Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha)

0 4,4K 1,8K

Tỳ khưu Tịnh Sự (Bhikkhu Santakicco) Cập nhật lần cuối 31/10/2024

Toàn bộ kiến thức nền tảng về Abhidhamma-Vô tỷ pháp.

Tải về

ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA

VÔ TỶ PHÁP TẬP YẾU

Lời Tựa

Chúng tôi phiên dịch Tạng Vô Tỷ Pháp (Tạng Diệu Pháp) cũng không ngoài ra tâm, sở hữu tâm, sắc pháp, Níp-bàn.

Chỉ cho chúng ta thấy rõ pháp hữu vi là vô thường, khổ não và vô ngã để làm bàn đạp, qua rồi mới hoàn toàn rốt ráo rất thật tự nhiên, nêu danh là Níp-bàn (Nibbāna) không luân hồi sanh tử chi cả.

Nhưng chúng ta muốn hiểu thấu, đắc chứng chắc phải nhờ học hành đầy đủ, hầu tránh khỏi sai lầm và mê tín.

Vì thế, nên chúng tôi cố gắng đem lối kinh nghiệm uyển chuyển rất nhiều lần đa cách.

Nay in ra để giúp quí bạn đồng tìm.

Mong lợi ích kiến thức cùng nhau tiến hóa.

Sư cả Tịnh Sự - Santakicco

Giới thiệu

Abhidhammatthasaṅgaha – nghĩa là tập hợp hay gom hợp những pháp trọng yếu chứa trong Abhidhamma (Diệu pháp, Vi diệu pháp, Thắng pháp, Vô Tỷ Pháp). Do đó, Abhidhammatthasaṅgaha gọi tắt là Thắng Pháp Tập Yếu, Vô Tỷ Pháp Tập Yếu hay Vô Tỷ Pháp Nhiếp.

‘Dhamma’ – pháp, được bắt nguồn từ căn dhar nghĩa là giữa hay ủng hộ. Ở đây, thuật ngữ Pāḷi được dùng trong câu kinh hay lời thuyết.

Pháp, chỉ tất cả trạng thái.

Vấn: Pháp là chi? Đáp: Chi cũng là pháp.

Vấn: Tại sao gọi là pháp? Đáp: Tại có trạng thái nên gọi là pháp.

Vấn: Trạng thái ra sao? Đáp: Ra sao cũng là trạng thái.

‘Abhi’, theo Atthasālinī, có 2 nghĩa là:

- ‘Atireka’: Cao hơn, lớn hơn, vượt trội.

- ‘Visiṭṭha’: Phi thường, vi diệu, siêu quần, cao nhã, cao quí, thanh lịch, đặc sắc, kiệt xuất, xuất chúng, lỗi lạc, nổi bật, vượt trội, đặc biệt, riêng biệt, rõ rệt, siêu phàm, tuyệt vời, cao cả, bậc cao, hùng vĩ, uy nghi, cực kỳ, siêu phàm, thăng hoa, vi diệu, thắng, vô tỷ - không thể so sánh…

‘Abhidhamma’ nghĩa là pháp cao hơn vì pháp này làm cho chúng sanh có khả năng đạt đến giải thoát, vì pháp này vượt trội hơn giáo lý trong Sutta Piṭaka (tạng Kinh) và Vinaya Piṭaka (tạng Luật)

‘Saṅgaha’ có nghĩa là nhiếp, tập yếu, toát yếu, trích yếu, tóm tắt, gom hợp, tập hợp những pháp trọng yếu lại gọi chung một tên.

Trong Sutta Piṭaka (tạng Kinh) và Vinaya Piṭaka (tạng Luật), Đức Phật đã dùng những cụm từ qui ước chế định như là đàn ông, thú vật, con người và v.v… Ngược lại, trong Abhidhamma Piṭaka (tạng Vô Tỷ Pháp), tất cả các pháp được phân tích một cách chi tiết, tỉ mỉ và dùng những thuật ngữ siêu lý để mô tả những trạng thái thực tính của chư pháp hữu vi là một nét độc đáo được tạo làm phương pháp tu tập, những pháp ấy được gọi là Abhidhamma.

Do đó, vấn đề chính yếu là sự vượt trội của giáo lý, hay do những pháp ấy dẫn dắt đến sự giải thoát của chúng sanh.

Abhidhamma Piṭaka (Tạng Vô Tỷ Pháp) gồm có bảy bộ - đó là:

i. Dhammasaṅganī (Bộ Pháp Tụ),

ii. Vibhaṅga (Bộ Phân Tích),

iii. Dhātukathā (Bộ Chất Ngữ),

iv. Puggalapaññatti (Bộ Nhân Chế Định),

v. Kathāvatthu (Bộ Ngữ Tông),

vi. Yamaka (Bộ Song Đối),

vii. Paṭṭhāna (Bộ Vị Trí).

i. Dhammasaṅganī – bộ Pháp Tụ

Quyển này được chia thành 4 chương, đó là:

(1) – Citta – Tâm.

(2) – Rūpa – Sắc.

(3) – Nikhepa – Toát yếu, tóm lược (summary).

(4) – Atthuddhāra – Trích yếu, giải thích làm sáng tỏ (elucidation).

22 Tika mātikā (mẫu đề tam) và 100 Duka mātikā (mẫu đề nhị), bao gồm những tinh túy, cốt lõi của Abhidhamma, được giải thích trong bộ này. Phần lớn của bộ này dành để giải thích mẫu đề tam đầu tiên - kusalā dhammā, akusalā dhammā và abyākatā[1] dhammā. Ở một chừng mực nào đó, những pháp ấy vượt qua 13 bhānavāra*, tức là hơn 104,000 chữ.

* Bhānavāra = 250 bài kệ, 1 bài kệ = 4 dòng; 1 dòng = 8 chữ.

Do đó, 1 bhāṇavāra gồm có 8000 chữ.

ii. Vibhaṅga – bộ Phân Tích

Có 18 chương trong bộ này.

Ba chương đầu nói về:

(1) Khandha (uẩn); (2) Āyatana (xứ); (3) Dhātu (giới) là 3 chương quan trọng nhất.

Những chương sau nói về:

(4) Sacca (đế hay sự thật)

(5) Indriya (quyền)

(6) Paccayākāra (duyên khởi, nguồn gốc của duyên, phương thức của duyên)

(7) Satipaṭṭhāna (niệm xứ, nền tảng của niệm)

(8) Sammappadhāna (chánh cần)

(9) Iddhipāda (như ý túc)

(10) Bojjhaṅga (giác chi)

(11) Magga (đạo)

(12) Jhāna (thiền)

(13) Appamaññā (vô lượng)

(14) Sikkhāpada (điều học)

(15) Paṭisambhidā (đạt thông)

(16) Nāṇa (trí)

(17) Khuddaka vatthu (tiểu tông), những chủ đề nhỏ

(18) Dhamma hadaya (pháp tâm), tập yếu của đế.

Mỗi chương trong những chương này gồm có 3 phần – giải hay phân theo Suttanta (Kinh), giải hay phân theo Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp) và pañhāpucchaka (phần vấn đáp).

Trong bộ này có 35 bhāṇavāra (280,000 chữ).

iii. Dhātukathā – bộ Chất ngữ

Bộ này thảo luận về việc pháp (dhamma) được gồm hay không được gồm trong, tương ưng[2] hay bất tương ưng từ: Khandha (uẩn), āyatana (xứ) và dhātu (giới).

Trong bộ này có 14 chương. Ở một chừng mực nào đó, những pháp ấy vượt qua 6 bhāṇavāra (48,000 chữ).

iv. Puggalapaññatti – bộ Nhân Chế Định

Phương pháp trình bày tợ như Anguttara Nikāya (Tăng Chi bộ) trong Sutta Pitaka (tạng Kinh).

Thay vì giảng về nhiều pháp (dhamma) khác nhau, bộ này giảng về nhiều loại người khác nhau. Bộ này có mười chương. Chương thứ nhất giảng về từng loại người, chương thứ hai theo đôi, chương thứ ba theo nhóm ba, v.v…

Ở một chừng mực nào đó, những pháp ấy vượt qua 5 bhāṇavāra (40,000 chữ).

v. Kathāvatthu – bộ Ngữ Tông

Đồng tác giả của bộ này được cho là Đại đức trưởng lão Moggalliputta Tissa là người có sức ảnh hưởng trong thời vua Dhammāsoka. Ngài là người chủ trì cuộc kết tập Tam tạng lần thứ ba tại Pātalaliputta vào thế kỷ thứ ba B.C. Ở kỳ kết tập này, việc làm của ông gồm có tạng Abhidhamma.

Chú giải Atthasālinī nêu rằng những pháp ấy chứa 1.000 câu (sutta); 500 chính thống và 500 không chính thống. Ở một chừng mực nào đó, bộ này có độ lớn khoảng Dīgha Nikāya (Trường bộ kinh).

Bộ này giảng về 216 quan kiến hay luận điểm và được chia thành 23 chương.

vi. Yamaka – bộ Song Đối

Bộ này được gọi là ‘Song đối’ là do cách hay phương pháp lý luận. Suốt quyển sách, một câu hỏi và câu ngược của nó được tìm thấy theo nhóm. Ví dụ như đôi thứ nhất của chương thứ nhất của bộ sách giảng về ‘căn’, diễn tiến như sau: Mỗi pháp nào là thiện, những pháp ấy đều gọi là căn thiện? Hay là căn nào là căn thiện đều gọi là pháp thiện phải chăng?

Bộ Yamaka này được chia thành 10 chương – đó là:

(1) Mūla (căn)

(2) Khandha (uẩn)

(3) Āyatana (xứ)

(4) Dhātu (giới)

(5) Sacca (đế)

(6) Saṅkhāra (hành, pháp trợ)

(7) Anusaya (tùy miên)

(8) Citta (tâm)

(9) Dhamma (pháp)

(10) Indriya (quyền)

Ở một chừng mực nào đó, những pháp ấy gồm 120 bhānavāra (960,000 chữ).

vii. Paṭṭhāna – bộ Vị Trí (hay duyên liên quan)

Đây là bộ sách quan trọng và lớn nhất trong Abhidhamma pitaka (tạng Vô Tỷ Pháp). Người kiên trì đọc bộ này sẽ không thể không khâm phục trí uyên thâm và tuệ quán minh sát sắc sảo của Đức Phật. Không nghi ngờ chi, để có những lập luận tỉ mỉ, tinh vi, chắc chắn Ngài phải là một bậc Toàn giác.

Thuật ngữ “Paṭṭhāna”= “pa” + “ṭhāna”

- “pa” có nghĩa là nhiều thứ khác nhau.

- “ṭhāna” có nghĩa là liên quan hay paccaya (duyên hay điều kiện), người khéo rành xứ và phi xứ.

Trong tất cả 24 duyên này, mỗi ṭhāna gọi là duyên bởi do Đức Phật phân chia chư pháp như là thiện, bất thiện, vô ký do mãnh lực của duyên như ‘nhân duyên’ v.v... Ở đây, paṭṭhāna gọi là “vị trí, xứ” bởi vì là nơi hội họp của những duyên khác nhau.

Bộ sách này được gọi như thế vì nó giảng về 24 duyên hay cách liên quan nhân quả (sẽ được giải thích trong một chương ở phần sau) và Tika (tam đề) và Duka (nhị đề) đã được đề cập trong Dhammasaṅganī (bộ Pháp Tụ) và được gồm trong phần tập yếu của Abhidhamma Piṭaka (tạng Vô Tỷ Pháp).

Phần đính kèm quan trọng theo bộ sách này cũng được gọi là “Mahā pakaraṇa” (Bộ sách lớn), có thể được định cỡ bằng những từ giảng giải được nêu: “Và trong khi Đức Phật quán minh sát về nội dung bộ Pháp Tụ, thân Ngài phát ra những tia hào quang sáng và cũng tợ như thế đối với sự quán minh sát về nội dung của 5 bộ kế. Nhưng khi quán minh sát đến nội dung của bộ “Paṭṭhāna”, Ngài bắt đầu quán về 24 duyên hiện hữu và hào quang sáu màu túa ra, bao trùm khắp hướng, trí Toàn giác của Ngài chắc chắn đã tìm thấy những duyên của nó ở trong đó.

___o0o___

§2. Tattha vuttābhidhammatthā, catudhā paramatthato.

Cittaṃ cetasikaṃ rūpaṃ, nibbānamiti sabbathā.

Dhamma (pháp) chơn đế hay siêu lý đã đề cập trong Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp) có bốn:

- Citta (tâm),

- Cetasika (sở hữu tâm),

- Rūpa (sắc pháp),

- Nibbāna (Níp-bàn).

Sacca (đế) – có hai đó là:

- Sammuti-sacca (tục đế) hay paññatti (chế định) là sự thật được định đặt, qui ước.

- Paramattha-sacca (pháp chơn đế hay pháp siêu lý đế) là sự thật tột cùng.

Thông thường, một nhà khoa học vẫn dùng từ ‘nước’, nhưng trong phòng thí nghiệm vị ấy gọi là H₂O. Cũng thế, trong Sutta Piṭaka (tạng Kinh) Đức Phật dùng những từ qui ước thông thường như là đàn ông, đàn bà, người, ta, v.v…, nhưng trong Abhidhamma piṭaka, Ngài chọn theo cách khác để mô tả. Ở đây, Ngài dùng phương pháp phân tích và dùng những thuật ngữ trừu tượng như là khandha (uẩn), āyatana (xứ), dhātu (giới), v.v…

Từ ‘Paramattha’ có ý nghĩa là to lớn, cao siêu trong Abhidhamma. Nó là một từ ghép của parama và attha.

- Parama được giải thích là aviparīta (không thay đổi, bất biến), nibbattita (trừu tượng, hay cao siêu, tột cùng, tối thắng, ưu tú); chú giải giải thích từ “parama” là bất biến, không thay đổi hay thực.

- Attha nghĩa là các pháp, ý nghĩa, v.v… “attha” tương ứng với thuật ngữ “pháp”. Ở đây, nó không được dùng theo nghĩa “ý nghĩa”.

Do đó, ‘Paramattha’ là pháp bất biến, không thay đổi, không biến đổi, cao siêu. ‘Pháp siêu lý’ hay ‘Thực tính bất biến’ có thể là cụm từ tương đương gần nhất được thừa nhận. Mặc dù thuật ngữ được dùng ở đây không thay đổi, nhưng không nên hiểu tất cả paramattha (pháp siêu lý) là thường hằng vĩnh viễn.

Paramattha (pháp siêu lý) là chơn tướng, bản thể thật, cố nhiên và tự nhiên, như như không trái lại, không thay đổi (gọi chơn như bản tánh cũng đặng).

Paramattha (pháp siêu lý) có 3 nghĩa: Đặc biệt, cảnh tuệ cao, chủ chế định.

Đặc biệt, đây có nghĩa là như như không thay đổi trái lại sai khác. Nên Pāḷi có chú giải như vầy:

- Paramo uttamo aviparito atthoti = paramattho: Đặc biệt không thay đổi (trái lại) gọi là siêu lý.

- Paramassa vā uttamassa ñāṇassa attho gocaroti = paramattho: Cảnh tuệ cao chỉ sự nhận thức, tỏ ngộ, đắc chứng, biết bằng cách phi thường, chẳng phải hiểu theo trong đời thường thức.

- Paramo vā padhāno atthoti = paramattho: Chủ chế định, tức là bản thể của vũ trụ và tâm chủ trương vạn vật.

Thí dụ, một cái chậu đồng, không phải là paramattha (pháp siêu lý) ví nó thay đổi từng sát-na và có thể được chế tác thành một cái bình. Cả hai vật này có thể được phân tích đến những sắc cơ bản thực tính theo Abhidhamma, được gọi là rūpa paramattha (sắc siêu lý). Những sắc này cũng có thể thay đổi, tuy nhiên, trạng thái đặc biệt của những sắc này thì như nhau dù cho chúng được tìm thấy trong một cái chậu hay một cái bình. Chúng vẫn giữ nguyên thực tính trong bất cứ hợp chất nào được tìm thấy.

Có bốn Paramattha (pháp siêu lý) bao gồm tất cả pháp hiệp thế và pháp siêu thế.

Pháp mà gọi là chúng sanh là hiệp thế, Nibbāna (Níp-bàn) là siêu thế. Pháp hiệp thế gồm có nāma (danh) và rūpa (sắc).

Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp) nêu 28 thứ sắc. Những rūpa (sắc) này sẽ đề cập ở chương sau. Nāma (danh pháp) gồm cả tâm và sở hữu tâm. Chương thứ hai trong quyển này trình bày những cetasika (sở hữu tâm). Có tất cả 52 sở hữu tâm. 1 trong 52 cetasika (sở hữu tâm) ấy có vedanā (thọ), 1 cetasika (sở hữu tâm) khác là saññā (tưởng). 50 cetasika (sở hữu tâm) ngoài ra gọi chung là saṅkhāra (hành). Pháp dẫn đầu những cetasika (sở hữu tâm) này là viññāṇa (thức).

Nương theo phần phân tích ở trên, gọi là chúng sanh được gồm pañcakkhandha (năm nhóm hay năm uẩn[3]): Rūpa (sắc), vedanā (thọ), saññā (tưởng), saṅkhāra (hành) và viññāṇa (thức).

Citta, ceta, cittuppāda, nāma, mana, viññāṇa đều là những thuật ngữ đồng nghĩa trong Abhidhamma. Khi gọi chúng sanh được chia thành hai phần, thì từ nāma (danh) được dùng. Khi được chia thành pañcakkhandha (năm uẩn), thì viññāṇa (thức) được dùng. Citta (tâm) thì lúc nào cũng được dùng khi chỉ cho những loại tâm khác nhau. Trong những trường hợp cá biệt, theo ý nghĩa thông thường của ý, cả hai citta (tâm) và mana (ý) thường được dùng.

___o0o___

Namo tassa Bhagavato Arahato Sammāsambuddhassa.

Cung kỉnh đảnh lễ Đức Thế Tôn, bậc Ứng cúng, đấng Chánh đẳng Chánh giác.

Arahaṃ sammāsambuddho bhagavā Buddhaṃ Bhagavantaṃ abhivādemi.

Svākkhāto Bhagavatā dhammo dhammaṃ namassāmi.

Suppaṭipanno Bhagavato sāvakasaṅgho saṅghaṃ namāmi.

Thutivacana (Lời Tán Dương)

§1. Sammāsambuddhamatulaṃ, sasaddhammagaṇuttamaṃ.

Abhivādiya bhāsissaṃ, abhidhammatthasaṅgahaṃ.

Cung kỉnh đảnh lễ bậc Toàn giác, bậc Vô song, cùng diệu pháp mà Ngài giác ngộ chúng sanh. Con sẽ nói Abhidhammatthasaṅgaha – (Vô Tỷ Pháp Tập Yếu) của Ngài.

§2. Tattha vuttābhidhammatthā, catudhā paramatthato.

Cittaṃ cetasikaṃ rūpaṃ, nibbānamiti sabbathā.

Bốn pháp (Dhamma) chơn đế hay siêu lý đã đề cập trong Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp) là citta (tâm), cetasika (sở hữu tâm), rūpa (sắc pháp), Nibbāna (Níp-bàn).

___o0o___

CHƯƠNG I: CITTA[4] SAṄGAHA – TÂM NHIẾP

“Citta” được bắt nguồn từ căn citi + e = cittaṃ hay căn cinta + e = cinteti = cittaṃ, có nghĩa là nghĩ, biết. Theo chú giải, citta là pháp biết (cinteti = vijānāti) cảnh, đối tượng. Do đó, “citta” – được dịch là tâm hay là sự biết cảnh.

“Saṅgaha”, khi chiết tự thì Saṅgaha = saṅ + gaha, mà ‘Saṅ’ có nghĩa là dón gọn, còn ‘gaha’ có nghĩa là gom hợp lại. Do đó, “Saṅgaha” có nghĩa là gom hợp gọn lại, tóm tắt, trích yếu, tập yếu, yếu hợp, gom hợp, tập hợp những pháp trọng yếu lại, hay lấy những phần đồng hợp lại gọi chung một tên là “nhiếp”.

“Citta” – Tâm, được Đức Phật dạy trong bộ Pháp Tụ (Dhammasaṅganī) như sau:

Katamaṃ tasmiṃ samaye cittaṃ hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇa dhātu-idaṃ tasmiṃ samaye cittaṃ hoti.

Tâm trong khi có ra sao? Khi nào có sự biết cảnh, tức là tâm, tâm địa, tâm tạng, bạch tịnh, ý, ý xứ, ý quyền, thức, thức uẩn và ý thức giới. Đó gọi là có tâm trong khi ấy. (Dhs.21)

“Citta” – Tâm, theo chú giải Pāḷi:

Cittī karotīti = cittaṃ: (Nòng cốt) làm cho chúng sanh đặc biệt sai khác gọi là tâm.

Cintanamattaṃ = cittaṃ: Biết gọi là tâm.

Ārammaṇaṃ cintetīti = cittaṃ: Biết cảnh gọi là tâm.

“Citta” – Tâm, nói theo bộ Kho tàng Pháp học của Thái-lan có 5 nghĩa:

1. Thâu bắt biết cảnh rõ rệt gọi là tâm;

2. Do có tâm-lộ đổng[5] lực (thực hay tốc lực) bằng thiện, bất thiện, quả và tố nên gọi là tâm;

3. Chủ trương phiền não quến tựu tạo quả, nên gọi là tâm;

4. Chủ trương khéo léo bằng lối suy xét, tìm, sắp đặt trong đời nhiều cách rất đặc biệt nên gọi là tâm;

5. Thành do ‘cố hưởng duyên hay ‘trùng dụng duyên’’ tích tụ và bị nghiệp tạo, nên gọi là tâm.

“Citta” – Tâm, nương theo lời giải của thầy (Ācariya) Nep có 6 nghĩa:

1. “Tâm chủ trương làm ra các nghệ thuật”. Tất cả trong đời bao nhiêu kỹ nghệ đều phải có phần chủ trương của tâm mới tạo ra các vật dụng khác biệt theo ý kỹ sư và thợ;

2. “Tâm chủ trương làm cho tâm có phần khác biệt” như là nghiệp có khác nhau, tánh nết có khác nhau, tư tưởng có khác nhau tạo thành 4 giống: Giống thiện, giống bất thiện, giống quả và giống tố;

3. “Tâm chủ trương quến tựu nghiệp và phiền não”. Lẽ thường, mỗi chúng sanh còn nhiều phiền não đâu phải chỉ sanh một hai lần, vì nghiệp còn lưu tồn vô số kể. Nếu không có tâm thì chẳng có phiền não và nghiệp chi cả;

4. “Tâm chủ trương bảo trì quả do nghiệp và phiền não quến tựu”. Dị thục quả là do nghiệp biệt thời trợ tạo;

5. “Tâm chủ trương tự duy trì cơ tánh”, nghĩa là tâm sanh ở mỗi cái sát-na liên tiếp với nhau nhờ có Vô gián duyên và Đẳng vô gián duyên v.v…;

6. “Tâm có chủ trương trong sự biệt tài bắt cảnh” là không có cảnh nào gặp mà tâm không bắt đặng. Dù cho sắc, thinh, khí, vị, xúc, pháp cho đến Níp-bàn. Dù cảnh có thế nào, hễ cảnh đối với tâm, đều bị tâm biết đặng.

“Citta” – Tâm, theo thầy Jotika tóm tắt có 3 nghĩa:

1. Tâm vẫn luôn luôn biết cảnh;

2. Tâm làm nhân cho sở hữu tâm biết cảnh, tợ như người dẫn dắt;

3. Tâm (chứng minh) làm cho động vật và bất động vật trong đời thành ra rất nhiều pháp khác biệt.

“Citta” – Tâm, theo chú giải phần chánh, có 4 ý nghĩa hay đặc tính:[6]

1. Lakkhaṇa (trạng thái) là biết cảnh (ārammaṇavijānanalakkhaṇaṃ)

2. Rasa (phận sự) là dẫn dắt (sở hữu tâm) (pubbaṅgamarasaṃ)

3. Paccupaṭṭhāna (thành tựu)[7] là nối nhau liên tiếp (sandahanapaccupaṭṭhānaṃ)

4. Padaṭṭhāna (nhân cận) là có danh, sắc (và cảnh) (nāmarūpapadaṭṭhānaṃ)

Theo Ngũ Định luật (Pañca niyāma[8]) thì citta niyāma (định luật về tâm) như lộ trình hay sự diễn tiến của tâm, sự sanh và diệt của tâm, những tác động của tâm, v.v... đều thuộc về định luật của tâm (citta niyāma).

Nhân trợ cho tâm sanh có 4: Nghiệp quá khứ (atītakammo), sở hữu tâm (cetasika), cảnh (ārammaṇa) và vật (vatthu).

PHÂN CHIA “CITTA”- TÂM THEO CÕI

§3. Tattha cittaṃ tāva catubbidhaṃ hoti kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ lokuttarañceti.

Ở đây, ‘citta’ (tâm) được phân thành 4 loại phù hợp với 4 lĩnh vực hay 4 cõi như: Dục giới, sắc giới, vô sắc giới và siêu thế.

I. Tâm dục giới (kāmāvacaracitta) là tâm thường du hành (dạo) trong cõi Dục (Kāma-loka).

II. Tâm sắc giới (rūpāvacaracitta) là tâm thường du hành trong cõi Sắc (Rūpa-loka).

III. Tâm vô sắc giới (arūpāvacaracitta) là tâm thường du hành trong cõi Vô sắc (Arūpa-loka).

IV. Tâm siêu thế (lokuttaracittas) là tâm thường du hành vượt ngoài thế gian.

Bốn loại tâm (citta) trên có thể gọi ngắn gọn là tâm dục (kāmacitta), tâm sắc (rūpa citta), tâm vô sắc (arūpa citta) và tâm siêu thế (lokuttara citta).

- Tâm dục giới là tâm chuyên môn biết cảnh dục và hay nương người dục giới, nên Pāḷi chú giải như vầy: Kāmetīti = kāmo: Chuyên môn biết cảnh dục, gọi là tâm dục giới.

Tâm dục giới (kāmāvacara citta) không chỉ du hành trong cõi Dục mà còn trong những cảnh giới khác. Tâm sắc giới (rūpāvacara citta) và tâm vô sắc giới (arūpāvacaracitta) cũng như thế.

“Dục giới” đây chỉ cho 4 cõi Khổ, cõi Nhân loại và 6 cõi trời Dục giới. Trong tất cả 11 cõi trên, chúng sanh đều thọ hưởng những nhục dục.

- Tâm sắc giới là những tâm chỉ biết cảnh đề mục còn hình thức và thường nương người sắc giới, nên gọi là tâm sắc giới. Pāḷi chú giải như vầy: Rūpe avacaratīti = rūpāvacaraṃ: (Đa) nương theo cảnh phần hình thức nên gọi là tâm sắc giới.

Cõi Sắc giới là nói về 16 cõi được chư Phạm thiên sắc cư trú ... , chư Phạm thiên (Brahma) ấy có hình sắc hay cơ thể.

- Tâm vô sắc giới là những tâm biết cảnh trong đời mà không còn hình thức, thường nương người vô sắc giới nên gọi là tâm vô sắc giới, nên Pāḷi chú giải như vầy: Arūpe avacarātīti = arūpāvacaraṃ: Chỉ nương theo cảnh không hình thức, nên gọi là tâm vô sắc giới.

- Tâm siêu thế là những tâm biết cảnh hoàn toàn ngoài ‘đời’ hay ‘thế gian’ và không còn liên quan đến luân hồi tam giới, nên gọi là siêu thế. Loka + uttara = lokuttara.

‘Loka’ có nghĩa là ‘đời’ hay ‘thế gian’. Mà ‘đời’ (loka)[9] thì có 3 dạng là đời chúng sanh (12 hạng người), đời vũ trụ (31 cõi) và đời bản thể (5 uẩn) tức pháp siêu lý. Ở đây, loka chỉ lấy nghĩa là năm uẩn. Uttara nghĩa là ở trên, vượt qua. Nên Pāḷi chú giải như vầy: Lokato uttarātīti = lokuttaraṃ: Đặng vượt khỏi đời nên gọi là siêu thế.

Chư Phạm thiên (Brahma) thì quyền lực hơn chư thiên (ở cõi Dục). Những vị ấy hưởng sự an lạc và sống lâu hơn chư thiên (cõi Dục).

I. Tâm dục giới (Kāmāvacara citta)

(Tâm thường du hành trong cõi Dục) (Dhs.980)

‘Kāma’ – ‘Dục’, ở đây có nghĩa là ham muốn, luyến ái, say đắm dục ái hay sự vừa ý, hợp ý về cảnh dục. Đó là vật dục (vatthukāma) và phiền não dục (kilesakāma).

Ở đây, phiền não dục (kilesakāma) là muốn, là luyến ái, là say đắm, là tầm cầu, là thương yêu, là nồng nhiệt, là mê mẩn, là ràng buộc, là lôi cuốn, là gắn bó, là chấp thủ là che lấp, v.v…; có pháp thực tính là ‘tham’ ngoài sắc ái và vô sắc ái.

Vật dục (vatthukāma) là sự vừa ý, hợp ý (manāpika) về cảnh sắc, về cảnh thinh, về cảnh khí, về cảnh vị, về cảnh xúc, về các loại vật dụng, tài sản v.v… là tất cả ‘pháp dục giới khác’ ngoài pháp sắc giới và vô sắc giới.

‘Kāma’ cũng có nghĩa là 11 cõi khác nhau – đó là 4 cõi Khổ (Apāya), cõi Nhân loại (Manussaloka) và 6 cõi trời Dục (Sagga).

Có Pāḷi chú giải như vầy: “Kāmetīti = kāmo (vā) kāmīyatīti = kāmo”: Pháp bản thể nào có ham muốn cảnh dục thì pháp bản thể ấy gọi là “dục”, đó là “phiền não dục” tức dục ái. Hay pháp bản thể nào là ưa thích dục ái thì pháp bản thể ấy gọi là “dục”, đó là “vật dục” tức 54 tâm dục giới, 52 sở hữu tâm, 28 sắc pháp gọi là “dục”, hoặc 11 cõi Dục.

“Kāmassa bhavoti = kāmo”: Cõi nào là nơi sanh phiền não dục (kilesakāma) và vật dục (vatthukāma) thì cõi ấy gọi là dục (kāma), đó là 11 cõi Dục.

‘Avacara’ nghĩa là đi đi lại lại, đi quanh, chuyển quanh, thường lui tới, du hành, lĩnh vực hoạt động, giới v.v…

“Kāme avacaratīti = kāmāvacaraṃ”: Tâm nào du hành, sanh trong cõi vật dục và phiền não dục thì tâm ấy gọi là (tâm) dục giới.

Có 54 tâm dục giới (kāmāvacara citta) được chia thành 3 loại:

A) Tâm bất thiện (akusala citta) – có 12.

B) Tâm vô nhân (ahetuka citta) – có 18.

C) Tâm dục giới tịnh hảo (kāma-sobhaṇa citta) – có 24.

Tổng số tâm dục giới là 12+18+24=54. Những thứ tâm này được đặt tên và giải thích ở phần sau.

Người đọc và học nên làm quen với những danh từ Pāḷi được đề cập trong quyển sách này. Những danh từ ấy ngắn gọn, rõ ràng và sẽ giúp người học hiểu phần dịch, viết trong sách hay những quy ước về từ ngữ trong Phật giáo.

(A) Tâm Bất Thiện (Akusala Citta)

‘Akusala’ thì đối lập trực tiếp của ‘kusala’. Theo Atthasālinī cho nghĩa từ nguyên của ‘kusala’ như sau: Ku, xấu, + căn sal, run, run sợ, phá hoại, tàn phá, phá hủy, tiêu diệt. Pháp phá trừ, phá hủy, tiêu diệt pháp xấu ác, đáng khinh nên gọi là thiện ‘kusala’.

‘Akusala’, nghĩa là ‘bất thiện’ là pháp đối lập trực tiếp của ‘kusala’.

Akusalehi yuttanti = akusalaṃ: Hợp tác những pháp trái với thiện gọi là bất thiện.

Bất thiện có 5 nghĩa: Bệnh hoạn (rogyattha), không tốt đẹp (asundarattha), không khôn khéo (achekattha), có sai lỗi (savajjattha), (để nghiệp tạo) quả khổ (dukkhavipākattha).

Nhân trợ cho bất thiện sanh có 5:

1- Tác ý không khéo (ayoniso manasikāra) là những cách suy xét và nhận định làm cho tâm bất thiện phát sanh như nghĩ theo tham, sân, si v.v…; không thấy biết các pháp chỉ là danh pháp, chỉ là sắc pháp, chỉ là tập hợp của danh và sắc, không thấy biết sự tập hợp của danh và sắc đều do duyên trợ tạo, không thấy biết sự diễn tiến của danh và sắc là vô thường, là khổ, là vô ngã, là bất tịnh; mà ngược lại cho rằng sự diễn tiến của danh và sắc là ta, là của ta,[10] là tự ngã của ta, là thường, là lạc, là ngã v.v… nên sanh tâm ham thích, dính mắc, ham muốn, bảo vệ, gìn giữ v.v…

Tattha katamo ayoniso manasikāro: Anicce niccanti ayoniso manasikāro, dukkhe sukhanti ayoniso manasikāro, anattani attāti ayoniso manasikāro, asubhe subhanti ayoniso manasikāro, saccavippaṭikūlena vā cittassa āvaṭṭanā anvāvaṭṭanā[11] ābhogo samannāhāro manasikāro, ayaṃ vuccati ayoniso manasikāro. (Vibh.960)

Tác ý bất tinh vi[12] đó ra sao? Như là sự vật không trường tồn mà tác ý không khéo cho là trường tồn. Sự vật khổ mà tác ý không khéo cho là vui. Sự vật vô ngã lại tác ý không khéo cho là hữu ngã. Sự vật bất mỹ lại tác ý không khéo cho là tốt đẹp. Hay là sự nhớ, sự thường nhớ, sự nghĩ ngợi, cách suy xét, sự tác ý của tâm sai với sự chân thật. Như thế gọi là tác ý bất tinh vi.

2- Ở chỗ không đáng ở (apatirūpadesavāsa) là những chỗ có nhiều sự khiêu khích cho tâm tham, sân và si phát sanh như chỗ ăn chơi, tranh đấu.

3- Thân cận phi hiền nhân (asappurisūpanissaya) là hay thân cận tà sư, ác hữu, những kẻ mưu kế gian hùng, tráo trở v.v…

4- Đời trước không tạo (nhiều) phước (pubbe akatapuññatā) là đời trước người ấy chuyên môn hành động theo các điều bất thiện hay là bỏn xẻn, cho nên đời này chẳng được giàu sang, sung sướng lại thiếu thốn và thiếu hiểu biết v.v… không tránh khỏi câu ‘Bần cùng sanh đạo tặc’.

5- Tự lập trường (phát triển) theo đường lối sai (attamicchāpaṇidhi) là không chịu nương hay tập rèn theo kiến thức tiến hóa chơn chánh hoặc giải thoát cao siêu, cứ hành động và suy xét luôn cả tập rèn theo những lề lối xấu ác mà không chịu bỏ.

Người thường hay phạm những điều nguy hại và hành vi ác xấu bằng những tâm bất thiện, thì những tâm bất thiện ấy trợ hay mang lại quả xấu hay quả khổ.

12 thứ tâm bất thiện được chia thành 3 loại như:

1. Lobha-mūlacitta (tâm căn tham hay quyến luyến, dính mắc) – có 8.

2. Dosa-mūlacitta (tâm căn sân hay lòng xấu xa) – có 2.

3. Moha-mūlacitta (tâm căn si hay trạng thái không biết pháp đáng biết) – có 2.

Lobha-mūla Citta - Tâm căn tham

Gọi là ‘tâm căn tham’ vì khi tâm này phát sanh có ‘sở hữu tham’ làm căn làm gốc.

Có Pāḷi chú giải như sau: Lubbhatīti = lobho: Ham muốn gọi là tham.

Tám thứ tâm căn tham (lobha) như sau:

§4. Tattha katamaṃ kāmāvacaraṃ? Somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, somanassasahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekanti imāni aṭṭhapi lobhasahagatacittāni nāma.

Nghĩa:

Somanassa : Hỷ, cảm thọ vừa lòng, thích ý.

Sahagataṃ : Câu hành, cùng với, đi chung.

Diṭṭhi : Tà kiến, thấy sai về kamma (nghiệp) và quả của nghiệp không tồn tại.[13]

Sampayuttaṃ : Tương ưng, liên kết, liên hợp với, hợp với nhau.

Vippayuttaṃ : Bất tương ưng, không liên kết với.

Asaṅkhārikaṃ : Vô dẫn, tự phát, không dẫn dắt, không trợ giúp.

Sasaṅkhārikaṃ : Hữu dẫn, có dẫn dắt, có trợ giúp bởi người hay tự thân.

Upekkhā : Xả hay cảm thọ trung bình, bình thản.

Ekaṃ : Một.

Dịch là: Dục giới đó là những chi? Một câu hành hỷ tương ưng kiến vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành hỷ bất tương ưng kiến vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành xả tương ưng kiến vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành xả bất tương ưng kiến vô dẫn, một hữu dẫn. Đây gọi là tám tâm đi chung với tham dục giới.

Đến đây, 8 thứ tâm căn tham (lobha-mūlacitta) có thể gọi đầy đủ như sau:

1. Một tâm câu hành hỷ tương ưng kiến vô dẫn. (Dhs.275)

2. Một tâm câu hành hỷ tương ưng kiến hữu dẫn. (Dhs.311)

3. Một tâm câu hành hỷ bất tương ưng kiến vô dẫn. (Dhs.312)

4. Một tâm câu hành hỷ bất tương ưng kiến hữu dẫn. (Dhs.315)

5. Một tâm câu hành xả tương ưng kiến vô dẫn. (Dhs.316)

6. Một tâm câu hành xả tương ưng kiến hữu dẫn. (Dhs.320)

7. Một tâm câu hành xả bất tương ưng kiến vô dẫn. (Dhs.321)

8. Một tâm câu hành xả bất tương ưng kiến hữu dẫn. (Dhs.324)

Đây gọi là tám tâm đi chung với tham.

Nhân trợ tham có 4:

- 1/ Tái tục bằng nghiệp có đi kèm với tham (lobhaparivārakamma-paṭisandhikatā) là nghiệp nhân trước có đi chung với tâm tham hoặc tâm tham phát sanh trước, sau những tâm để lại nghiệp ấy như người tạo phước mà mong hưởng trong đời hoặc muốn sanh về cõi ưa thích.

- 2/ Đời kế trước đa tham (lobha ussannabhavatocavamatā) là đời kế trước chuyên môn hưởng lục dục quá quen, nên đời này gặp lục dục thì dễ phát tham.

- 3/ Gặp cảnh tốt (iṭṭhārammaṇasamāyogo) là thấy sắc tốt, nghe tiếng hay, cho đến gặp sự vật quí.

- 4/ Gặp cảnh, vật ưa thích (assādadassanaṃ) là những nhân vật hay công chuyện mà ta vừa lòng ham muốn.

Nhân trợ sanh câu hành hỷ có 4:

- 1/ Tái tục bằng tâm câu hành hỷ (somanassapaṭisandhikatā) là 4 tâm đại quả câu hành hỷ và 4 tâm quả sắc giới câu hành hỷ.

- 2/ Không có sự tế nhị (agambhīrapakatitā) là không có sự trầm ngâm suy xét.

- 3/ Gặp cảnh tốt (iṭṭhārammaṇasamāyogo) (đã giải ở trên).

- 4/ Ly sự điêu tàn (byasanamutti) là không gặp lúc tai nạn, rủi ro.

Như khi đang vui, sướng và mừng với nhân vật mà ta hài lòng thì vui lắm hoặc có trường hợp vui dịu hòa (đây chưa phân tham hay thiện).

Nhân trợ sanh tương ưng tà kiến có 5:[14]

- 1/ Nết quen tà kiến (diṭṭhijjhāsayatā) là cả nghề làm, luôn tư tưởng rất thuần túy theo việc làm và lý thuyết chấp hữu hoặc chấp vô, luôn luôn thành quen nết, như cho rằng linh hồn còn hoài ở trong thân ta hoặc thực hành theo lý thuyết bỏ hết sẽ thành không.

- 2/ Thân cận người tà kiến (diṭṭhivippannapuggalasevanatā) là thường quen với người tà kiến hay học hỏi, tín ngưỡng tôn giáo tà kiến như học phần chỉ chấp theo thực nghiệm, ngoài ra thấy, nghe, ngửi, nếm, đụng đều cho là không có.

- 3/ Trái với chánh pháp (saddhamma-vimukhatā) là không tin hay phản đối với 4 đạo, 4 quả, Níp-bàn và pháp học.

- 4/ Đa suy xét sai (micchāvitakkabahulatā) là hay nghĩ theo thường thức sai với định luật của thiên nhiên vũ trụ, hoặc hữu hoặc vô, tự tìm nhận định.

- 5/ Không khéo vọt tà kiến (ayoniso ummujjanaṃ) như khởi ra không khéo là vừa khởi nghĩ, là khớp với lý tà kiến như đây là ta, là của ta, là tự ngã của ta, là thường, là lạc, là ngã v.v…

Nhân trợ sanh bất tương ưng tà kiến có 5:

- 1/ Nết không quen tà kiến (adiṭṭhijjhāsayatā) (sassata ucchedadiṭṭhi anajjhāsayatā) là lập hạnh thuần túy theo lý vô thường, khổ não, vô ngã v.v… như nhân trợ sanh vũ trụ như là máy móc, mỗi người là một bộ máy nhỏ là phần tử trong bộ máy lớn, là chung khắp cả vũ trụ tam giới dù thân tâm ai cũng thế, không quá chấp nhận ngã, chỉ làm việc đối với cơ duyên như cái máy bị động.

- 2/ Không thân cận người tà kiến (diṭṭhivippannapuggalasevanatā) là chẳng ở chung hay học hỏi làm quen, tới lui với những người chấp theo tà kiến, chấp thường hoặc chấp đoạn.

- 3/ Đặng nghe Phật pháp (saddhammamukhatā) là đặng nghe Phật thuyết v.v… hay gặp chánh tạng hoặc chú giải không sai, chuyên cần tìm học hỏi, dù chưa đắc đạo quả cũng giảm nhẹ sự chấp lầm.

- 4/ Không hay suy xét sai (micchā vitakka abahulatā) (sammāvitakka bahulatā) ít nghĩ đến sự chấp hữu, chấp vô, chẳng bám chấp, dính mắc đến việc gì.

- 5/ Khéo vọt khỏi tà kiến (yoniso ummujjanaṃ) (ayoniso na ummujjanaṃ) là luôn luôn tránh xa các thái cực bất cập chấp có hoặc chấp không, biết sự việc ở đời đều theo định luật nhân quả.

Nhân trợ sanh vô dẫn có 6:

- 1/ Tái tục bằng nghiệp vô dẫn (asaṅkhārikakammajanita-paṭisandhikatā) là 2 tâm thẩm tấn câu hành xả và 4 tâm đại quả vô dẫn (sẽ giải sau).

- 2/ Thân tâm mạnh mẽ (kallakāyacittatā) là thân tráng kiện, tâm có niệm thường sanh, gặp việc chi đều phát lẹ.

- 3/ Đa nhẫn nại (khantībahulatā) là những người hay quen chịu nắng, mưa, đau, nhức gặp lướt qua như thường, nên đối với sự vật tâm liền mau chóng.

- 4/ Từng thấy nghe kết quả của người khác (purisa ākāresudiṭṭhānisaṃsatā) là đã từng gặp, nghe, thấy người khác làm gặt hái kết quả tốt, nên định chắc tâm không do dự.

- 5/ Thuần thục việc làm (kammapasuttā) là người rành việc, quen cảnh vật, hiểu văn chương, thông nghĩa lý, gặp những sự vật đã từng trải qua, khỏi cần chi ngần ngại.

- 6/ Vật thực, khí hậu thích hợp (utubhojanādisappāyalābho) là chỗ ở, khí hậu phù hợp và thức ăn bổ dưỡng.

Tâm vô dẫn như là tiếng đến nghe liền, vật đến thấy liền, công chuyện nghĩ đến liền nhớ ra… không cần trợ giúp thêm.

Nhân trợ sanh hữu dẫn có 6:

- 1/ Tái tục bằng tâm hữu dẫn (hay nghiệp hữu dẫn) (sasaṅkhārika-kammajanita paṭisandhikatā) là 4 tâm đại quả hữu dẫn và 9 tâm quả đáo đại (sẽ giải sau).

- 2/ Thân tâm yếu (akallakāyacittatā) là người bạc nhược, tâm lơ đãng.

- 3/ Không hay nhẫn nại (akhantībahulatā) là gặp nắng, mưa, nóng, lạnh, đau đớn, buồn rầu, khó vượt qua được nên tâm bị chi phối gặp sự vật không phát sanh ngay.

- 4/ Không từng thấy, nghe kết quả của người khác (purisa ākāresu adiṭṭhānisaṅsatā) là chưa đặng thấy, nghe, biết kết quả thành tựu của người khác, nên gặp sự việc thì do dự, không biết quyết định như thế nào cho đúng.

- 5/ Không thuần thục việc làm (kamma apasuttatā) là người vụng về, thiếu hiểu nên không biết làm cách nào cho đúng.

- 6/ Vật thực, khí hậu không thích hợp (utubhojanādisappāya alābho) là khí hậu chẳng vừa thân, thức ăn không vừa miệng.

Nếu có để ý nhận xét thì tự tâm ta trợ rất dễ. Khi gặp những việc cần quyết định mà trong lòng đã có suy xét rồi thì sẽ nhanh chóng quyết định về sự vật ấy và thực hiện ngay.

8 thứ tâm tham đều có 3 trạng thái: Câu hành hỷ hay câu hành xả, tương ưng kiến hay bất tương ưng kiến, vô dẫn hay hữu dẫn.

Câu hành hỷ đã giải. Câu hành xả là tâm bình thường, không vui, buồn, khổ, lạc. Còn tà kiến thì đã giải thích. Trợ dẫn tức là trường hợp tự thân, khẩu, ý hay tha thân, khẩu, ý trợ giúp thêm lần thứ hai sắp lên rồi tâm tham mới phát sanh.

Sáu cách này sẽ được giải thích từ dễ đến khó như sau:

- 1 là tự tâm trợ tham như vầy: Khi thấy của mà lòng chưa phát sanh ham thích, sau đó vì suy xét cho là đồ tốt hoặc đáng trộm, cướp v.v… mới phát sanh tâm tham muốn lấy.

- 2 là do tha khẩu trợ như gặp kẻ nói văn hoa, đa lời trau chuốt thêu dệt một chút mới khởi tâm tham nhiễm lời lẽ ấy.

- 3 là tha thân trợ tức là do sự hành động của người khác trợ ta như: Đụng, cọ, chà, thoa v.v…

- 4 là tự khẩu trợ tức là miệng ta trợ cho ta thêm mãnh lực mới phát sanh tâm tham như: Ca, hát, hò, xướng, kéo dài mới nhận giọng hay của ta, mới khoái ý hoặc nhiều ít.

- 5 là tự thân trợ tham nghĩa là tâm ta trợ giúp thêm cho tâm ta phát sanh tham như: Múa men hay uốn éo vài cái thấy có điệu hay tự lòng ưa thích bằng cách tham.

- 6 là ý trợ tham bởi do tâm người khác dùng cách tư tưởng điều khiển tâm ta phát sanh tham như là muốn ăn, muốn chơi v.v….

Khi tham sinh khởi, nên phân biệt:

- 1 là khi nào tham vui mừng có chấp theo tà kiến là tâm tham thứ nhất.

- 2 là tham vui mừng chấp theo tà kiến và phải có trợ hay dẫn dắt là tâm tham thứ nhì.

- 3 là tham vui mừng, không chấp theo tà kiến là tâm tham thứ ba.

- 4 là tham vui mừng và có sự trợ là tâm tham thứ tư.

- 5 là khi tham mà vẫn như thường không thấy vui mừng nhưng có sự chấp sai là tâm tham thứ năm.

- 6 là tham không vui mừng, có tà kiến và phải có trợ thêm là tâm tham thứ sáu.

- 7 là không có sự nhận sai, tâm như thường là tâm tham thứ bảy.

- 8 là chỉ khác với tâm tham thứ bảy là có trợ.

Ứng dụng:

Từ lúc thức dậy vào buổi sáng cho đến khi ngủ vào buổi tối, chúng ta luôn tiếp xúc với 5 cảnh (sắc, thinh, khí, vị, xúc) và với những ý nghĩ của chúng ta. Nếu cảnh hay ý nghĩ tốt (hoặc vừa lòng) làm chúng ta thích thú, cảm thấy ái luyến hay dính mắc với chúng và mong mỏi được hưởng thêm nữa. Ngay lúc ấy lobha (sự tham muốn hay ái luyến dính mắc hoặc mong mỏi) sinh khởi trong tâm chúng ta, tức tâm căn tham sinh ra.

Khi nào chúng ta có tâm tham sanh cùng với cảm thọ vui mừng thì khi ấy là tâm căn tham (lobha-mūlacitta) câu hành hỷ (somanassa sahagataṃ).

Khi nào chúng ta có tâm tham sanh cùng với cảm thọ xả (thản nhiên) thì khi ấy là tâm (citta) câu hành xả (upekkhā sahagataṃ).

Khi nào chúng ta không nhận ra tâm bất thiện đang sinh khởi và chúng sẽ mang lại quả khổ, thì khi ấy là tâm căn tham tương ưng (tà) kiến. Trái lại, nếu khi ấy chúng ta nhận ra tâm bất thiện đang sinh khởi và chúng sẽ mang lại quả khổ, thì khi ấy tâm căn tham bất tương ưng (tà) kiến.

Hơn nữa, nếu khi chúng ta cảm thấy dính mắc với cảnh mà không có sự trợ dẫn bởi chính ta hay người khác, thì khi ấy tâm căn tham (lobha-mūlacitta) là vô dẫn. Nếu khi chúng ta cảm thấy dính mắc với cảnh chỉ sau khi có sự trợ dẫn bởi người nào đó, thì khi ấy tâm căn tham (lobha-mūlacitta) là hữu dẫn. Tâm vô dẫn (asaṅkhārika citta) mạnh hơn tâm hữu dẫn (sasaṅkhārika citta) và chúng sinh khởi một cách mạnh mẽ không trở ngại.

Bây giờ, bạn có thể nêu tên loại tâm (citta) mà nó đang sinh khởi với người đang nghe một bản nhạc thích ý ngoài sự suy xét về nghiệp (kamma) và sự ảnh hưởng (quả) của nó không?

Đó là tâm căn tham với tên gọi là:

“Somanassasahagataṃ ditthigatasampayuttaṃ asaṅkhārika citta”. Tâm câu hành hỷ tương ưng kiến vô dẫn.

‘Tham’ như là khi đang trộm cắp, ham muốn khi thấy tài sản của người, ham ưa thích khi gặp lục dục.

Bây giờ, một người đàn ông trộm cái túi xách tay sau nhiều lần phân vân, đắn đo, bởi vì anh ta nhận ra nghiệp bất thiện và quả khổ. Vậy, tâm của anh ta khi ấy là tâm gì?

Đó là tâm căn tham (lobha-mūlacitta) bởi vì tham (lobha) là nguyên nhân của trộm cắp. Tên gọi của tâm ấy là:

“Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ sasaṅkhārika citta”. Tâm (tham) câu hành xả bất tương ưng kiến hữu dẫn.

Những ví dụ khác về 8 loại tâm căn tham (lobha-mūlacitta) được mô tả như sau:

Loại 1: Một người thưởng thức thức ăn, thức uống mà không hề quan tâm đến nghiệp (kamma).

Loại 2: Một người sau khi bị trợ dẫn bởi người bạn, xem phim một cách thích thú mà không hề quan tâm đến nghiệp (kamma).

Loại 3: Một mệnh phụ mặc một cái áo mới, bà ta cảnh giác rằng dính mắc vào chiếc áo là làm dấy lên tâm căn tham.

Loại 4: Một cô gái cảnh giác về nghiệp (kamma) và quả của nghiệp, nhưng cô ta chiều theo sự yêu cầu của những người bạn của cô và nghe nhạc hiện đại một cách thích thú.

Loại 5: Một bé trai ăn cơm trắng với muối với những thứ khác nhưng không hề thưởng thức và hiểu biết gì về nghiệp (kamma).

Loại 6: Một cô gái trân quí chiếc áo mới sau khi được mẹ cô ta giải thích về chiếc áo mới đẹp. Nhưng cô ta chỉ cảm thọ bình thường (xả) và không hiểu biết gì về nghiệp (kamma).

Loại 7: Hiểu biết về nghiệp (kamma), bạn uống cà-phê (cafe) với cảm thọ xả, nhưng bạn vẫn thưởng thức hương vị.

Loại 8: Một mệnh phụ có hiểu biết về nghiệp (kamma), nhưng sau nhiều lần bị thuyết phục bởi nữ thương gia, mệnh phụ miễn cưỡng mua chiếc áo.

Dosa-mūla Citta - Tâm căn sân

Gọi là ‘tâm căn sân’ vì khi tâm này phát sanh có ‘sở hữu sân’ làm căn làm gốc.

Sân là giận, buồn, rầu hoặc khóc lóc v.v…

§5. Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekanti imāni dvepi paṭighasampayuttacittāni nāma.

Ý nghĩa và ứng dụng:

Domanassa : Duḥ+manas - ưu, buồn, cảm thọ khổ thuộc về tâm, không hài lòng, tức giận.

Paṭigha : Khuể[15], phẫn, ghét bỏ, căm ghét, tức là sân, phẫn tức là sân mà khác tên (như nói phẫn nộ).

Một tâm câu hành ưu tương ưng khuể vô dẫn, một hữu dẫn. Đây gọi là hai tâm tương ưng khuể.

Tên gọi đầy đủ của hai tâm căn sân (tâm tương ưng khuể) này như sau:

1. Một tâm câu hành ưu tương ưng khuể vô dẫn. (Dhs.326),

2. Một tâm câu hành ưu tương ưng khuể hữu dẫn. (Dhs.329).

Vô dẫn là không có sự trợ giúp thêm của thân, khẩu, ý của ta, hay thân, khẩu, ý của người khác. Đã có giải trong phần tâm tham, nhưng tâm cảnh ở đây có khác biệt là tâm sân và cảnh xấu. Những trường hợp trợ khiêu khích trái nghịch với tâm, làm phát sanh sân như mắng, chửi, đánh, đập v.v… hoặc tự tâm suy diễn thêm mới phát giận, hờn, nóng nảy; tự khẩu nói lên hoặc dạy dỗ kẻ khác nhiều lần mới nổi sân hay tự thân cố gắng làm nhiều lần (như ngoắt hay gọi, hay dạy yoga, vận động v.v…) cũng nổi sân.

Còn tha tâm trợ sân rất ít, vì trường hợp dùng tư tưởng khiến tâm khác phải náo động, sôi nổi, thì chỉ có thôi miên hay huyền bí.

Nhân trợ sanh sân hay câu hành ưu có 4:

- 1/ Tánh nết quen sân (dosajjhāsayatā).

- 2/ Không suy xét cao siêu (agambhīrapakatitā).

- 3/ Thiếu sự học hiểu (appasutatā).

- 4/ Thường gặp cảnh không tốt (aniṭṭhārammaṇasamāyogo).

Khi gặp 6 cảnh rất xấu, chẳng thích hợp, chẳng ưa chi hay gặp công việc, người, vật không vừa lòng, những hoàn cảnh xấu, trừ người tu tập) còn phần nhiều đều phải phát tâm sân.

Khi nào chúng ta có cảm thọ ưu, tức giận, buồn hay ưu phiền, thì tâm căn sân sinh khởi trong khi ấy. Và khi chúng sinh khởi, chúng câu hành với ưu và cảm thọ khổ về tâm. Nếu chúng sinh khởi ngoài sự trợ dẫn của bất cứ người nào, thì đó là vô dẫn. Nếu chúng sinh khởi một cách chậm chạp sau nhiều lần trợ dẫn từ bản thân hay người khác thì đó là hữu dẫn.

Bây giờ, một người mẹ đang lo lắng về người con gái, khi ấy tâm của người mẹ đang sinh khởi là tâm gì? Đó là tâm căn sân với tên gọi là:

“Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ asaṅkhārika dosamūla citta”. Tâm căn sân câu hành ưu tương ưng khuể vô dẫn.

Một người cha giải thích cho người con trai rằng hành động lừa dối của anh ta là xấu, người con trai cảm thấy buồn. Tâm của người con trai có là loại tâm gì?

Đó là “domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ sasaṅkhārika dosamūla citta”. Tâm căn sân câu hành ưu tương ưng khuể hữu dẫn.

Tâm tham và tâm sân đều là bất thiện (akusala) nhưng với cường độ mạnh có thể gọi là ác hay độc. Có 3 hay 10:

Tam ác: 1 là thân ác, 2 là khẩu ác, 3 là ý ác. Thân ác có 3: 1 là sát sanh, 2 là trộm cắp, 3 là tà dâm. Khẩu ác có 4: 1 là nói dối, 2 là đâm thọc, 3 là ác khẩu, 4 là nhảm nhí (nói vô ích). Ý ác có 3: 1 là tham ác, 2 là sân độc, 3 là tà kiến ác.

Mười điều ác vừa nêu trên thì tâm tham có thể làm 7 điều: 1 là trộm cắp, 2 là tà dâm, 3 là nói dối, 4 là nói đâm thọc, 5 là nói nhảm nhí, 6 là tham ác, 7 là tà kiến ác. Còn tâm sân cũng phạm 7 điều: 1 là sát sanh, 2 là trộm cắp, 3 là nói dối, 4 là nói đâm thọc, 5 là nói ác khẩu, 6 là nói nhảm nhí (ỷ ngữ), 7 là sân độc. Cho nên, khi gặp những cách này nhận rõ tham, sân rất dễ. (Dhs.892)

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

Moha-mūla Citta - Tâm căn si[16]

Gọi là ‘tâm căn si’ vì khi tâm này phát sanh có ‘sở hữu si’ làm căn làm gốc.

Si là tối tăm, mờ ám không hiểu biết những pháp đáng biết đặng tiến hóa chơn chánh, cao siêu giải thoát.

Tâm căn si (moha) (không biết hay mê mờ) có 2 loại như sau:

§6. Upekkhāsahagataṃ vicikicchāsampayuttamekaṃ, upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttamekanti imāni dvepi momūhacittāni nāma.

1. Một tâm câu hành xả tương ưng hoài nghi. (Dhs.330)

2. Một tâm câu hành xả tương ưng điệu cử. (Dhs.334)

Đây gọi là hai tâm căn si.

Ý nghĩa và ứng dụng:

Vicikicchā : Hoài nghi về Phật, Pháp, Tăng và sự tu tập.

Uddhacca : Điệu cử.

Hoài nghi gồm có 8 và phân thành 40 điều: 1 là hoài nghi Phật bảo, 2 là hoài nghi Pháp bảo, 3 là hoài nghi Tăng bảo, 4 là hoài nghi tam học, 5 là hoài nghi đời quá khứ, 6 là hoài nghi đời vị lai, 7 là hoài nghi đời hiện tại, 8 là hoài nghi pháp liên quan tương sinh (paṭiccasamuppāda).

1/ Hoài nghi Phật bảo có 5 điều: 1 là hoài nghi Phật có đắc chứng nhất thế chủng trí chăng? 2 là hoài nghi hào quang của Phật sáng thấu chỗ khuất đặng chăng? 3 là hoài nghi hào quang 6 màu của Phật khi suy xét bộ Vị Trí (Paṭṭhāna) phóng ra đầy đủ chăng? 4 là hoài nghi song thông của Phật hiện trên cây xoài để hàng phục chúng ngoại đạo, rồi lên cõi trời Đạo lợi thuyết tạng Vô Tỷ Pháp (Abhidhamma) nhằm hạ thứ bảy, chẳng biết có vậy chăng? 5 là hoài nghi cách diệt trừ vô minh bằng trí tuệ sáng suốt của Ngài, có phải vậy chăng?

2/ Hoài nghi Pháp bảo có 4 điều: 1 là hoài nghi 4 bậc tâm đạo có thật đúng như vậy chăng? 2 là hoài nghi 4 bậc Thánh quả phải chắc có chăng? 3 là hoài nghi Níp-bàn phải là vắng lặng dứt tuyệt rốt ráo hết tất cả khổ phải chăng? 4 là hoài nghi pháp học Tam tạng tám muôn bốn ngàn (84.000) pháp uẩn như thế phải chăng?

3/ Hoài nghi Tăng bảo có 2 điều: 1 là hoài nghi Thánh Tăng chẳng biết thật có đệ tử Phật đắc quả chăng? 2 là hoài nghi phàm Tăng với cách tứ bạch yết ma, chư Tăng chơn truyền đồng nhận chịu bằng cách nín thinh, thì vị ấy đắc Tỷ-kheo phải chăng?

4/ Hoài nghi Tam học có 3 điều: 1 là hoài nghi giới như thế có phải ngăn trừ ác xấu phải chăng? 2 là hoài nghi pháp tịnh có phải dùng tâm yên lặng để tiến hóa chăng? 3 là hoài nghi trí tuệ có phải giúp tỏ ngộ, đắc chứng đến đạo, quả diệt trừ phiền não dứt nhân khổ phải chăng?

5/ Hoài nghi Quá khứ có 5 điều: 1 là nghi rằng đời trước ta có phải chăng? 2 là đời trước ta có hay không có? 3 là đời trước ta có ra như thế nào? 4 là đời trước ta có mà như thế nào? 5 là đời trước ta ra sao và đổi ra sao?

6/ Hoài nghi Vị lai có 5 điều: 1 là đời sau ta sẽ ra sao? 2 là đời sau ta không có phải chăng? 3 là đời sau nếu có ta sẽ thế nào? 4 là đời sau làm sao ta có đặng? 5 là đời sau ta thế nào, rồi sẽ ra sao?

7/ Hoài nghi Hiện tại có 5 điều: 1 là đây là ta phải chăng? 2 là đây thành ra ta phải chăng? 3 là ta đây như thế nào? 4 là ta đây thành ra như thế nào? 5 là chúng sanh có do từ đâu?

8/ Hoài nghi Pháp y tương sinh (paṭiccasamuppāda) có 11 điều: 1 là chúng sanh có già chết phải do sự sanh ra chăng? 2 là tái tục (hay đầu thai) phải do nghiệp hậu hữu chăng? 3 là nghiệp hậu hữu phải do sự thủ chấp cứng chăng? 4 là hậu hữu có phải do sự tham ái chăng? 5 là ái có phải do sự thọ hưởng chăng? 6 là thọ có phải do sự xúc chạm chăng? 7 là xúc có phải do lục xứ chăng? 8 là lục xứ có phải do nhờ danh-sắc chăng? 9 là danh-sắc có phải do nhờ thức chăng? 10 thức tái tục có pháp hành trợ giúp hay chăng? 11 là pháp hành phát sanh có phải do nhờ vô minh hay chăng?

Khi nào suy xét đến những hoài nghi như trên, đó là tâm si hoài nghi! Còn những loại hoài nghi khác là hoài nghi thông thường thì cảnh của các tâm khác có thể là tham, sân, thiện, hay tố dục giới.

Điệu cử[17]- uddhacca là tán loạn, lau chau, say mê, điên cuồng, quên mình chẳng tỉnh táo hay giật mình, cảm thấy bồn chồn, bất an v.v…

Hai thứ tâm này có cùng sức mạnh, không có tâm nào mạnh mẽ hơn tâm nào. Chúng không khác nhau trên phương diện vô dẫn (asaṅkhārika) hay hữu dẫn (sasaṅkhārika).

Một người đang có sự nghi ngờ về nghiệp và sự ảnh hưởng (quả) của nghiệp, thì khi ấy có tâm căn si, có tên gọi là: “Upekkhā-sahagataṃ vicikicchā-sampayutta citta". Tâm câu hành xả tương ưng hoài nghi.

Một người đang nghe giảng bài, nhưng anh ta không hiểu một từ bởi vì ý của anh dao động không yên. Tâm của anh ta trong khi ấy là gì? Đó là một thứ tâm căn si, hay ‘si điệu cử’ như là lúc tán loạn, lau chau, giật mình, lịu lọ, cuồng tâm lãng trí, say quá và mê mờ quên mình dù lõa thể cũng chẳng biết chi cả, đó là si mê tán loạn. Tên gọi của tâm ấy là: “Upekkhā-sahagataṃ uddhacca-sampayutta citta”. Tâm câu hành xả tương ưng điệu cử.

Nhân trợ sanh si có 2:

- 1/ Tác ý không khéo (ayonisomanasikāra) là những cách suy xét về nhận định làm cho tâm bất thiện phát sanh như nghĩ theo tham, sân, si v.v…

- 2/ Pháp lậu làm nền sanh. Pháp lậu có 4, hay gọi là tứ lậu (āsava).

Bốn lậu (āsava) có 3 pháp thực tính (sabhāvadhamma), đó là tham, tà kiến và si:

- 1/ Dục lậu là cách trầm ngâm theo lục dục trong đời hiện tại này, có pháp thực tính là sở hữu tham;

- 2/ Hữu lậu là cách trầm ngâm theo Sắc giới, Vô sắc giới, cũng có pháp thực tính là sở hữu tham;

- 3/ Tà kiến lậu là cách mãi trầm ngâm theo thường kiến chấp có, hay đoạn kiến chấp không, chẳng chịu bỏ, có pháp thực tính là sở hữu tà kiến;

- 4/ Vô minh lậu là cách không chịu theo sáng suốt như muỗi sợ mặt trời, chỉ chấp hẹp hòi như ếch ngồi đáy giếng, đó là sở hữu si.

Vì có sở hữu si làm căn gốc rễ, nên gọi là tâm si. Tâm tham và tâm sân cũng thế. Hoài nghi hay điệu cử cũng đồng có tác ý không khéo làm nhân sanh, vì phần lớn thiếu trí, niệm yếu, nên nghĩ tưởng lôi thôi.

§7. Iccevaṃ sabbathāpi dvādasākusalacittāni samattāni.

Như vậy là tất cả mười hai tâm bất thiện.

§8. Aṭṭhadhā lobhamūlāni, dosamūlāni ca dvidhā, mohamūlāni ca dveti, dvādasākusalā siyuṃ.

Có tám căn tham, hai căn sân và hai căn si, vậy có mười hai bất thiện.

Nhận xét trong một ngày:

Mặc dù tâm bất thiện chỉ có mười hai loại, nhưng hằng ngày, đối với một người, chúng thường sinh khởi nhiều hơn tâm thiện. Đây bởi vì hầu như ý (mano) chịu sự tác động của tham (lobha), sân (dosa) và si (moha). Ba thứ sở hữu (cetasika) bất thiện được gọi là căn bất thiện (akusala-mūla), tức là nguồn gốc của bất thiện.

Do bởi si (moha) và tham (lobha), nên chúng ta luôn luôn muốn hưởng những dục lạc. Trong lúc hưởng, ‘tâm căn tham’ sinh khởi với tỷ lệ hàng tỷ trong mỗi giây. Ngay khi ta đang thích thú trong việc mặc trang phục, đang thưởng thức đồ ăn, thức uống, đang nghe nhạc, đang xem chương trình qua tivi; ngay khi chúng ta đang đọc tiểu thuyết, đang suy nghĩ về sự đạt được và chiếm hữu, khi ấy sẽ có hàng tỷ tâm căn tham (lobha-mūla citta) sinh khởi.

Khi chúng ta không hài lòng với cảm giác hay cảnh mà chúng ta tiếp xúc, khi ấy, tâm căn sân sinh khởi cũng với tỷ lệ hàng tỷ trong mỗi giây. Lắm lúc khi những cảm giác không lôi cuốn, chúng ta cảm thấy bình thường và làm tâm xao lãng[18]. Tâm căn si (moha-mūla citta) sinh khởi trong khi ấy.

Vì vậy, nếu chúng ta tích góp tâm thiện và tâm bất thiện trong một ngày, tâm bất thiện sẽ vượt trội so với số tâm thiện hàng triệu lần. Khi tâm bất thiện để lại hạt giống của nghiệp (kamma) bệnh hoạn, chính những nghiệp ấy sẽ mang lại những quả không thuận lợi và khổ ở hiện tại hay vị lai. Vì thế, sẽ là không khôn khéo nếu ta không thu thúc mà để cho tâm diễn tiến theo tiến trình tự do.

Khi chúng ta có thể phân biệt giữa tâm thiện và tâm bất thiện, chúng ta có thể hướng chúng theo chiều hướng mang lại lợi ích cho chính ta.

(B) Tâm Vô Nhân (Ahetuka Citta)

Hetu : Là nhân, nguyên nhân hay căn (mūla).

Akusala-hetu : Nhân bất thiện hay căn gốc không lành mạnh (tham-lobha, sân-dosa, si-moha).

Kusala-hetu : Nhân thiện hay căn gốc lành mạnh (vô tham-alobha, vô sân-adosa, vô si-amoha).

‘Nhân - hetu’ có 2:

1 là nhân tương ưng (sampayuttahetu) hay nhân nhân, tức là tham, sân, si, vô tham, vô sân và trí phối hợp với tâm.

2 là nhân trợ sanh (upattihetu) tức là những nhân trợ cho pháp hữu vi[19] sinh khởi.

Ở đây, Ahetukacitta (tâm vô nhân) ám chỉ cho những tâm không có nhân tương ưng (sampayuttahetu) cùng phối hợp, chớ chẳng phải nhân trợ sanh (upattihetu).

Trong Visuddhimagga (Thanh Tịnh Đạo) có nêu như vầy: Alobhādivipākahetuvirahitaṃ = ahetukaṃ: Không có nhân vô tham v.v… cùng phối hợp, nên gọi là vô nhân.

Tâm mà không có pháp căn, nhân, gốc (nhân tham, nhân sân, nhân si, nhân vô tham, nhân vô sân, nhân vô si) cùng sanh, nên được gọi là tâm vô nhân (ahetuka citta).

Ngược lại tâm mà có pháp căn, nhân, gốc cùng sanh, nên được gọi là tâm hữu nhân (sahetuka citta) (có 121 – 18 = 103 thứ tâm, hay 89 – 18 = 71 thứ tâm).

Có 18 thứ tâm vô nhân (ahetuka citta). Chúng được chia thành 3 nhóm như sau:

1. Akusala vipāka[20]citta - tâm quả bất thiện có 7.

‘Tâm quả bất thiện’ sinh khởi chính là quả của tâm bất thiện, hay là quả sanh từ 12 nghiệp bất thiện, trong đó có thấy, nghe, ngửi... những cảnh không tốt. Hay:

Tâm quả bất thiện (akusala vipāka citta) tức là tâm quả do dị thời ‘nghiệp duyên’ bất thiện trợ tạo, hay là chủng tử bất thiện, do sở hữu tư (cetanā) hợp với tâm bất thiện đã diệt còn để lại ảnh hưởng tợ như hạt giống, khi gặp dịp phát ra tâm quả bất thiện. Cho nên trong Paramatthadīpanīṭīkā (Siêu lý Từ giải) có nêu như vầy: Akusalassa vipākāni = akusalavipākāni: Thành tựu do nơi nghiệp bất thiện, nên gọi là quả bất thiện.

Tâm quả bất thiện vô nhân là tâm không có nhân tương ưng hợp, do mãnh lực của phóng dật / điệu cử tác động. Có lời chú giải như vầy: Sabbaṃ pāpakammaṃ vikkhepayuttaṃsayaṃpicañcalati dubbalaṃ tasmā taṃ kappathītikaṃ samānaṃpi kālantare hetuyuttaṃ vipākaṃ janetuṃ na sakkoti: Vì nghiệp tội (bất thiện) đi chung với phóng dật nên phải yếu ớt, dù để đặng nhiều kiếp nhưng tạo tâm quả không có nhân tương ưng hợp.

2. Ahetuka kusala vipāka citta - tâm quả thiện vô nhân có 8.

Tâm quả thiện vô nhân sinh khởi chính là quả của tâm đại thiện, hay là quả sanh từ 8 nghiệp đại thiện, trong đó có thấy, nghe, ngửi, nếm v.v... những cảnh tốt nhưng là vô nhân. Hay là tâm quả do nghiệp đại thiện trợ tạo mà không có nhân tương ưng hợp, làm việc nhẹ nhàng yếu ớt tợ như cất nhà nhẹ chẳng đóng cừ.

3. Ahetuka kiriya[21]citta - tâm tố vô nhân có 3.

Tâm chỉ làm phận sự của mình mà không có nhân, hay căn tương ưng cùng sanh. Hay là tâm làm chỉ là làm và không có nhân tương ưng hợp. Có giải như vầy: Kariyāti karaṇamattaṃ: Làm chỉ là làm nên gọi là tố, hạnh, duy tác v.v… tợ như trớn chạy, hay như con quay xoay theo sức đánh.

Tâm quả (vipāka citta) và tâm tố (kiriya citta) là những tâm vô ký, chúng không tạo thành nghiệp, không sản sanh ra nghiệp quả.

Akusala Vipāka Citta - Tâm Quả Bất Thiện (Dhs. 472, 476, 479)

§9. Upekkhāsahagataṃ cakkhuviññāṇaṃ, tathā sotaviññāṇaṃ, ghānaviññāṇaṃ, jivhāviññāṇaṃ, dukkhasahagataṃ kāyaviññāṇaṃ, upekkhāsahagataṃ sampaṭicchanacittaṃ, upekkhāsahagataṃ santīraṇacittañceti imāni sattapi akusalavipākacittāni nāma.

Nhãn thức câu hành xả, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức cũng vậy, thân thức câu hành khổ, tiếp thâu câu hành xả, thẩm tấn câu hành xả. Đó gọi là bảy tâm quả bất thiện.

1. Nhãn thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ cakkhuviññāṇaṃ, chỉ biết cảnh sắc.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu như vầy: Cakkhuṃ nissitaṃ viññāṇanti cakkhuviññāṇaṃ: Tâm thức nương nhãn (thanh triệt) (sanh ra) nên gọi là nhãn thức.

Trong Visuddhimagga giải: Cakkhusannissita rūpavijānanalakkhaṇaṃ = cakkhuviññāṇaṃ: Trạng thái nương nhãn (thanh triệt) sanh ra chỉ biết cảnh sắc, nên gọi là nhãn thức.

- Bốn nhân trợ sanh (upattihetu) nhãn thức: 1 là sắc nhãn thanh triệt (cakkhupasādarūpa), 2 là cảnh sắc (rūpārammaṇa), 3 là ánh sáng (āloka), 4 là có sự để ý (manasikāra) đến màu ấy.

2. Nhĩ thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ sotaviññāṇaṃ, chỉ biết cảnh thinh.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu như vầy: Sotaṃ nissitaṃ viññāṇanti = sotaviññāṇaṃ: Tâm thức nương nhĩ (thanh triệt) gọi là nhĩ thức.

Trong Visuddhimagga giải: Sotasannissita saddavijānanalakkhaṇaṃ = sotaviññāṇaṃ: Trạng thái nương nhĩ (thanh triệt) sanh, chỉ biết cảnh thinh, nên gọi là nhĩ thức.

- Bốn nhân trợ sanh nhĩ thức: 1 là sắc nhĩ thanh triệt (sotapasādarūpa), 2 là cảnh thinh (saddārammaṇa) các thứ tiếng, 3 là khoảng không (ākāsa), 4 là có sự để ý (manasikāra) đến tiếng ấy.

3. Tỷ thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ ghānaviññāṇaṃ, chỉ biết cảnh khí.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu: Ghānaṃ nissitaṃ viññāṇanti = ghānaviññāṇaṃ: Tâm mà nương tỷ thanh triệt đặng sanh ra nên gọi là tỷ thức.

Trong Visuddhimagga giải: Ghānasannissita gandhavijānanalakkaṇaṃ = ghānaviññāṇaṃ: Tỷ thức có trạng thái ngửi mùi, chỉ biết cảnh khí, nương mũi sanh khởi, nên gọi là tỷ thức.

- Bốn nhân trợ sanh tỷ thức: 1 là sắc tỷ thanh triệt (ghānapasādarūpa), 2 là cảnh khí (gandhā rammaṇa) các thứ hơi, mùi, 3 là gió phất (vāyo) mang/lùa hơi vào tỷ thanh triệt, 4 là có sự để ý (manasikāra) với hơi, mùi ấy.

4. Thiệt thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ jivhāviññāṇaṃ, chỉ biết cảnh vị.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu: Jīvhaṃ nissitaṃ viññāṇanti = jivhāviññāṇaṃ: Tâm nương thiệt thanh triệt sanh ra nên gọi là thiệt thức.

Trong Visuddhimagga có nêu: Jivhāsannissitaṃ rasavijānanalakkhaṇaṃ = jīvhāviññāṇaṃ: Thiệt thức có trạng thái nếm vị, chỉ biết cảnh vị, nương lưỡi sanh ra.

- Bốn nhân trợ sanh thiệt thức: 1 là sắc thiệt thanh triệt (jīvhāpasādarūpa), 2 là cảnh vị (rasārammaṇa), 3 là nước tươm (āpo), 4 là có sự để ý (manasikāra).

5. Thân thức câu hành khổ - Dukkhāsahagataṃ kāyaviññāṇaṃ, chỉ biết cảnh xúc không thích hợp.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu: Kāyaṃ nissitaṃ viññāṇanti = kāyaviññāṇaṃ: Thức mà nương thân thanh triệt sanh ra gọi là thân thức.

Trong Visuddhimagga có nêu: Kāyaṃ sannissitaṃ phoṭṭhabbavijānanalakkhaṇaṃ = kāyaviññāṇaṃ: Trạng thái nương thân thanh triệt sanh ra chỉ biết cảnh xúc, nên gọi là thân thức.

- Bốn nhân trợ sanh thân thức: 1 là sắc thân thanh triệt (kāyapasādarūpa), 2 là cảnh xúc (phoṭṭhabbārammaṇa), 3 là chất cứng (thaddha), 4 là có sự để ý (manasikāra).

6. Tâm tiếp thâu câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ sampaṭicchana cittaṃ, chỉ biết cảnh ngũ.

Trong Paramatthadīpanīṭīkā có nêu: Suṭṭhuparimukhaṃ icchatīti = sampaṭicchanaṃ: Tâm mà khéo tiếp bắt lấy cảnh ngay sau 1 trong 5 thức trước, nên gọi là tiếp thâu.

Trong Visuddhimagga có nêu: Cakkhuviññāṇadīnaṃ anantaraṃ rūpādivijānanalakkhaṇā-manodhātu: Tâm tiếp thâu sắp về ý giới có trạng thái biết cảnh sắc, thinh, khí, vị v.v… do nhãn thức, nhĩ thức v.v… chuyền qua.

- Nhân trợ sanh tâm tiếp thâu có 3: 1 là sắc ý vật hay sắc nương trái tim (hadayavatthurūpa), 2 là cảnh (ārammaṇa), 3 là sự để ý (manasikāra) đến cảnh ấy.

7. Tâm thẩm tấn câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ santīrana cittaṃ, chỉ biết cảnh ngũ.

Tâm thẩm tấn câu hành xả của quả bất thiện là tâm xét soi cảnh ngũ xấu.

- Nhân trợ sanh tâm thẩm tấn giống như nhân trợ sanh tâm tiếp thâu.

Trong bảy thứ tâm nêu trên, năm thứ tâm trước được gọi là ngũ thức, tức năm thứ tâm ấy là những tâm nương sanh nơi năm môn (giác quan).

Hai thứ tâm sau cùng, tức là sampaṭicchana citta (tâm tiếp thâu) và santīrana citta (tâm thẩm tấn), tượng trưng cho hai giai đoạn liên kết trong quá trình nhận biết cảnh.

Thí dụ, khi một ‘cảnh sắc’ xuất hiện hay dội vào mắt, một dòng (chuỗi) tâm thức sanh và diệt theo thứ lớp để thấy biết cảnh sắc ấy. Trước nhất, khai ngũ môn (pañca-dvārāvajjana) là sự chú tâm qua năm môn, hay tâm chú ý đến vật. Kế đó, nhãn thức (cakkhu viññāṇa) tạo dấu ấn (cảnh). Kế đó, tâm tiếp thâu (sampaṭicchana) tiếp nhận dấu ấn (cảnh). Kế đó, tâm thẩm tấn (santīraṇa) quan sát dấu ấn (cảnh). Kế đó, tâm phân đoán hay đoán định (voṭṭhapana) được gọi là khai ý môn (mano-dvārāvajjana) là sự chú tâm, hướng tâm qua ý môn, hay xác định dấu ấn (cảnh) cho dù cảnh ấy là tốt hay xấu. Chúng ta nhận biết cảnh khái quát ở giai đoạn này.

…-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-…

Tương tợ như thế, khi một âm thanh dội vào tai, một dòng (chuỗi) tâm thức, tức là khai ngũ môn (pañcadvārāvajjana), nhĩ thức (sotaviññāṇa), tiếp thâu (sampaṭicchana), thẩm tấn (santīraṇa), đoán định (voṭṭhapana tức là mano dvārā-vajjana), v.v... , phải sanh và diệt trước khi chúng ta có thể nghe âm thanh.

Như vậy, tâm tiếp thâu (sampaṭicchana) và tâm thẩm tấn (santīrana) cùng với tâm khai ngũ môn (pañcadvārāvajjanacitta) và tâm khai ý môn (mano dvārā-vajjana citta) là cốt yếu là cơ bản cho sự biết cảnh qua năm môn (mắt, tai, mũi, lưỡi và thân).

Ahetuka Kusala Vipāka Citta - Tâm Quả Thiện Vô Nhân

§10. Upekkhāsahagataṃ kusalavipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ, tathā sotaviññāṇaṃ, ghānaviññāṇaṃ, jivhāviññāṇaṃ, sukhasahagataṃ kāyaviññāṇaṃ, upekkhāsahagataṃ sampaṭicchanacittaṃ, somanassasahagataṃ santīraṇacittaṃ, upekkhāsahagataṃ santīraṇacittañceti imāni aṭṭhapi kusalavipākāhetukacittāni nāma.

Nhãn thức câu hành xả quả thiện, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức cũng vậy, thân thức câu hành lạc, tiếp thâu câu hành xả, thẩm tấn câu hành hỷ, thẩm tấn câu hành xả. Đó là tám tâm quả thiện vô nhân.

Nhóm tâm này gồm có 8 thứ tâm, được đặt tên gọi tương tợ như tâm quả bất thiện (akusalavipāka citta) mà chúng tôi vừa trình bày phía trên.

1. Nhãn thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ cakkhuviññāṇaṃ. (Dhs.338)

2. Nhĩ thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ sotaviññāṇaṃ. (Dhs.352)

3. Tỷ thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ ghānaviññāṇaṃ.

4. Thiệt thức câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ jivhāviññāṇaṃ.

5. Thân thức câu hành lạc - Sukhasahagataṃ kāyaviññāṇaṃ.

6. Tâm tiếp thâu câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ sampaṭicchana cittaṃ. (Dhs.366)

7. Tâm thẩm tấn câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ santīraṇa cittaṃ. (Dhs.399)

8. Tâm thẩm tấn câu hành hỷ - Somanassasahagataṃ santīraṇa cittaṃ. (Dhs.382)

Tám thứ tâm quả thiện vô nhân cùng tên với tâm quả bất thiện đi theo đôi 1, 2, 3, 4, 6, 7. Chỉ khác nhân tốt xấu nên cảnh chẳng đồng, về phần ‘quả bất thiện’ đều hứng chịu cảnh xấu, còn phần ‘quả thiện’ đều nương cảnh tốt, ưa thích.

Bốn đôi thức trước đều ‘câu hành xả’, nhưng 2 tâm ‘thân thức’ tại sao có 2 cách ‘câu hành khổ’ và ‘câu hành lạc’.

Vì 4 đôi thức trước do cảnh sắc, thinh, khí, vị đối chiếu hay dội vào nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt thanh triệt là sắc y sinh đối chiếu với sắc y sinh, nên những tâm nương theo sanh ra đều là câu hành xả, ví như bông gòn chạm bông gòn nên chẳng khua bày chi khác thường.

Còn cảnh xúc (đất, lửa, gió) đối chiếu hay dội vào thân thanh triệt là sắc đại hiển đối chiếu với sắc y sinh chẳng khác chi dùi đánh vào trống.

Tâm tiếp thâu quả thiện có tên như tâm tiếp thâu quả bất thiện. Còn 2 tâm thẩm tấn câu hành xả trong Visuddhimagga có giải: Saḷārammaṇa vijānanalakkhaṇā duvidhāpi santīraṇādikiccā manoviññāṇadhātu: Hai thứ tâm thẩm tấn câu hành xả (quả thiện và bất thiện) ý thức giới làm việc thẩm tấn v.v… có trạng thái biết 6 cảnh.

Tâm thẩm tấn câu hành hỷ bắt cảnh quý hay tốt hơn thẩm tấn quả thiện câu hành xả, cũng như người xét đồ gặp vật xấu hay tốt tầm thường thì chẳng đổi sắc. Nếu gặp chi quá tốt thì phát ra trầm trồ đổi sắc mừng rỡ, vui thích, cho nên khi lộ ngũ phát sanh bắt cảnh rất tốt thì thẩm tấn phải câu hành hỷ, vì thế quả thiện vô nhân nhiều hơn quả bất thiện một thứ này.

- Nhân trợ sanh tâm tiếp thâu và thẩm tấn có 3: 1 là sắc ý vật (hadayavatthurūpa), 2 là cảnh (ārammaṇa), 3 là sự để ý (manasikāra) đến cảnh ấy.

Theo Vô Tỷ Pháp (Abhidhamma) giải thích, người tiếp xúc với cảnh trái ý nghịch lòng là do bất thiện nghiệp (akusala-kamma) của chính người ấy trong quá khứ và tại thời khắc ấy tâm quả bất thiện (akusala vipāka citta) sinh khởi trong quá trình nhận biết.

Trái lại, người mà tiếp xúc với cảnh vừa ý thuận lòng là do thiện nghiệp (kusala-kamma) của chính người ấy trong quá khứ và tại thời khắc ấy tâm quả thiện (kusala vipāka citta) sinh khởi trong quá trình nhận biết.

Do đó, có một đôi nhãn thức (cakkhuviññāṇa), một đôi nhĩ thức (sotaviññāṇa), một đôi tỷ thức (ghānaviññāṇa), một đôi thiệt thức (jivhāviññāṇa) và một đôi thân thức (kāyaviññāṇa). Năm đôi này gọi chung là ngũ song thức (dvipañcaviññāṇa).

Dĩ nhiên có hai tâm tiếp thâu (sampaṭicchana citta) và ba tâm thẩm tấn (santīrana citta).

Tất cả tâm quả bất thiện (akusala-vipāka citta) và tâm quả thiện vô nhân (ahetuka kusala vipāka citta) tương đối yếu vì chúng chưa phân biệt được tốt hay xấu, câu hành với xả thọ. Hai tâm thân thức (kāyaviññāṇa citta) câu hành với khổ hay lạc. Tâm thẩm tấn câu hành hỷ (somanassa santīraṇa citta) sinh khởi khi đối cảnh rất tốt và câu hành xả khi đối cảnh tốt vừa đủ hay quá quen thuộc.

Ahetuka Kiriya Citta - Tâm Tố Vô Nhân (Dhs. 482, 489, 485)

§11. Upekkhāsahagataṃ pañcadvārāvajjanacittaṃ, tathā manodvārāvajjanacittaṃ, somanassasahagataṃ hasituppādacittañceti imāni tīṇipi ahetukakiriyacittāni nāma.

Tâm khai ngũ môn câu hành xả, tâm khai ý môn cũng vậy, tâm tiếu sinh câu hành hỷ. Đó gọi là tâm tố vô nhân.

§12. Icceva sabbathāpi aṭṭhārasāhetukacittāni samattāni.

Như vậy là tất cả có 18 thứ tâm vô nhân.

§13. Sattākusalapākāni, puññapākāni aṭṭhadhā, kriyacittāni tīṇīti, aṭṭhārasa ahetukā.

7 dị thục quả bất thiện, 8 dị thục quả thiện (phước), 3 tâm tố, thành 18 tâm vô nhân.

Ba thứ tâm tố vô nhân (ahetuka kiriya citta) được đặt tên là khai/hướng ngũ môn, khai/hướng ý môn và tiếu sinh.

1. Tâm khai ngũ môn câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ pañcadvārāvajjana cittaṃ

Tâm khai/hướng ngũ môn là tâm lộ sanh trước hết để làm dịp cho ngũ song thức sanh, như kẻ mở 5 cửa cho những người liên quan đi qua, chẳng khác chi kẻ gác 5 cửa gặp khách trước hơn hết.

Trong Aṭṭhasālinī giải: Idaṃ pañcadvāra valañjanakappavattikāla sabbesaṃ pure uppajjati: Tâm khai ngũ môn trong lộ ngũ môn sanh trước hơn hết để bắt 5 cảnh hiện tại mới đến.

Tâm này cũng được gọi là tác ý thành lộ (vithīpaṭipādakamanasikāra), vì nếu không có tâm này sanh ra thì tâm lộ ngũ môn sẽ không sanh.

Cho nên Pāḷi chú giải như vầy: Vithī paṭipadayatīti = Vithīpaṭipādako: Làm cho tâm lộ thành trật tự, nên gọi là tác ý thành lộ.

2. Tâm khai ý môn câu hành xả - Upekkhāsahagataṃ manodvārāvajjana cittaṃ

Tâm khai ý môn (manodvārāvajjana) là tâm làm việc khai môn (dvārāvajjana) nương theo lộ ý (manodvāra vīthi), nếu sanh theo lộ ngũ (pañcadvārāvajjana) thì làm việc đoán định (voṭṭhapana).

Có câu Pāḷi chú giải như vầy: Uppajjamāṇaṃ pana pañcadvāre voṭṭhabbanaṃ hoti manodvāre āvajjanaṃ: Tâm này nếu sanh theo lộ ngũ thì đoán định còn sanh theo lộ ý thì khai môn.

Tâm khai ý môn còn được gọi là tác ý thành đổng lực (javanapaṭipādaka-manasikāra).

Có Pāḷi chú giải như vầy: Javanaṃ paṭipādayatīti javanapatipādako: Làm dịp cho tâm đổng lực phát sanh thì được gọi là tác ý thành đổng lực, tức là tâm khai ý môn.

- Nhân trợ sanh khai ngũ môn và đoán định thì giống như nhân trợ sanh ngũ song thức và tiếp thâu, thẩm tấn, tùy theo lộ của môn.

3. Tâm tiếu sinh câu hành hỷ - Somanassasahagataṃ hasituppāda cittaṃ

Tâm tiếu sinh (hasituppādacitta) (Dhs.485) là tâm sai khiến sự cười hở răng /mỉm của bậc Tứ quả.

Trong Aṭṭhasālinī có giải: Idaṃ cittaṃ aññesaṃ asādhāraṇaṃ khīṇāsavasseva paṭipuggalikaṃ chasu dvāresu labbhati: Tâm này sanh đặng qua cả 6 môn của bậc Tứ quả, chớ chẳng phải phổ thông cho các bậc khác.

- Nhân trợ sanh tâm tiếu sinh cũng như nhân trợ sanh tâm thẩm tấn, nhưng có cảnh đáng nực cười.

Sự cười có 6 cách:[22] 1 là cười ra nước mắt (upahasita) (cách cười này của phàm phu), 2 là cười nghiêng ngửa (apahasita) (cách cười này cũng của phàm phu), 3 là cười lớn tiếng (atihasita) (cách cười này cũng thuộc phàm phu), 4 là cười nhỏ tiếng (vihasita) (cách cười này của quả hữu học và phàm phu), 5 là cười hở răng (hasita) (cách cười này của 4 bậc quả và phàm phu), 6 là cười nhếch mép (sita) (cách cười này của 4 bậc quả và phàm phu).

Chức năng hay phận sự của hai tâm khai môn (āvajjana), tức là số 1 và số 2 ngay phía trên, trong quá trình nhận biết cảnh đã được trình bày phía trên. Nếu cảnh hiện bày ngay nơi một trong năm môn, đó là khai ngũ môn (pañca-dvārāvajjana) chú ý hướng về cảnh. Tâm khai ngũ môn (pañca-dvārāvajjana) làm việc như một bộ lọc tần số của máy radio. Do vậy, chúng ta có thể quan sát từng cảnh một.

Khi cảnh ngũ hay cảnh ý hiện bày nơi ý môn, đó là khai ý môn (manodvārāvajjana) hướng tâm đến cảnh.

Tâm tiếu sinh (hasituppāda citta) chỉ có thể sinh khởi với chư Phật hay chư Arahatta khi chư vị ấy cười mỉm. Nên nhớ là tâm ấy câu hành với hỷ (thọ), trong khi hai tâm khai môn (āvajjana) thì câu hành với xả (thọ).

Xin xem trước và dẫn chứng phần Lộ Ngũ môn cảnh rất lớn, trong Chương 4: Citta Vīthi.

Đã giải danh nghĩa và pháp, đây sẽ nói thứ lớp cách sanh thì cần phải xen vào bảng lộ tâm phần nhỏ số 1 như vầy: Lúc cảnh chưa đến tâm hữu phần phát sanh luôn không gián đoạn, chẳng khác chi nối liền nhau tợ gìn giữ cơ tâm trong một đời sống. Đến khi có cảnh sắc đối chiếu hay dội vào nhãn thanh triệt, tâm hữu phần đang sanh diệt đó gọi là hữu phần vừa qua, tâm hữu phần sau gọi là hữu phần rúng động, cái thứ 3 kế đó thì không còn hữu phần nối nữa gọi là hữu phần dứt dòng, thì tâm khai ngũ môn sanh ra bắt cảnh sắc rồi diệt, nhãn thức liền sanh cũng bắt cảnh sắc ấy vừa đủ 3 tiểu sát-na cũng diệt, tiếp đó là tâm tiếp thâu sanh ra bắt cảnh sắc đang còn đến đủ 3 tiểu sát-na cũng diệt, liền có tâm thẩm tấn sanh ra xét soi cảnh ấy cũng để lại cho tâm đoán định giao cho 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới là 12 tâm bất thiện, tâm tiếu sinh, đại thiện và đại tố (chỉ 1 thứ trong 29 thứ này) sanh làm việc đổng lực 7 cái. Nhưng cảnh còn dư 6 sát-na tiểu, nên mới có 2 cái tâm sanh ra hưởng cảnh dư ấy, nên gọi là tâm na cảnh (tadālambana) tức là tâm thẩm tấn và đại quả thay nhau sanh làm việc này. Nếu cảnh xấu thuộc về 5 thức, tiếp thâu và thẩm tấn quả bất thiện; cảnh tốt vừa vừa thời phần 5 thức, tiếp thâu và thẩm tấn câu hành xả của quả thiện vô nhân; còn cảnh rất tốt thẩm tấn câu hành xả không đặng hưởng, mới có thẩm tấn câu hành hỷ để hưởng mà thôi.

Hai tâm khai môn cảnh nào cũng thế. Những tâm đổng lực do nhân trợ sanh chớ không nhất định.

Đây chỉ cho rõ tâm vô nhân phải có nhiều là như thế. 5 đôi thức thay đổi do 5 cảnh, quả bất thiện và quả thiện do quả tốt xấu vì hiệp cũng có tốt xấu. Chớ nếu nhãn thức chỉ có một, thời hiệp tốt xấu có làm chi.

Lược phân cảnh tốt nói về cảnh sắc: Màu nào mà phần đông rất ưa thích, cảnh sắc ấy gọi là rất tốt; màu nào mà phần đông ưa thích vừa, những màu ấy gọi là cảnh sắc tốt; màu nào mà phần đông không ưa thích, màu ấy thuộc cảnh sắc không tốt.

Riêng cá nhân tại lý do gì thì xét riêng mới phân đặng. Bốn cảnh sau cũng như thế.

Tỷ dụ tâm vô nhân riêng từng phận sự:

Tâm khai ngũ môn như người gác cửa ngõ. Ngũ song thức như người tiếp khách. Tâm tiếp thâu như người chỉ dẫn khách đến thư ký. Tâm thẩm tấn như thư ký hỏi, ghi họ tên. Tâm đoán định như định đoạt cho người khách tiếp xúc với nhân viên trong văn phòng. Tâm tiếu sinh luôn cả bất thiện, đại thiện, đại tố, tỷ như nhân viên chính thức trong văn phòng để tiếp xúc đầy đủ việc làm đối với khách, tức là 7 cái tâm đổng lực (1 trong 29 thứ vừa kể). Còn tâm thẩm tấn và đại quả sanh 2 cái (một thứ) nối với tâm đổng lực để mót cảnh còn dư nên gọi là tâm na cảnh (tadālambana).

Nói về tâm chủ quan (hữu phần) sanh khi cảnh ngũ đã vào cũng như xe đò chạy ngoài lộ. Cảnh đến tỷ như bộ hành ở trong nhà bước ra tới lộ, cái xe thứ nhất chạy qua luôn, cái xe thứ nhì tránh người ra đường cũng chạy luôn, đến xe thứ ba. Về sau khoảng này cách xa nhau nên có xe rước khách xẹt qua rước người ra đường ấy. Xe qua mặt người vừa ra đường là hữu phần vừa qua. Xe tránh người ấy là hữu phần rúng động. Xe chót trong khoảng cách xa đó là hữu phần dứt dòng.

Một tỷ dụ khác: “Người tiều phu đốn củi”. Cây tỷ như cảnh. Người gặp cây tỷ như hữu phần vừa qua. Người đốn cây tỷ như hữu phần rúng động. Người đem cây ra khỏi rừng tỷ như hữu phần dứt dòng. Người chở cây về sở tỷ như tâm khai ngũ môn. Chủ nhận cây tỷ như ngũ song thức. Người đem cây vô nề tỷ như tâm tiếp thâu. Người đo cây tỷ như tâm thẩm tấn. Người cưa cây tỷ như tâm đoán định. Cưa cây rồi đem giao cho vựa cây, tỷ như tâm đổng lực. Còn lại da, có 2 người đến xin tỷ như 2 tâm na cảnh.

Nhiều vị luận sư trước có thí dụ như vầy: Người nằm ngủ dưới gốc xoài. Có một trái xoài chín rụng xuống. Giật mình nghiêng qua ngồi dậy. Xoay ngó thấy trái xoài. Lượm lấy bấm ngửi. Đưa vào miệng cạp 7 lần vừa hết. Vì còn dính trong xơ nên mút thêm vài cái. Nằm ngủ trở lại.

Hợp pháp

Trái xoài rụng tỷ dụ 5 cảnh đến. Người ngủ còn nằm tỷ như hữu phần vừa qua. Nghiêng qua tỷ như hữu phần rúng động. Ngồi dậy tỷ như hữu phần dứt dòng. Ngó 4 phía thấy trái xoài tỷ như tâm khai môn. Lượm lấy trái xoài tỷ như ngũ song thức. Đưa vào mũi tỷ như tiếp thâu. Ngửi bóp thử tỷ như thẩm tấn. Đưa vào miệng tỷ như đoán định. Cạp 7 cái tỷ như tâm đổng lực. Mút 2 cái tỷ như na cảnh. Rồi nằm ngủ trở lại tỷ như hữu phần cũ.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

Cảnh tốt chung: Đa số ai cũng thích hợp. Cảnh tốt riêng: Chỉ ưa thích của cá nhân. Cảnh xấu cũng thế.

(C) Tâm dục Giới Tịnh Hảo (Kāmavacara-Sobhaṇa Citta)

§14. Pāpāhetukamuttāni, sobhanānīti vuccare. Ekūnasaṭṭhi cittāni, athekanavutīpi vā.

Ngoài bất thiện và vô nhân, gọi là tịnh hảo. Tâm (tịnh hảo) này có 59, hay 91.

‘Sobhaṇa = tịnh hảo’, tốt đẹp thanh khiết, yên lặng v.v… chỉ cho tâm tịnh hảo (sobhaṇa citta) sinh ra những phẩm chất tốt và chúng liên kết với căn lành như vô tham (alobha), vô sân (adosa) và vô si (amoha).

Sobhanehi yuttānīti = sobhanāni: Hợp với pháp tốt nên được gọi là tịnh hảo, tức là có sở hữu tâm tịnh hảo hợp, nhưng còn thuộc về tâm dục giới nên gọi là tâm dục giới tịnh hảo.

Có 24 tâm dục giới tịnh hảo (kāma-sobhaṇa citta), được chia thành ba loại:

1. Mahā-kusala citta (8) = tâm đại thiện.

2. Mahā-vipāka citta (8) = tâm đại quả.

3. Mahā-kiriya citta (8) = tâm đại tố.

Tâm đại thiện (mahākusala citta) còn được gọi là kāmāvacara-kusala citta (tâm thiện dục giới).

Tâm đại thiện (mahākusala citta) sinh khởi khi phàm nhân (puthujjana) và chư Thánh (Ariya) (ngoại trừ chư Thánh Arahaṃ), trợ cho những hành vi cao thượng như xả thí (dāna), trì giới (sīla) và tu tiến (bhāvanā) v.v…

Tâm đại quả (mahā-vipāka citta) là nghiệp quả của tâm đại thiện (mahākusala citta) từ những đời quá khứ. Chúng hoạt động như tâm tái tục (paṭisandhi citta), tâm hữu phần (bhavaṅga citta) và tâm tử (cuti citta) cho nhân loại và chư thiên ngay trong đời sống hiện tại.

Tâm đại tố (mahā kiriya citta) chỉ sinh khởi với chư Thánh Arahaṃ khi dùng trong những hành vi lành, thiện. Chư Thánh Arahaṃ không dính mắc với bất cứ điều gì. Các Ngài không trông mong thành tựu từ những hành vi lành, thiện, do đó, tâm tố (kiriya citta) của chư Thánh làm chỉ là làm và sẽ không tạo ra bất cứ nghiệp quả ở vị lai. Các vị Arahaṃ không có cuộc sống vị lai nào nữa.

Mahā-kusala citta - Tâm Đại Thiện

‘Mahā’ = đại, nghĩa là ‘lớn hơn về số lượng’, là cho nhiều quả phát sanh.

- Ku, xấu, + căn sal, run, run sợ, phá hoại, tàn phá, phá hủy, tiêu diệt. Pháp nào phá trừ, phá hủy, tiêu diệt pháp xấu ác, pháp đáng khinh, thì pháp ấy gọi là thiện ‘kusala’.

- Ku (xấu, ác) + căn si (sai lầm) = kusa: Là sai lầm đáng khinh, có sai lỗi.

- Kusa + căn lu (cắt) = Kusala: Là cắt đứt sự sai lỗi.

Hay:

- Ku (xấu, ác) + căn su (giảm) = kusa: làm giảm, nhổ bỏ hay trừ tiệt ác pháp, tức kiến thức bất thiện hay sự không khéo.

- Kusa + căn lu (cắt) = kusala: Là pháp trừ tiệt những ác pháp do sự không khéo.

- Kusa + căn la (lấy) = kusala: Là pháp bị trí nắm bắt.

“Mahākusala” nghĩa là đại thiện, là phần cơ bản ban đầu của thiền, thông, đạo, quả.

‘Kusala’[23] = thiện, có 5 nghĩa (attha): 1 là không bệnh hoạn, 2 là tốt đẹp, 3 là khôn khéo, 4 là chẳng có lỗi, 5 là cho quả vui.

Năm nhân trợ sanh thiện (kusala): Tác ý khéo, thân cận bậc hiền triết, ở chỗ đáng ở, đời trước từng tạo phước, tự lập trường chánh.

- Tác ý khéo là suy xét và hành động đều nương theo trí tuệ, như Phật ngôn: “Trí tiến hóa lối nào thì ta nương theo cách ấy”. Hoặc do tâm thiện suy xét hay đã định thường quen cho đến các duyên trợ thiện có sức mạnh giúp tâm làm dịp cho thiện phát sanh, đó là tác ý khéo.[24]

- Thân cận hiền trí[25] là hay gần gũi những người hiền lành, tâm ý tốt đáng noi theo những cách chơn thật giúp ta tiến hóa, mang lại lợi ích chánh đáng v.v…

- Ở chỗ đáng ở là những nơi trợ cho tâm lành phát sanh do thường có những sự vật làm cho dễ phát sanh tâm thiện, không có những cách khiêu khích tâm bất thiện. Đó gọi là chỗ đáng ở, chớ chẳng phải chỗ tốt hay xấu, vui hay buồn.

- Đời trước (là đời kế trước đây, hoặc các đời trước nữa) từng tạo phước người ấy chuyên hành động theo các điều phước; nhất là bố thí, cho nên đời này chẳng bị nghèo, khổ, thiếu thốn, thiếu hiểu biết v.v… mới dễ tránh khỏi câu: “Bần cùng sanh đạo tặc”.

- Tự lập trường chánh là chí hướng tốt đẹp, mong mỏi cách không hại người, nhất là quyết hành Bồ tát hạnh và tu những pháp không sai hoặc có nghề nghiệp chơn chánh.

‘Tâm đại thiện’ có tên trong chánh tạng là ‘tâm thiện dục giới’ vì làm đủ 10 phúc hành tông (puññakiriyavatthu). Tâm này sanh cho nhiều người, nhiều cõi, hoặc nhân ra đặng nhiều, như là: 8 thứ tâm đại thiện nhân cho 10 hạnh phúc thành 80. Lấy 80 nhân cho 6 cảnh (sắc, thinh, khí, vị, xúc, pháp) thành 480. Lấy 480 nhân cho bốn trưởng (dục trưởng, cần trưởng, tâm trưởng và thẩm trưởng) thành 1.920. Lấy 1.920 nhân cho 3 nghiệp (thân, khẩu, ý) thành 5.760. Lấy 5.760 nhân cho 3 bậc (hạ, trung, thượng) thành ra mười bảy ngàn hai trăm tám chục (17.280). Do đó mới có tên là đại thiện.

8 đại thiện x 10 phúc hành tông x 6 cảnh x 4 trưởng x 3 nghiệp x 3 bậc = 17.280 điều.

Mười phúc hành tông (puññakiriyavatthu): 1 là bố thí thành, 2 là trì giới thành, 3 là tu tiến thành, 4 là cung kỉnh thành, 5 là phụng thị thành, 6 là hồi hướng thành, 7 là tùy hỷ thành, 8 là thính pháp thành, 9 là thuyết pháp thành, 10 là kiến thị thành.[26]

Gọi là phúc hay là phước, nhiều người thường nói, thường nghe. Nhưng ít ai nhận định đầy đủ. Phần nhiều chỉ cho là bố thí mới gọi là phước mà quên còn 9 điều hạnh phúc nữa như vừa nêu.

Trong Pāḷi có chú giải như vầy: Attano santānaṃ punāti sodhetīti = Puññāṃ: Những chi rửa sạch cơ tánh ta, đó gọi là phước, tức là những pháp làm cho tâm ta đặng tốt đẹp có 10 điều như đã kể. Phần giải thích như sau: 1) Bố thí thành là tâm đặng trong sạch, tốt đẹp do bố thí, chia sẻ những sự vật đáng chia sẻ như của cải, sự hiểu biết v.v… Tóm lại có 2: 1 là tài thí, 2 là pháp thí[27]. 2) Trì giới thành là thọ, nguyện, giữ giới như là ngũ giới, bát thanh tịnh giới, thập thiện[28] ngăn thập ác và Sa-di, Tỷ-kheo giới. 3) Tu tiến thành là tu định, nương vào 40 đề mục và tu tuệ hành tứ niệm xứ. 4) Cung kỉnh thành là lễ phép theo các tục nghi. 5) Phụng thị thành là phụng hành theo đúng lẽ phải. 6) Hồi hướng thành là nhớ phước, tưởng, nói, chia cho người quá vãng, hay người hiện tiền. 7) Tùy hỷ thành là vui mừng theo sự cho phước, hay lợi lành của người khác. 8)Thính pháp thành là nghe những lời lẽ chơn chánh, lợi ích v.v… như pháp Phật dạy hay các vị hiền trí chỉ giáo, đặng tâm tốt phát sanh. 9) Thuyết pháp thành là nói những lời lẽ làm cho người nghe đặng sanh tâm tốt, tỏ ngộ, chứng quả v.v… 10) Kiến thị thành là sự nhận thấy đúng với lẽ phải đối với 9 điều trước; cho là nên làm. Nhờ vậy mà hoan hỷ thực hành theo tất cả điều phước.

Muốn biết lúc nào ta có làm phước chăng? Nên nhận rõ tâm tốt thông thường là 8 thứ tâm đại thiện.

§15. Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ. Upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekanti imāni aṭṭhapi kāmāvacarakusalacittāni nāma.

Nghĩa là: Một câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành hỷ bất tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành xả tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành xả bất tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn. Đây gọi là tám tâm thiện dục giới.

Tám thứ tâm vừa nêu trên có thể dịch nghĩa cũng giống như cách dịch 8 thứ tâm căn tham. Điều cần thay đổi duy nhất là thay ‘diṭṭhi = tà kiến’ bằng ‘ñāṇa = trí’. Trí này là căn bản của sự hiểu biết về sự tồn tại của nghiệp cũng như quả của nghiệp.

Tên gọi đầy đủ của tám thứ tâm này như sau:

1. Một tâm câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn. (Dhs.16)

2. Một tâm câu hành hỷ tương ưng trí hữu dẫn. (Dhs.125)

3. Một tâm câu hành hỷ bất tương ưng trí vô dẫn. (Dhs.126)

4. Một tâm câu hành hỷ bất tương ưng trí hữu dẫn. (Dhs.129)

5. Một tâm câu hành xả tương ưng trí vô dẫn. (Dhs.130)

6. Một tâm câu hành xả tương ưng trí hữu dẫn. (Dhs.134)

7. Một tâm câu hành xả bất tương ưng trí vô dẫn. (Dhs.135)

8. Một tâm câu hành xả bất tương ưng trí hữu dẫn. (Dhs.138)

Câu hành hỷ, vô dẫn và hữu dẫn đã có giải ở phần tâm căn tham, nhưng sự khác biệt ở đây là trường hợp trợ cho tâm tốt phát sanh.

Nhân trợ sanh câu hành xả có 4:

- 1/ Tái tục bằng tâm câu hành xả (upekkhāpaṭisandhikatā) là 2 tâm thẩm tấn câu hành xả, 4 tâm đại quả câu hành xả và 5 tâm quả ngũ thiền hiệp thế (sẽ giải thích sau).

- 2/ Suy xét tế nhị (gambhīrapakatitā) là trầm ngâm nghĩ ngợi những sự lý khó khăn, sâu xa, siêu việt, hay suy nghĩ kỹ lưỡng, không bồng bột vì sự vui mừng hay nóng giận, buồn rầu v.v…

- 3/ Thường gặp cảnh trung bình (majjhattārammaṇa-samāyogo) là gặp sự vật không ưa, không ghét, không thích, không chê.

- 4/ Ly sự điêu tàn (byasanamutti) là lúc không gặp hoạn nạn.

Câu hành xả là tâm bình thường, không vui không buồn, như khi không gặp cảnh tốt, xấu hay khi gặp cảnh trung bình mà ta đôi khi lơ là, không quan tâm tợ như tâm không biết cảnh vậy.

Trí (ñāṇa) và tuệ (paññā) tuy khác tên mà là một pháp thực tính, tức là trạng thái sáng suốt, trạng thái thấy biết rõ cùng sanh với tâm.

Trí tuệ tóm lại có 3: 1 là trí văn, 2 là trí tư, 3 là trí tu.

- Trí văn là do nghe, học mới đặng hiểu biết thấu đáo những nghĩa, lý sâu sắc, cao siêu, như pháp lý bậc cao của nhà Phật hoặc triết học cùng toán học cao hay những tài nghề khó khăn.

- Trí tư là tự tâm sáng suốt, nghiên cứu tìm tòi đặng trải nghiệm, hiểu biết những điều nằm ngoài kiến thức sách vở. Người thế gian thường nói đó là trí thiên tư, chớ kỳ thật là do duyên nghiệp đã tạo trước kia.

- Trí tu là những tuệ phát sanh do tu hành tỏ ngộ đắc chứng khi hành tứ niệm xứ, hoặc tuệ sanh chung với tâm thiền.

Bốn nhân trợ sanh bất tương ưng trí: 1 là nghiệp trước không quen nết trí, 2 là sanh nhằm cõi đa sân, 3 là không tránh phiền não, 4 là gặp khi ngũ quyền không đủ mạnh.

- Nghiệp trước không quen nết trí là đời quá khứ ta không thường dùng trí nên bây giờ rất khó phát sanh.

- Sanh nhằm cõi đa sân; nhất là cõi Nam Thiệm Bộ Châu (trái đất này) trong thời kỳ tuổi thọ ít, sự ác tăng nhiều, việc quá đa đoan làm cho tâm người khó yên tịnh, thiếu nhân cận của trí, như câu: “Thủy thái thanh, ắt vô ngư. Nhân thái cẩn, ắt vô trí”- nghĩa là nước quá trong ắt không cá, người quá gấp ắt không trí.

- Không tránh phiền não là hay bị phiền não phát sanh, thường bị cuốn theo phiền não.[29]

- Gặp khi ngũ quyền không đủ mạnh là thời kỳ đức tin, tinh tấn, chánh niệm, chánh tịnh và trí tuệ chưa đủ, còn yếu kém, vì thiện duyên hay căn lành các đời trước đã tu tập, nhất là Pháp độ (pāramī) chưa đầy đủ cho nên trí tuệ khó phát sanh.

Nhân Trợ Sanh Trí, có 40:

Bốn nhân trợ cho tương ưng trí hay bốn nhân trợ sanh trí: 1 là có nghiệp quen nết trí, 2 là sanh nhằm cõi vô sân, 3 là đặng xa lìa phiền não, 4 là gặp khi ngũ quyền mạnh.

- Có nghiệp quen nết trí là trước kia hay dùng trí, nay còn trớn, thành tánh nết đã quen, như thế trí dễ sanh.

- Sanh nhằm cõi vô sân chỉ cho cõi Sắc giới và Vô sắc giới.

- Xa lìa phiền não là lúc không bị những phiền não phát sanh thì trí tuệ mới dễ phát sanh.

- Gặp khi ngũ quyền mạnh như các bậc đã đầy đủ Pháp độ, nhất là Bồ tát kiếp chót v.v…

Muốn tạo trí tuệ phải tìm hiểu những nguyên nhân trợ sanh cũng như sắm thuyền có đủ thiết bị mới có thể ra khơi. Đây ví như thuyền bát nhã, vì trí có thể giúp đưa người đến bờ kia là Níp-bàn.

Sau đây là 5 phần bổ sung để giúp người muốn nghiên cứu rộng hơn và tạo thuận lợi trong việc thực hành.

Tám nhân tỉnh trí: 1 là chặng còn trẻ tuổi; 2 là quyền tước đang tăng; 3 là cố gắng tìm học hỏi; 4 là thôi xã giao với ngoại giáo; 5 là cố gắng khéo dùng lòng; 6 là cố đàm luận trao đổi ý kiến; 7 là ưa mến tài, trí; 8 là ở chỗ đáng tiến hoá.

1. Chặng còn trẻ tuổi là lúc chưa già. Trong Kinh phân một đời người ra làm 10 chặng, mỗi chặng là 10 tuổi vào thời Đức Phật còn tại thế.

- 1 là chặng yếu khờ, 10 tuổi trở lại, tục gọi là trẻ nhỏ. Độ tuổi này chưa có sức mạnh, chưa hiểu biết đời. Nếu là trẻ ngoan chỉ cũng ngoan do tiền nghiệp.

- 2 là chặng hí lạc, kể từ 10 tuổi đến 20 tuổi, rất ham vui ít biết lo giàu, nghèo, thiếu, đủ.

- 3 là chặng nhan sắc, kể từ 20 đến 30 tuổi, nam nữ trổ mã đủ đầy, du sắc đang độ đẹp nhất.

- 4 là chặng sáng lập, kể từ 30 đến 40 tuổi, đủ sức làm lo dựng nên cơ nghiệp.

- 5 là chặng dụng trí, từ 40 đến 50 tuổi, đủ trí khôn xét đoán kinh nghiệm, nghiên cứu v.v…

- 6 là chặng thoái hoá suy giảm, kể từ 50 đến 60 tuổi, tâm sức giảm lần.

- 7 là chặng biến dịch, từ 60 đến 70 tuổi, thân tâm lần lần thay đổi thành già thân, niệm yếu hay quên, tục gọi là già lú lại.

- 8 là chặng còm lưng, từ 70 đến 80 tuổi, tục gọi là lưng mỏi, gối chùn.

- 9 là chặng thất ngộ, từ 80 đến 90 tuổi, hay lẫn lộn và quên.

- 10 là chặng thường ngọa, từ 90 đến 100 tuổi, rất già, mỏi mệt hay nằm.

Mỗi chặng 10 tuổi là kể từ thời đa sống bách niên (sống lâu trăm tuổi) cách đây hơn hai ngàn năm trăm năm. Nay số tuổi trung bình giảm còn 75 tuổi, thì mỗi chặng là 7,5 tuổi.

Chặng 1 từ khi sanh đến 7 năm 6 tháng; chặng 2 từ 7 năm 6 tháng đến 15 tuổi;

Chặng 3 từ 15 tuổi đến 22 tuổi 6 tháng; chặng 4 từ 22 tuổi 6 tháng đến 30 tuổi;

Chặng 5 từ 30 tuổi đến 37 tuổi 6 tháng; chặng 6 từ 37 tuổi 6 tháng đến 45 tuổi;

Chặng 7 từ 45 tuổi đến 52 tuổi 6 tháng; chặng 8 từ 52 tuổi 6 tháng đến 60 tuổi;

Chặng 9 từ 60 tuổi đến 67 tuổi 6 tháng; chặng 10 từ 67 tuổi 6 tháng đến 75 tuổi.

Trong một đời người, thời gian dùng trí nhiều hơn hết là từ 30 đến 37 tuổi 6 tháng. Cũng có người sớm, muộn không đồng đều, do nhiều duyên khác.

2. Quyền tước đang khi tăng là thời kỳ đang thịnh vượng, quả tột dồi dào thì phước trí dễ phát.

3. Cố gắng tìm học hỏi; sự hiểu biết phải từ thấy, nghe v.v… thì sự học hỏi mới giúp ta thêm những cái biết chưa từng biết, cho đến hiểu thấu pháp lý cao siêu đa phần nhờ học hỏi. Đó là một nguyên do làm cho trí phát sanh rất nhiều, vững vàng không lui sụt, không lú lẫn. Đó là tỉnh trí.

4. Thôi xã giao với ngoại giáo là ngăn ngừa, dè dặt để tránh không bị tà kiến và tâm bất thiện phát sanh. Nếu không, dù có tâm lành cũng gặp trở ngại trong việc nhận thức pháp lý cao siêu do tác động của những dị đoan hay hủ tục theo pháp lý mê mờ v.v…

5. Cố gắng khéo dùng lòng là ráng sức tìm hiểu những pháp lý chưa từng hiểu và cao siêu đặng cho trí tuệ thường sanh và luôn luôn phải thực hành theo nhận định của trí.

6. Siêng năng đàm luận trao đổi ý kiến với những người kiến thức hơn ta, nhiều khi trợ thêm sự sáng suốt hơn xem sách.

7. Ưa mến tài trí là dù chưa phải bậc tài trí, nhưng ta cũng đã mến mộ, từ từ sẽ được nên tài trí, giỏi giang.

8. Ở chỗ đáng tiến hóa là những chỗ thường được nghe, thấy lời khôn, việc khéo, triết lý văn chương hay kinh nghiệm nghề nghiệp, thời trí tuệ ta phát triển, khỏi tiêu mòn, đó là lý tỉnh trí.

Bốn nhân trợ tạo trí: 1 là tin ân đức bậc Ứng cúng, 2 là nghe Phật pháp cao siêu, 3 là không dể duôi lừng lẫy, 4 là suy xét pháp cao đã nghe.

- Tin ân đức bậc Ứng cúng là tin chắc rằng bậc Phật Toàn giác giáo chủ ngôi pháp bảo, cả bậc Bích Chi Phật và Thinh Văn tứ quả, đều có ân đức, không còn phiền não nên rất đáng cúng dường; mới gọi là Ứng cúng. Người có đầy đủ đức tin, căn lành, phước duyên đã đến thì các Ngài sẽ trợ giúp cho trí hóa phi thường; nhờ vào đức tin đối với bậc Ứng cúng.

- Nghe Phật pháp cao siêu nhờ đó đặng biết điều cao siêu phi thường chưa từng biết. Đó là đã tạo ra trí tuệ.

- Không dể duôi lừng lẫy: Người luôn có niệm sẽ có nền tảng cho những trí tuệ phát sanh dễ dàng.

- Suy xét pháp đã nghe là suy xét pháp lý vô thường, khổ não, vô ngã cho đến Níp-bàn. Nhận thật trúng rõ đó là trí. Nếu những pháp cao đã nghe mà chưa hiểu thấu, nhờ suy xét sẽ đặng tỏ ngộ.

Chín nghiệp trí: 1 là thuyết pháp cho người nghe, 2 là dạy nghề không tội lỗi, 3 là dạy chuyện không tội lỗi, 4 là dạy tài không tội lỗi, 5 là trọng người thuyết pháp, 6 là cầu thuyết pháp cho nghe, 7 là làm phước nguyện sanh trí, 8 là tự soạn sách cao, Kinh chánh, 9 là bố thí sách cao, Kinh chánh.

Nghiệp trí là việc làm giúp trí tuệ phát sanh.

1. Khi thuyết pháp cho người nghe thì phải chuẩn bị, suy xét đến pháp ta sẽ nói, giúp nhận thức được rõ ràng hơn trước.

2. Dạy nghề không tội lỗi là dạy các nghề không tạo ác, chẳng nhiễm tục trần, đúc kết những kinh nghiệm, đưa ra các sáng kiến giúp người học mau hơn khi ta học.

3. Dạy chuyện không tội lỗi như là nhắc lại tích xưa, chuyện cũ v.v… những chuyện cổ nhân đã dùng trí mà không phải tạo tội, hay là những việc, những sáng kiến mà cổ nhân đã làm và gặt hái thành công.

4. Dạy tài không tội lỗi là chỉ dạy và giúp đỡ cho người khác phát triển khả năng đặc biệt của họ, chẳng hạn như biệt tài tổ chức, điều khiển, gieo cảm tình, trình bày mạch lạc và lưu loát, hướng dẫn quần chúng… miễn là những tài năng đó không tạo nên ác nghiệp (tội lỗi). Đây cũng là hành động giúp phát sanh trí tuệ vì khi muốn chỉ dạy cho có kết quả, bản thân người dạy cần phải xem xét tỉ mỉ, tìm hiểu trình độ khả năng và kiến thức tâm tánh của người học rồi ta mới áp dụng phương pháp thích hợp để có kết quả tốt.

5. Trọng người thuyết pháp là kính trọng và tôn quý vị pháp sư có công dạy dỗ ta điều lợi ích trong Phật pháp. Trọng pháp sư cũng chính là trọng Phật pháp. Nhờ sự chỉ dạy của thầy mà ta dễ lãnh hội và thấu hiểu Phật pháp dễ dàng hơn, hầu đem ra thực hành mở mang trí tuệ; vì phần lớn Phật pháp đều chú trọng về sự tiến hóa của tâm.

6. Cầu thuyết pháp cho nghe là thỉnh pháp sư giảng giải Phật pháp, như vậy dễ mở mang thêm trí tuệ, phá hoài nghi và cuối cùng diệt được vô minh khi trí tuệ nhờ ‘nhân duyên’ tròn đủ mà phát sanh đến mức tột đỉnh.

7. Làm phước nguyện sanh trí tuệ là tạo phước lành (đã giải thích ở phần trước) rồi nguyện được phát sanh trí tuệ. Phần đông chúng sanh làm phước được dễ dàng là nhờ tin rằng làm phước có nhiều cách thì quả phước cũng có nhiều loại khác nhau; tùy thuộc vào nguyện lực. Trường hợp này làm phước (đức tin) đi kèm trí tuệ cộng với mãnh lực của lời nguyện, quả báo trí tuệ sẽ phát sanh.

8. Tự soạn sách cao Kinh chánh là nghiên cứu, phiên dịch, soạn thảo những sách về triết lý cao siêu hoặc những Kinh ghi chép 84.000 pháp (uẩn) của Đức Phật đã giáo truyền (Tam tạng). Công việc này cần vận dụng nhiều trí tuệ là nhân để trí tuệ phát sanh lên mãi mãi.

9. Bố thí những Kinh chánh là những Kinh dạy chánh pháp của Đức Phật. Chánh pháp là những pháp hợp chơn lý, nhằm mục tiêu diệt trừ hết phiền não, mở mang trí tuệ và đưa người (hành pháp) đến giải thoát Níp-bàn.

Nếu ta chưa đủ khả năng để thuyết pháp, soạn dịch Kinh thì ta có thể hiến tài sản, chi tiền của ra để in Kinh sách, ấn hành hoặc thỉnh pháp sư thuyết pháp, dạy đạo… đó cũng là hình thức bố thí pháp. Quả báo của sự bố thí pháp là trí tuệ phát sanh và sẽ được giải thoát sau này.

Bảy nhân phát trí: 1 là ưa gặp trí thức học hỏi (paripuccatā), 2 là thân, đồ, chỗ ở sạch sẽ (vatthuvisuddhikiriyā), 3 là gìn giữ lục quyền (indriyasamattapaṭipādanā), 4 là tránh người si mê (duppaññūpuggalaparivajjanā), 5 là thường gặp bậc trí thức (paññavantapuggalasevanā), 6 là cố tìm Phật pháp cao siêu (gambhūrañāṇacariyapaccavekkhanā), 7 là ưa tìm pháp giải thoát (tadadhimuttatā).

1. Ưa gặp trí thức học hỏi, danh từ “trí thức” nơi đây ám chỉ bậc thiện trí thức, tức là người có giới đức lại am tường pháp lý cao siêu của Đức Phật. Học hỏi nơi các vị ấy thì tâm tánh của ta được cởi mở, trí tuệ phát sanh dễ dàng vì các Ngài chỉ dạy toàn các điều lợi ích; nhất là lợi ích về tâm trí.

2. Thân, đồ, chỗ ở sạch sẽ là để tâm khỏi bực bội vì sự bừa bộn, luộm thuộm, bẩn thỉu. Sự sạch sẽ, gọn gàng giúp tâm thơ thới dễ sanh trí.

3. Thu thúc lục quyền là nhãn quyền, nhĩ quyền, tỷ quyền, thiệt quyền, thân quyền và ý quyền. Nếu ta không tác ý khéo để gìn giữ sáu căn khỏi nhiễm đắm cảnh xấu, ác pháp thì tâm trí ta sẽ bị phiền não làm tán loạn, thiêu đốt triền miên. Trí tuệ do đó không thể phát sanh lên được. Vì vậy, ta cần phải gìn giữ lục căn, tránh xa ác pháp để tạo thuận tiện cho trí tuệ dễ phát sanh.

4. Tránh người si mê là tối tăm, có nhiều tà kiến, cần phải tránh xa hạng người đó để khỏi bị nhiễm đắm, ô lây tâm tánh xấu xa, si mê tức là thiếu trí tuệ. Người si mê không thể là nhân giúp ta phát sanh trí tuệ nên cần phải tránh xa.

5. Thường gặp bậc trí thức là những bậc thiện trí như trên đã giải. Hành động của các vị ấy từ việc làm lời nói và tư tưởng đều luôn luôn có trí tuệ đi kèm. Gần gũi các vị ấy ta sẽ được nhiều dịp để học hỏi thêm gương lành và mở mang trí tuệ.

6. Cố tìm Phật pháp cao siêu là chân lý cao siêu mầu nhiệm, là pháp phân tích siêu việt cùng tột để thấy rõ và thông suốt thật tướng của vạn vật, là pháp dành cho các bậc trí thức có nhiều trí tuệ. Người hướng theo Phật pháp cần tìm hiểu, nghiên cứu cho tường tận, thông suốt rốt ráo rồi đem ra thực hành, dĩ nhiên là nhân phát sanh trí tuệ ai ai cũng thấy rõ.

7. Ưa tìm pháp giải thoát là Phật pháp. 84.000 pháp uẩn Đức Phật dạy chỉ có một vị là vị giải thoát. Giải thoát là sang đến bờ bên kia, thoát khỏi luân hồi sanh tử và được an vui tuyệt đối đến Níp-bàn. Pháp này là của bậc cao trí, Toàn giác tìm ra nhờ dùng trí tuệ. Những ai hay tìm hiểu pháp giải thoát, dĩ nhiên trí tuệ sẽ phát sanh và mở mang dễ dàng.

Tám nhân đắc trí: 1 là kính sư (cung kỉnh ông thầy), 2 là cần vấn (siêng năng học hỏi), 3 là thanh tịnh (vắng lặng, êm ái), 4 là trì giới (thu thúc giới hạnh), 5 là cố văn (bền chí nghe pháp), 6 là tự cần (siêng năng), 7 là thuần niệm (niệm mạnh), 8 là quán uẩn (suy xét uẩn sanh, diệt).

1. Kính sư là cung kỉnh thầy, danh từ thầy nơi đây là thầy dạy đạo hơn là thầy dạy đời. Người nào biết cung kỉnh thầy mới mến phục và nghe lời thầy dạy bảo, thì người thầy mới hết lòng đem tâm trí ra dạy bảo cho. Cung kỉnh, dễ dạy biết nghe lời thầy là nhân đắc trí vậy.

2. Cần vấn là siêng năng học hỏi, chuyên cần tìm hiểu dần dần sẽ mau hiểu biết, sớm đắc trí tuệ.

3. Thanh tịnh là vắng lặng, êm ái. Tâm người thường dao động không thanh tịnh vắng lặng nên lu mờ, không sáng suốt, thiếu trí tuệ không soi xét được việc gì cho thấu đáo. Như mặt nước bị sóng đánh sôi sục ba đào, nếu nhìn vào cũng không thấy rõ mặt nước và đáy nước.

4. Trì giới là thu thúc giới hạnh. Người nào thu thúc gìn giữ được giới hạnh trong sạch thì thân tâm sẽ được yên tịnh, phiền não sẽ không còn quấy rầy, đó là ‘nhân duyên’ cho tâm đắc trí dễ dàng. Giới có nhiều loại như: Ngũ giới, bát quan trai giới, thập giới, tứ thanh tịnh giới hay biệt giải thoát giới dành cho bậc xuất gia.

5. Cố văn là cố gắng bền chí nghe pháp. Pháp đây là pháp Phật luôn luôn nhằm mục đích mở mang trí tuệ và đưa người đến bờ giải thoát.

Trí tuệ có 3 loại: 1 là trí văn, 2 là trí tư và 3 là trí tu.

- Trí văn là sự sáng suốt hiểu biết do nhờ nghe giảng giải pháp.

- Trí tư là sự hiểu biết do suy xét đúng theo chân lý hay minh triết nhà Phật.

- Trí tu tức là suy xét nhớ bát đoan cần và bát thê thảm, tức là sự siêng năng hay tinh tấn như trong tứ chánh cần là bốn pháp siêng năng chân chánh:

. 1 là thận cần là sự thành tựu do tu tứ niệm xứ mạnh mẽ, ngăn ngừa các ác pháp không cho phát sanh, chẳng hạn như trì giới, thu thúc sáu căn v.v…;

. 2 là trừ cần là tinh tấn dứt bỏ, bài trừ ba tà tư duy là suy nghĩ về tình dục ngũ trần, suy nghĩ về sự thù oán, suy nghĩ về sự hãm hại người;

. 3 là tu cần là trau dồi các thiện pháp như 7 pháp hiền triết (tín, giới, văn, xả, trí, tàm, úy), là 7 pháp hiền triết giúp sanh làm Đế Thích, và là 7 nhân trợ sanh bồ đề v.v…;

. 4 là bảo cần là gìn giữ các pháp lành đã đắc không để cho bị hư hoại.

6. Tứ chánh cần có pháp thực tính là sở hữu cần rất quan trọng và cần yếu, sẽ giải rõ hơn ở phần sau. Cần chia làm 2:

. 1 là thân cần là sự cố gắng siêng năng, tinh tấn hành động bằng thân như gắng sức ngồi thiền, tinh tấn đi kinh hành;

. 2 là tâm cần là sự siêng năng, cố gắng hành động do nơi tâm như là niệm đề mục thiền định (samatha) hoặc niệm tứ niệm xứ, hành minh sát (vipassanā) v.v…

Nhân cận của sở hữu cần là bát thê thảm là sanh, lão, bệnh, tử, địa ngục, ngạ quỉ, bàng sanh, atula và bát đoan cần là làm rồi, sắp làm, đi mới về, sắp đi xa, vừa mới mạnh, khi chớm đau, lúc đủ ăn, khi thiếu ăn.

7. Thuần niệm là niệm mạnh. Thuần có nghĩa là thuần thục, thuần nhã quá quen. ‘Niệm’ trong từ Pāḷi là ‘Sati’, có nghĩa là ghi nhớ, ức[30] niệm v.v… ‘Niệm’ là chánh niệm hay niệm chơn chánh. Sở hữu niệm là một chi trong bát chánh đạo, nói đúng hơn là tứ niệm xứ (satipaṭṭhānā): 1 là tùy niệm thân (kāyānupassanā), 2 là tùy niệm thọ (vedanānupassanā), 3 là tùy niệm tâm (cittanupassanā), 4 là tùy niệm pháp (dhammānupassanā).

Niệm (sati) là một sở hữu tâm (cetasika) vô cùng quan trọng, rất cần yếu đem lại sự lợi ích cho hành giả. Niệm có mặt trong một số lớn pháp Phật như: Bát chánh đạo, ngũ quyền, ngũ lực, thất giác chi.

Ghi nhớ có 3 cách: 1 là ghi nhớ rõ rệt đề mục hay cảnh giới đưa đến, 2 là ghi nhớ rõ rệt pháp ác khi hành rồi sẽ đem đến kết quả khổ não, 3 là ghi nhớ rõ rệt pháp thiện khi hành rồi sẽ đem đến kết quả lợi ích an vui.

Nhân phát sanh niệm có 4: 1 là sự ghi nhớ biết mình, 2 là xa lánh người không có sự ghi nhớ tức là hay quên, lẫn lộn, 3 là thân cận người có sự ghi nhớ mạnh, 4 là luôn luôn giác tỉnh, chăm chú theo dõi mỗi hành động của mình.

Vì vậy, cần phải có niệm mạnh để trí tuệ dễ phát sanh.

8. Quán uẩn là quán tưởng, quan sát, suy xét, phân biệt về năm uẩn. ‘Uẩn’ là đống, bó v.v….

Năm uẩn: 1 là sắc uẩn tức là sắc pháp, 2 là thọ uẩn có pháp thực tính là sở hữu thọ, 3 là tưởng uẩn có pháp thực tính là sở hữu tưởng, 4 là hành uẩn tức là 50 sở hữu tâm (trừ thọ và tưởng), 5 là thức uẩn tức là tâm.

Nếu thường xuyên liên tục quán sát về ngũ uẩn thì một ngày nào đó trí tuệ sẽ phát sanh cho ta thấy rõ sự ‘sanh’ lên của ngũ uẩn (danh-sắc) và do chi nó ‘diệt’. Ta sẽ thấy rõ con người hay chúng sanh chỉ là sự kết hợp tạm thời giữa ‘danh’ và ‘sắc’. Hai pháp này luôn luôn sanh rồi diệt; diệt rồi sanh, vô thường biến đổi tiếp nối trôi chảy không ngừng nghỉ như trường lưu bất tức[31]. Ngoài ra, không có một cái gì có thể gọi là thú, chúng sanh, linh hồn, hay một bản ngã trường tồn vĩnh cữu.

Cái mà ta thường gọi là bản ngã trường tồn chỉ là một huyền tượng và thành kiến chấp ngã phát sanh như một ảo ảnh do sự điều hành phức tạp của ngũ uẩn. Như vậy do nhờ quán sát ngũ uẩn nên trí tuệ dễ phát sanh để thấy rõ sự sanh diệt của danh-sắc và Đức Phật có dạy: “Sống chỉ một ngày mà biết được sự sanh diệt của danh và sắc, còn hơn sống 100 năm mà không biết được danh-sắc là gì!”.

“Yo ca vassasataṃ jīve, apassaṃ udayabbayaṃ;

Ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, passato udayabbayaṃ.”

“Sống đến trăm năm chẳng ích chi, Nào hay sanh diệt hiểu là gì,

Chào đời nhứt nhật tường sanh diệt, Mới biết hơn kia quí lạ kỳ.”

Dhammapadapāḷi - Pháp Cú. 113-

Sahassavaggo - Phẩm Một Ngàn / Việt dịch: Trưởng lão Tịnh Sự

Phật ngôn nói về trí: (Tiểu học có 21, trung học có 8, đại học có 7 câu).

Tiểu học có 21 câu:

1. Không có ánh sáng nào bằng trí.	12. Khéo nghe thì đặng trí.
2. Trí là ánh sáng trong đời.	13. Giác ngộ lý pháp bằng trí.
3. Trí sanh đặng do cố gắng.	14. Người trong sạch nhờ trí.
4. Trí tiêu hết do chẳng siêng năng.	15. Bậc khôn cho trí rất đặc biệt.
5. Trí đem lại sự an vui.	16. Người sống bằng trí là sống đặc biệt.
6. Trí là quí báu của đời.	17. Người trí hiểu ngạn ngữ cũng đặc biệt hơn người.
7. Trí đặc biệt hơn của cải.	18. Người trí tề gia lợi ích cho nhiều người.
8. (Thiền) sự thẩm xét không có với người vô trí.	19. Biết đặng trí của người do đàm luận.
9. Tuệ chẳng có với người không (thiền) thẩm xét.	20. Trí tiến hóa cách nào ta nên theo cách ấy.
10. Trí dạy bảo cho người.	21. Chớ nên coi rẻ trí.
11. Kẻ lười biếng không gặp nẻo trí.

Trung học có 8 câu:

Ít nghe thiếu hiểu dẫu cho già

Bò cổ mập nhiều số thịt đa

Tiến nhục tăng thêm nào tiến trí

Chất chồng thêm tuổi khác chi mà.

Trí thức nhận rành lối rất vui

Lập trường tiến tới chớ nào lui

Hy sinh thiểu lạc coi như bỏ

Để hưởng an vui quí đáng nhiều.

Có trí dù cho của chẳng còn

Sống đời khéo léo với lòng son

Kẻ ngu của cải đầy không hết

Thân mạng thay cho vật cỏn con.

Những người thiếu trí đặng ngôi quyền

Ép uổng tự tha khổ liên miên

Bất lợi hai đàng đâu có ích

Hành vi tạo tác đáng sanh phiền.

Khôn khéo tri thời thích hợp trường

Chương trình soạn đúng đủ nhiều phương

Sắp rành các cách theo muôn việc

Đặc biệt mà không trái với thường.

Tiểu nhân thiếu hiểu não lung lăng

Phá hại hư luôn tốt quí phần

Hảo hạnh thanh danh người quân tử

Liên cang phải chịu lối tương thân.

Trí tuệ khôn lanh sáng tợ trăng

Các sao đa số chẳng chi bằng

Hiền nhân các pháp đều nương với

Giới đức tháp tùng bậc trí nhân.

Giác ngộ dù cho sống một ngày

Hơn người thiếu trí tánh ngơ ngây

Thọ tăng bá tuế càng thêm luống

Tiến thoái nên so bỏ sớm chày.

Đại học có 7 câu:

Hiền triết hằng khen trí tuệ luôn

Không chi phủ nhận khó đo lường

Riêng phần hạnh phúc người ưa lợi

So sánh cùng nhau thắp đủ phương.

Trí đồ trắc nghiệm của người nghe

Giúp hẳn nên danh tiếng tước quyền

Đức hạnh đủ đầy luôn khéo léo

Dù cho gặp khổ trở vui yên.

Vấn đề tế nhị xét luôn luôn

Chẳng tạo ác chi gốc khổ buồn

Lợi ích theo thời đâu có bỏ

Đặt là người trí há kêu suông.

No trí là no đặc biệt hơn

Cành hông vật thực chỉ tiêu mòn

Vì no bằng trí không sôi nổi

Tham ái đành thôi khỏi véo von.

Người khờ mang chức cũng làm nô

Trí thức khi cần những việc mô

Bí mật giao cho càng lúng túng

Lừng khừng sự khéo tánh vì thô.

Người trí hằng xem dục lạc như

Tật nguyền bệnh hoạn khổ đa chừ

Vô thường thay đổi không ngừng nghỉ

Xét bỏ ham vui đại nạn hư.

Biết ơn khen trí của người hay

Giữ giới chắc lời hợp với đây

Hy vọng theo tâm hằng vắng lặng

Vững vàng cơ tánh tốt hiền thay.

Ứng dụng:

Chỉ có hai loại tâm mà mỗi khi sinh khởi, chúng mang nghiệp nhân và sẽ cho ra nghiệp quả. Hai loại tâm ấy là tâm bất thiện và tâm thiện. Do đó, nếu chúng ta có thể điều khiển ý của chúng ta thoát khỏi sự tác động của tham (lobha), sân (dosa) và si (moha), chúng ta sẽ có tâm thiện.

Khi chúng ta cho vật thí, chúng ta có vô tham (alobha) đối với vật thí ấy và vô sân (adosa) trước sự lợi ích của người nhận vật thí ấy. Hơn thế nữa, nếu chúng ta có vô si hay trí (amoha) về nghiệp và quả của nghiệp ngay khi đang bố thí, chúng ta có tất cả ba căn thiện cùng sanh với tâm. Căn thiện sẽ luôn trợ cho sanh tâm tịnh hảo (sobhaṇa citta).

Khi chúng ta dâng cúng vật thí mà không có sự trợ dẫn bởi bất cứ ai và nếu chúng ta cũng cảm thấy hoan hỷ trong lúc dâng cúng, ngay khi ấy sẽ là tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn (somanassa sahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahākusala citta).

Khi những người trẻ, không có sự hiểu biết thấu đáo về nghiệp và quả của nghiệp, bày tỏ sự tôn kính một cách hoan hỷ đến một vị Sa-môn hay một hình ảnh của Đức Phật sau khi được sự khuyên bảo của cha mẹ, khi ấy là tâm đại thiện câu hành hỷ bất tương ưng trí hữu dẫn (somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ sasaṅkhārika mahākusala citta) sinh khởi.

Tám loại tâm thiện có thể mô tả thêm qua những ví dụ sau:

Loại 1: Một phu nhân có trí hiểu biết về nghiệp và sự hoan hỷ khi dâng hoa ở chùa với sự tự giác.

Loại 2: Một thiếu nữ, sau khi được sự khuyên bảo của bạn, đến nghe một thời pháp thoại với sự hoan hỷ và với trí hiểu biết về nghiệp.

Loại 3: Một thanh niên, xả thí tịnh tài đến người ăn xin một cách tự nhiên với sự hoan hỷ nhưng không có trí hiểu biết về nghiệp.

Loại 4: Một người đàn ông, sau khi được vị trụ trì vận động xả thí một số tịnh tài cho trường học, ông ta hoan hỷ xả thí 100 lạng vàng mà không có trí hiểu biết về nghiệp và quả của nghiệp.

Loại 5: Một thiếu nữ quét sân với cảm thọ xả nhưng biết đó là một việc thiện nên làm.

Loại 6: Một người đàn ông được sự chỉ dạy của một Sa-môn, chặt cây với cảm thọ xả nhưng biết đó là việc nên làm.

Loại 7: Một phu nhân tự nguyện đọc một quyển sách về Phật pháp mà không hiểu nghĩa lý và trí hiểu biết về nghiệp và quả của nghiệp.

Loại 8: Một thiếu nữ được sự chỉ dạy của mẹ là giặt quần áo cho cha mẹ, không có sự hoan hỷ và cũng không có sự suy nghĩ về nghiệp và quả của nghiệp.

Mahāvipāka citta (tâm đại quả) và mahākiriya citta (tâm đại tố)[32]

§16. Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekanti imāni aṭṭhapi sahetukakāmāvacaravipākacittāni nāma.

Nghĩa là: Một câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành hỷ bất tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, Một câu hành xả tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn, một câu hành xả bất tương ưng trí vô dẫn, một hữu dẫn. Đây gọi là tám tâm quả dục giới.

‘Tâm đại quả’ đều là quả do sở hữu tư (cetanā) hiệp với tâm đại thiện để lại thành Dị thời ‘nghiệp duyên’ (nānakkhanikakammapaccayo) tạo tâm tái tục, tâm hữu phần, tâm tử và tâm na cảnh trong phần Dục giới. Tâm đại quả khi nói theo thọ, phối hợp, trợ dẫn thì cũng giống với những phần của tâm đại thiện.

§17. Somassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekaṃ, upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikamekaṃ, sasaṅkhārikamekanti imāni aṭṭhapi sahetukakāmāvacarakiriyacittāni nāma.

Tâm đại tố (đại hành hay đại duy tác) (mahākiriyācitta) là tâm tợ như tâm đại thiện, nhưng chỉ phát sanh trong cơ tánh của bậc Arahatta, không còn để nghiệp nhân trợ tạo ra quả, chẳng sai khiến làm việc phước như tâm đại thiện, nên gọi là tâm đại tố.

Tám thứ tâm mahāvipāka (đại quả) cũng như tám thứ tâm mahākiriya (đại tố) được gọi cùng một cách như tám thứ tâm mahākusala (đại thiện). Khi một người (mong) muốn phân biệt giữa ba loại tâm, người ấy có thể nói như sau:

(1) Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahākusala citta. (Tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn).

(2) Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahāvipāka citta. (Tâm đại quả câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn).

(3) Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahākiriya citta. (Tâm đại tố câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn).

Có thể tạm nói là tâm mahākusala (đại thiện) thứ nhất cho quả là tâm mahāvipāka (đại quả) thứ nhất và tâm mahākusala (đại thiện) thứ hai cho quả là tâm mahāvipāka (đại quả) thứ hai, v.v...

Còn phần chi tiết về số lượng tâm quả thì còn tùy thuộc vào những điều kiện như tâm tương ưng hay bất tương ưng trí, đầy đủ ba tư (cetanā) theo ba thời (trước, ngay và sau khi thực hiện hành vi thiện). Xin xem ở phần sở hữu tư (cetanā) trong Chương 2: Cetasika – Sở Hữu Tâm.

Điều kiện hay nhân cho sinh khởi những thứ tâm mahā-kiriya (đại tố) với chư Thánh Arahaṃ cũng giống như đã trình bày ở những tâm đại thiện.

Những thứ tâm bình thường ở một người.

Mặc dù tất cả 54 thứ tâm kamāvacara (dục giới) có thể sinh khởi với một người ở cõi Nhân loại, nhưng tâm tiếu sinh (hasituppāda) và tám thứ tâm đại tố (mahā-kiriya) chỉ có thể xảy ra với chư Thánh Arahaṃ. Do đó, chỉ có 45 thứ tâm dục giới (kāmāvacara) sinh khởi với những phàm nhân, người không phải là Thánh Arahaṃ.

Một người có thể tiến xa hơn để đạt được 5 tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala citta) hay còn gọi là thiền hữu sắc (rūpajhāna) và 4 thứ tâm thiện vô sắc (arūpāvacarakusala citta) hay còn gọi là thiền vô sắc (arūpajhāna) nếu vị ấy quyết tâm tu theo pháp chỉ (định).

§18. Iccevaṃ sabbathāpi catuvīsati sahetukakāmāvacarakusalavipākakiriyacittāni samattāni.

Như vậy có tất cả 24 tâm thiện, quả, và tố dục giới hữu nhân.

§19. Vedanāñāṇasaṅkhārabhedena catuvīsati.

24 pháp này được chia theo thọ, trí, trợ dẫn.

Sahetukāmāvacarapuññapākakriyā matā.

Hữu nhân, dục giới, dị thục quả, tố

§20. Kāme tevīsa pākāni, puññāpuññāni vīsati, ekādasa kriyā ceti, catupaññāsa sabbathā.

23 tâm dị thục quả dục giới, 20 phúc (quả thiện), phi phúc (quả bất thiện), 11 tâm tố, tất cả là 54

Dứt phần tâm dục giới

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

II. Tâm Sắc Giới (Rūpāvacara citta) (Tâm thường dạo ở cõi Sắc) (Dhs.981)

Gọi là tâm sắc giới bởi vì tất cả 15 tâm này phần lớn du hành sanh trong cõi “vật sắc” và “phiền não sắc”. “Vật sắc” đó là 15 tâm sắc giới, 35 sở hữu. “Phiền não sắc” là sắc ái, tức vừa lòng trong thiền sắc, thần thông, cõi Sắc. Có Pāḷi chú giải như vầy:

- “Rūpassa bhavoti = rūpaṃ”: Cõi nào là nơi sanh của vật sắc và phiền não sắc thì cõi ấy gọi là sắc, đó là 16 cõi Sắc.

- “Rūpe avacaratīti = rūpāvacaraṃ”: Tâm nào du hành sanh trong cõi mà phiền não sắc và vật sắc thì tâm ấy gọi là (tâm) sắc giới.

- Pannaraso rūpāvacaratīti = rūpāvacaro: Thường du hành, hành động, lưu động trong 15 cõi Sắc giới hữu tâm, nên gọi là tâm sắc giới.

Tâm sắc giới khi nói theo thiền có 5. Khi phân chia theo thiện, quả, tố thì có 15.

* Tâm sắc giới chia theo 5 bậc thiền:

- 1 là 3 thứ tâm sơ thiền (paṭhamajjhāna) sắc giới (thiện, quả, tố) đều có 5 chi là: Vitakka (tầm), vicāra (tứ), pīti (hỷ), sukha (lạc) và ekaggatā (định). (Dhs.149)

- 2 là 3 thứ tâm nhị thiền (dutiyajjhāna) sắc giới (thiện, quả, tố) đều có 4 chi là: Tứ, hỷ, lạc và định. (Dhs.150)

- 3 là 3 thứ tâm tam thiền (tatiyajjhāna) sắc giới (thiện, quả, tố) đều có 3 chi là: Hỷ, lạc và định. (Dhs.153)

- 4 là 3 thứ tâm tứ thiền (catutthajjhāna) sắc giới (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là: lạc và định. (Dhs.156)

- 5 là 3 thứ tâm ngũ thiền (pañcamajjhāna) sắc giới (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là: xả và định. (Dhs.159)

* Mười lăm thứ tâm sắc giới (rūpāvacara) phân thành ba loại, cũng giống như tâm dục giới tịnh hảo (kāmāvacara-sobhaṇa citta), được chia theo tâm thiện (kusala), tâm quả (vipāka) và tâm tố (kiriya).

- Rūpāvacara kusala citta (5) (tâm thiện sắc giới) = rūpa-jhāna (thiền sắc).

- Rūpāvacara vipāka citta (5) (tâm quả sắc giới) = rūpa-jhāna (thiền sắc).

- Rūpāvacara kiriya citta (5) (tâm tố sắc giới) = rūpa-jhāna (thiền sắc).

Tâm thiện sắc giới (Rūpāvacara Kusala citta)

§21. Vitakkavicārapītisukhekaggatāsahitaṃ paṭhamajjhānakusalacittaṃ, vicārapīti-sukhekaggatāsahitaṃ dutiyajjhānakusalacittaṃ, pītisukhekaggatāsahitaṃ tatiyajjhānakusalacittaṃ, sukhekaggatāsahitaṃ catutthajjhānakusalacittaṃ, upekkhekaggatāsahitaṃ pañcamajjhānakusalacittañceti imāni pañcapi rūpāvacarakusalacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm thiền thiện thứ nhất đi cùng với tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền thiện thứ hai đi cùng với tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền thiện thứ ba đi cùng với hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền thiện thứ tư đi cùng với lạc, nhất tâm. Tâm thiền thiện thứ năm đi cùng với xả, nhất tâm. Đó gọi là năm thiền thiện sắc giới.

Năm tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala citta) được gọi theo cách khác như sau:

1. Tâm sơ thiền thiện đồng sanh với tầm, tứ, hỷ, lạc, định.

2. Tâm nhị thiền thiện đồng sanh với tứ, hỷ, lạc, định.

3. Tâm tam thiền thiện đồng sanh với hỷ, lạc, định.

4. Tâm tứ thiền thiện đồng sanh với lạc và định.

5. Tâm ngũ thiền thiện đồng sanh với xả và định.

Lưu ý rằng, bốn tâm đầu có ‘sukha’ – lạc là pháp cũng giống như ‘somanassa’ – hỷ. Tâm thứ năm có ‘upekkhā’ – xả.

Tâm thiện sắc giới: Một người tái tục bằng tâm quả tương ưng trí và chưa phải là bậc Arahaṃ, có thể phát triển đến năm thứ tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala) theo từng bậc bằng cách tu tiến pháp chỉ (định) (samatha-bhāvana) như chú tâm trên hơi thở hay trên đề mục (kasiṇa) khác.

Tâm quả sắc giới (Rūpāvacara Vipāka Citta)

§22. Vitakkavicārapītisukhekaggatāsahitaṃ paṭhamajjhānavipākacittaṃ, vicārapīti-sukhekaggatāsahitaṃ dutiyajjhānavipākacittaṃ, pītisukhekaggatāsahitaṃ tatiyajjhānavipākacittaṃ, sukhekaggatāsahitaṃ catutthajjhānavipākacittaṃ, upekkhekaggatāsahitaṃ pañcamajjhānavipākacittañceti imāni pañcapi rūpāvacaravipākacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm thiền quả thứ nhất đi cùng với tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền quả thứ hai đi cùng với tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền quả thứ ba đi cùng với hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền quả thứ tư đi cùng với lạc, nhất tâm. Tâm thiền quả thứ năm đi cùng với xả, nhất tâm. Đó gọi là năm thiền quả sắc giới.

Tâm quả sắc giới (rūpāvacara vipāka citta) là nghiệp quả của tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala). Chúng là tâm tái tục của chư Phạm thiên hữu sắc. Một người đạt được tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala citta) đầu tiên và duy trì cho đến lúc tử, vị ấy sẽ sanh về cõi Sơ thiền (Rūpa-jhāna) của sắc giới bằng tâm quả sơ thiền làm tâm tái tục.

Năm tâm quả sắc giới (rūpāvacara vipāka citta) được chỉ rõ bởi những tên tương tự như 5 tâm thiện sắc giới. Việc đặt tên cho những tâm quả sắc giới, chỉ thay đổi từ ‘kusala’ – thiện, trong tâm thiện sắc giới, thành từ ‘vipāka’ – quả.

Tâm tố sắc giới (Rūpāvacara Kiriya Citta)

§23. Vitakkavicārapītisukhekaggatāsahitaṃ paṭhamajjhānakiriyacittaṃ, vicārapīti-sukhekaggatāsahitaṃ dutiyajjhānakiriyacittaṃ, pītisukhekaggatāsahitaṃ tatiyajjhānakiriyacittaṃ, sukhekaggatāsahitaṃ catutthajjhānakiriyacittaṃ, upekkhekaggatāsahitaṃ pañcamajjhānakiriyacittañceti imāni pañcapi rūpāvacarakiriyacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm thiền tố thứ nhất đi cùng với tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền tố thứ hai đi cùng với tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền tố thứ ba đi cùng với hỷ, lạc, nhất tâm. Tâm thiền tố thứ tư đi cùng với lạc, nhất tâm. Tâm thiền tố thứ năm đi cùng với xả, nhất tâm. Đó gọi là năm thiền tố sắc giới.

Tâm tố sắc giới: Chư Thánh Arahaṃ, do tu tiến pháp chỉ (samatha bhāvanā) có thể phát triển lần lượt năm tâm thiền tố sắc giới (rūpāvacara-kiriya). Điều cần chú ý là đối với chư Thánh Arahaṃ, tâm tố (kiriya citta) sinh khởi thay vì tâm thiện.

Năm tâm tố sắc giới (rūpāvacara kiriya citta) được chỉ rõ bởi cùng những ký hiệu và tên tương tự như 5 tâm thiện sắc giới. Ở đây, ‘kusala’ – thiện, nên được đổi thành ‘kiriya’ – tố.

Do đó, tâm thiện sắc giới (rūpāvacara kusala citta) và tâm tố sắc giới (rūpāvacara kiriya citta) du hành trong cõi Dục cũng như trong cõi Sắc (tế); trong khi tâm quả sắc giới (rūpāvacara-vipāka citta) chỉ du hành trong cõi Sắc (tế).

§24. Iccevaṃ sabbathāpi pannarasa rūpāvacarakusalavipākakiriyacittāni samattāni.

Nghĩa là: Như vậy, tất cả có 15 tâm thiện, quả, tố sắc giới

§25. Pañcadhā jhānabhedena, rūpāvacaramānasaṃ. Puññapākakriyābhedā, taṃ pañcadasadhā bhave.

Nghĩa là: Tâm sắc giới phân năm theo thiền, dị thục quả, và tố thành 15.

Thiền (jhāna) là gì?

Thiền (jhāna) bắt nguồn từ căn jhe là trạng thái cố quyết tập trung, chuyên chú, khắn khít miệt mài theo một đề mục (nghiệp xứ - kammaṭṭhāna).

Có những câu Pāḷi định nghĩa như sau:

- Vitakkādijhānaṅgehi sampayuttaṃ cittanti = jhānacittaṃ: Những tâm mà có tương ưng với chi thiền vitakka (tầm), vicāra (tứ), pīti (hỷ), sukha (lạc), ekaggatā (nhất tâm), là tâm thiền; tức là thiền tướng, vì mượn trạng thái của chi thiền mà gọi.

- Kasinādi ārammaṇaṃ jhāyati upanijjhayatīti = jhānaṃ: Những tâm mà có chi thiền đình trụ trên cảnh đề mục biến xứ (kasiṇa) v.v… gọi là thiền.

- Jhāp nghĩa là thiêu đốt. Paccanikajhāpanato = jhānaṃ: Những pháp thiêu đốt pháp nghịch là pháp ‘cái - nīvarana’, nên gọi là thiền. Chỉ cho chi thiền trong tâm thiền, mà tâm thiền cũng mượn chi thiền để gọi là thiền.

- Jhānena sampayuttaṃ cittanti = jhānacittaṃ: Tâm mà hợp hay tương ưng với chi thiền gọi là tâm thiền.

- Vitakkādijhānangehi sampayuttaṃ cittanti = jhānacittaṃ: Những tâm mà có hợp với chi thiền tầm, tứ, hỷ, v.v…, nên gọi là tâm thiền. Tức là tâm sắc giới, tâm vô sắc giới và tâm siêu thế.

Chi thiền:

‘Thiền’ (jhāna) là sự tổng hợp của các chi thiền (jhānaṅga). Chi thiền có năm:

(1) Tầm (vitakka) = là trạng thái tìm tòi, áp sát ban đầu mang pháp đồng sanh đến cảnh. Vitakkanaṃ = vitakko: Tìm tòi cảnh gọi là tầm.

(2) Tứ (vicāra) = là trạng thái liên tục duy trì sự thẩm sát, chăm nom, kềm giữ cảnh. Vicarānaṃ = vicāro: Chăm nom cảnh gọi là tứ.

(3) Hỷ (pīti) = là trạng thái mừng hớn hở, no nê thân tâm, vui thích trên cảnh, đề mục. Pinayapīti = pīnayo: No nê với cảnh gọi là hỷ.

Pháp hỷ có năm: 1 là tiểu hay thiểu hỷ (khuddakāpīti) là cách mừng như rởn ốc, 2 là đản hay quang thiểm hỷ (khaṇikāpīti) là cách mừng như chớp nhoáng, 3 là lâng hỷ (okkantikāpīti) là cách mừng làm như sóng dội vào bờ, 4 là khinh thân hỷ (ubbegāpīti) là cách mừng như thân nhẹ, cũng có thể bay bổng lên, 5 là sẩm hay sâm thấu hỷ (pharaṇāpīti) là cách mừng làm như ăn, uống vật chi rất bổ dưỡng đượm nhuần cả thân thể.

(4) Thọ (vedanā) = là trạng thái hưởng, hứng chịu, dụng nạp, lãnh lấy cảnh sanh từ xúc.

Có hai loại thọ xảy ra trong thiền là:

(a) Lạc (sukha) = là trạng thái vui thích, cảm giác dễ chịu, vui tâm, lãnh nạp cảnh an vui.

(b) Xả (upekkhā) = là trạng thái cảm giác trung bình, hứng chịu phi khổ phi lạc dụng nạp hưởng lấy cảnh.

(5) Định (ekaggatā) = là nhất hành, nhất thống hay định là đình trụ vào cảnh.

Tầm (vitakka), tứ (vicāra), hỷ (pīti), lạc (sukha), xả (upekkhā) và định (ekaggatā) là những sở hữu tâm (cetasika) có thể tác động hay chi phối tâm trở nên cố định trên một cảnh. Chúng có thể phát triển và trở nên kiên cố bằng cách tu tập pháp chỉ (định), thật sự là một hình thức rèn luyện, dẫn dắt tâm. Cho nên, hầu như những tâm thiền đều là những tâm hữu dẫn[33].

Tâm thiền (jhāna citta) chia làm 2: Tâm thiền hiệp thế (có 27 là 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới); và tâm thiền siêu thế (có 40 tức là 40 tâm siêu thế).

* Thiền hiệp thế (lokiyajhāna) hay là thiền cảnh đề mục.

- ‘Thiền’ - có Pāḷi chú giải như vầy: Kasiṇādi ārammaṇaṃ jhāyati upanijjhāyatīti = jhānaṃ: Khắn khít miệt mài vào cảnh (đề mục hoàn tịnh) nên gọi là thiền.

- ‘Hiệp thế’ - có Pāḷi chú giải như vầy: Loke niyuttāti = lokiyā: Thường hòa hợp trong đời nên gọi là hiệp thế, tức là tâm sắc giới và tâm vô sắc giới.

Thiền hiệp thế hay là thiền cảnh đề mục, nương cảnh đề mục, chưa vượt khỏi đời và còn liên quan trong vòng luân hồi.

* Thiền siêu thế (lokuttarajhāna) hay còn gọi là thiền trạng thái. Lakkhaṇūpanijjhānato jhānaṃ: Gọi là ‘thiền trạng thái’ là vì những tâm thiền này hướng đến trạng thái của cảnh. Còn gọi là ‘thiền siêu thế’ vì mượn cảnh Níp-bàn mà gọi, bởi do Níp-bàn là pháp hoàn toàn vượt ra khỏi đời, nên Níp-bàn được gọi là pháp siêu thế. Những tâm bắt cảnh siêu thế được gọi là tâm siêu thế.

Pháp ‘cái’ hay pháp ngăn ngại (nīvaraṇa) thiền (jhāna): Bình thường, tâm chúng ta không yên tĩnh hay yên lặng. Chúng liên tục bị khuấy động bởi năm nīvaraṇa (pháp cái hay pháp ngăn che)[34] như dục dục cái (kāmacchanda), sân độc cái (vyāpāda), hôn trầm thùy miên cái (thīna-middha), điệu hối cái (uddhacca-kukkucca) và hoài nghi cái (vicikicchā).

- Dục dục cái (kāmacchanda) khuấy động làm cho tâm nghĩ ngợi về cảnh dục đã từng hưởng.

- Sân độc cái (vyāpāda) khuấy động tâm bằng cách tiếp nhận những cảnh không vừa ý.

- Hôn trầm thùy miên cái (thīna-middha), điệu hối cái (uddhacca-kukkucca) và hoài nghi cái (vicikicchā) làm ngăn che trí tuệ và quấy rối sự tập trung.

Đức Phật đã so sánh ‘dục dục cái’ ví như nước bị pha trộn với nhiều màu sắc, ‘sân độc cái’ ví như nước sôi, ‘hôn trầm thùy miên cái’ ví như nước bị rêu phủ, ‘điệu hối cái’ ví như nước bị khuấy động bởi cơn gió, ‘hoài nghi cái’ ví như nước đục lầy lội hay ví như người không thấy được ảnh phản chiếu của chính mình trong nước. Do đó, với sự hiện diện của năm pháp cái, chúng sanh không thể nhận thấy một cách thấu đáo sự lợi ích của mình, sự lợi ích của người hay sự lợi ích của cả hai.

Những pháp cái (nīvaraṇa) này có thể bị vượt qua và tạm thời bị trấn áp, ngăn chặn bằng cách tu tiến pháp chỉ (định) (samatha bhāvanā). Chúng ta có thể chọn đề mục đất (pathavī kasiṇa) là một đề mục thiền (chỉ). Làm một dĩa tròn có đường kính khoảng 1 gang 4 ngón tay (khoảng 30,48 cm) được lấp đầy, bằng phẳng bằng đất sét có màu mặt trời lặn. Vật này được đặt trên một cái đế thích hợp để người tu có thể nhìn thấy một cách thoải mái.

Ngồi xa ở khoảng cách 114,3 cm từ đề mục dĩa đất tròn, tập trung trên đề mục và niệm hay nói trong ý “pathavī, pathavī...” hay “đất, đất...”. Dĩa đất tròn mà người ấy đang nhìn, được gọi là parikammanimitta[35].

Lúc này, năm chi thiền đang từ từ được phát huy.

- Pháp tầm (vitakka) là tìm, đem những danh pháp đồng sanh đến đề mục (đĩa đất tròn); tạm thời ngăn chặn hôn trầm và thùy miên.

- Pháp tứ (vicāra) duy trì những danh pháp đồng sanh trên đề mục bằng cách liên tục quan sát, kềm giữ, khắn khít cảnh; tạm thời ngăn chặn hoài nghi (vicikicchā).

- Pháp hỷ (pīti) phát triển pháp hỷ hay sự vui tươi, sự thích thú trong đề mục; tạm thời ngăn chặn pháp sân (dosa). Hỷ (pīti) cũng là một điềm báo của lạc thọ (sukha). Hỷ (pīti) tạo nên một sự thích thú trong đề mục, trong khi lạc thọ (sukha) làm cho bậc tu tiến hứng chịu cảnh hay lãnh nạp đề mục.

- Pháp lạc (sukha) lưu giữ tâm trên đề mục lâu dài bằng sự mừng, vui, hứng chịu cảnh an vui; tạm thời xua đuổi pháp điệu cử và hối hận.

- Pháp định hay nhất hành (ekaggatā) gom tâm và những sở hữu hợp với tâm ấy trên đề mục để đạt đến trạng thái hợp nhất hay định; tạm thời ngăn chặn pháp dục-dục cái.

Chi thiền (jhānaṅga) <= đối trị => pháp cái (nīvarana):

Chi ‘tầm’ đối trị ‘cái hôn thùy’,

‘Tứ’ phá ‘hoài nghi’, ‘sân’ ‘hỷ’ thiêu,

‘Điệu hối’ do nhờ chi ‘lạc’ trị,

‘Định’ trừ vọng niệm ‘dục dục’ nhiều.

(Việt dịch: Thera Santakicco)

Khi những pháp cái (nīvaraṇa) tạm thời lắng xuống, tâm không còn hay lang thang ra khỏi đề mục như trước và đạt được định ở mức độ yếu. Ở giai đoạn này, bậc tu tiến có thể thấy đĩa đất tròn với đôi mắt nhắm lại, như vị ấy từng thấy nó với đôi mắt mở. Ấn tướng[36] (nimitta) mường tượng hay hình dung này được gọi là ‘học tướng’ (uggahanimitta)[37].

Nay, bậc tu tiến định hãy chuyên chú theo ‘học tướng’ (uggahanimitta) này với đôi mắt nhắm lại, niệm ghi nhớ “pathavī, pathavī...” (đất, đất...) như trước. Khi bậc tu tiến đạt đến mức định cao hơn, ấn tướng đột ngột thay đổi màu sắc của nó và xuất hiện. Nó trở nên sáng hơn gấp nhiều lần và mượt mà như một mặt gương. Sự thay đổi tợ như lấy một cái kiếng ra khỏi bao da xù xì. Ấn tướng mới này được gọi là ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta)[38].

Sự khác biệt giữa hai ấn tướng rất rõ rệt. ‘Học tướng’ (uggahanimitta) là một bản sao trong ý đối với đề mục ban đầu; bao gồm cả những khuyết điểm có hiện diện trong đề mục ban đầu. ‘Tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) hoàn toàn không có khuyết điểm hay tỳ vết nào, rất sáng, chói và mượt mà. Sau đó có thể không sở hữu một hình dáng hay màu sắc rõ ràng – “đó chỉ là một cách xuất hiện và được sanh do tưởng.

Ngay khi ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) sinh khởi, định (samādhi) đạt đến mức gọi là upācāra-samādhi, nghĩa là cận định. Ở giai đoạn này, năm chi thiền trở nên rõ rệt và mạnh; hỷ (pīti) và lạc (sukha) quá vượt trội làm cho bậc tu tiến trải nghiệm sự hân hoan, hớn hở của hỷ và hứng chịu cảnh an vui của lạc mà vị ấy chưa từng trải nghiệm trước đó.

Bây giờ, bậc tu tiến cho phép ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) lan tỏa đến vô tận trong tất cả hướng bằng sức mạnh của ý nguyện và thiền “pathavī, pathavī...” như trước. Cuối cùng vị ấy đạt được thiền định (jhāna-samādhi) hay an chỉ định (appanā-samādhi). Ở giai đoạn này, vị ấy có thể hưởng sự yên tịnh, trầm lặng, hân hoan, an lạc của thiền nhiều lần đến mức như vị ấy muốn. Nếu tu tập tốt, vị ấy có thể duy trì trong định hay nhập định cả một giờ, hai giờ, một ngày, hai ngày hay cho đến bảy ngày. Trong sự nhập định này có một sự hoàn toàn, nhưng chỉ tạm thời, đình chỉ sự hoạt động của năm quyền và của cả năm pháp cái. Trạng thái của tâm thì hoàn toàn tỉnh giác và sáng suốt.

Do đó, người nào muốn hưởng phúc lạc hơn dục lạc, vị ấy nên thực hành thiền chỉ tịnh.

Trong thiền thứ nhất, tất cả năm chi thiền đều hiện diện. Rồi bằng cách thiền (chuyên chú) vào paṭibhāga-nimitta của đề mục đất (pathavī kasiṇa) thêm nữa và loại bỏ từng chi thiền thấp hơn, bậc tu tiến có thể đạt đến tầng thiền cao hơn. Vị ấy đạt đến tầng thiền thứ hai khi vitakka (tầm) bị loại trừ, đạt tầng thiền thứ ba khi trừ thêm vicāra (tứ), đạt tầng thiền thứ tư khi trừ thêm pīti (hỷ), đạt tầng thiền thứ năm khi sukha (lạc) được thay bằng upekkhā (xả).

Những tâm thiền sắc giới và đề mục:

* Sơ thiền sắc giới có 3 thứ tâm là thiện, quả và tố nương đặng 25 cảnh đề mục như sau: Thập hoàn tịnh (kasiṇa), thập bất mỹ (asubha), phụ niệm thể trược (kāyagatāsati), niệm số tức quan (ānāpānasati) (niệm hơi thở), 3 vô lượng tâm (Brahmavihāra) (trừ xả).

Thập hoàn tịnh (kasiṇa)[39]:

1 là đất (paṭhavī), 2 là nước (āpo), 3 là lửa (tejo), 4 là gió (vāyo), 5 là màu xanh (nīla), 6 là màu vàng (pīla), 7 là màu đỏ (lohita), 8 là màu trắng (odāta), 9 là hư không (ākāsa), 10 là ánh sáng (āloka).

1. Sắc màu hình thức đất làm đề mục như sau: Chọn loại đất màu đỏ gạch như mặt trời mới mọc, nhồi lọc cho thật nhuyễn, nắn tròn như bánh xe, đường kính 1 gang 4 ngón tay nằm ngang của hành giả để nhìn niệm (pháp hành sẽ giải sau).

2. Nói về nước đựng đầy trong đồ miệng tròn, đường kính 1 gang 4 ngón.

3. Lửa ngọn lớn có thể đặt vòng tròn ở trước cũng có đường kính 1 gang 4 ngón, để nhìn niệm lửa qua vòng tròn có cùng đường kính.

4. Gió là quan sát cỏ cây lay động hay là gió chạm đến thân.

5. Màu xanh, dùng vải lụa nhuyễn bao vòng tròn có cùng đường kính.

6. Màu vàng; 7. Màu đỏ; 8. Màu trắng - cách thức như màu xanh.

9. Hư không, khoét lỗ vách tròn có cùng đường kính hướng nhìn ra ngoài.

10. Nhìn ngang qua ánh sáng nhật, nguyệt, điện, lửa v.v… soi vào lỗ vách tròn có cùng đường kính.

Thập bất mỹ (asubha) quán tử thi:

1 là tử thi sình (uddhumātakaṃ) sau khi chết vài ngày, 2 là tử thi biến sắc (vinīlakaṃ) thay đổi sang sắc xanh, trắng v.v…, 3 là tử thi chảy nước vàng (vipubbakaṃ), 4 là tử thi bể nứt nở (vicchiddakaṃ), 5 là tử thi bị thú ăn (vikhāyikataṃ), 6 là tử thi rã hai (vikhittakaṃ), 7 là tử thi rã từng miếng (hatavikkhittakaṃ), 8 là tử thi máu đọng nhẩm (lohitakaṃ), 9 là tử thi hóa dòi tửa (puḷuvakaṃ), 10 là xương tử thi rải rác (aṭṭhikaṃ).

Thiền sinh cần xem, nhớ kỹ để trở về chỗ hành, nhắm mắt quán tưởng.

Niệm số tức quan (ānāpānasati)[40]

Tức là nhớ đếm đôi hơi thở ra vào kể 1, ra vào 2, 3, 4, 5. Trở lại 1, 2, 3, 4, 5, 6. Trở lại 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Đếm trở lại 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. Đếm trở lại 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Đếm trở lại 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.

Rồi đếm trở lại như trước 1, 2, 3, 4, 5;1, 2, 3, 4, 5, 6 v.v… cho đến 10. Rồi cũng đếm trở lại như trên, ít không dưới 5. Nhiều không quá 10. Cứ thực hành như thế đến khi phát sanh ấn chứng thì không đếm nữa, chỉ chuyên chú ở mũi hay môi trên, nơi hơi thở quét qua. Thực hành như vậy, cho đến khi pháp ngũ quyền (indriya) đủ mạnh trợ cho tâm sơ thiền phát sanh, gọi là đắc sơ thiền.

(Muốn thực hành khỏi sai lầm, cần có thầy đã kinh nghiệm chỉ dạy và hướng dẫn chi tiết).

Phụ niệm thân (kāyagatāsati)

Nhớ tưởng đến 32 thể trược trong thân (koṭṭhassa) như là tóc (kesā), lông (lomā), móng (nakhā), răng (dantā), da (taco) v.v….

Nhắc tên Pāḷi hay Việt để nhớ những vật trong thân thể ta đáng chán, hoặc nhớ đến tên và tưởng như vầy: Tóc, lông, móng, răng, da. Da, răng, móng, lông, tóc. Hay là nhớ tên vật trưởng như vầy: Kesā, lomā, nakhā, dantā, taco. Taco, dantā, nakhā, lomā, kesā.

Dù tên Pāḷi hay tên Việt, cần nhớ những vật đã nói: Tóc, lông v.v… rõ ràng như ta thấy hình thể của chúng. Nếu đủ sức nhớ luôn cho đến 32 thể trược thì càng tốt.

Thiền sinh nên phân thành 6 phần như sau cho dễ nhớ:

Phần thứ nhất: 5 thể trược đã kể.
Phần thứ hai - (từ 6 đến 10): 6 là thịt (maṃsaṃ), 7 là gân (nahāru), 8 là xương (aṭṭhi), 9 là tuỷ (aṭṭhimiñjaṃ), 10 là thận (vakkaṃ).
Phần thứ ba - có năm (từ 11 đến 15): 11 là tim (hadayaṃ), 12 là gan (yakanaṃ), 13 là màng ruột (kilomakaṃ), 14 là bao tử (pihakaṃ), 15 là phổi (papphāsaṃ).
Phần thứ tư - có năm (từ 16 đến 20): 16 là ruột già (antaṃ), 17 là ruột non (antaguṇaṃ), 18 là vật thực mới (udariyaṃ), 19 là vật thực cũ hay phân (karīsaṃ), 20 là óc não (matthaluṅgaṃ).
Phần thứ năm - có sáu (từ 21 đến 26): 21 là mật (pittaṃ), 22 là đàm (semhaṃ), 23 là mủ (pubbo), 24 là máu (lohitaṃ), 25 là mồ hôi (sedo), 26 là mỡ cục (medo).
Phần thứ sáu - có sáu (từ 27 đến 32): 27 là nước mắt (assu), 28 là mỡ lỏng (vasā), 29 là nước miếng (kheḷo), 30 là nước mũi (siṅghānikā), 31 là dịch khớp (lasikā), 32 là nước tiểu (muttaṃ).

Bốn vô lượng (appamaññā): Ba đề mục đưa đến 4 thiền thấp là ‘từ’ (mettā), ‘bi’ (karuṇā) và ‘tùy hỷ’ (muditā). Đề mục đưa đến ngũ thiền là ‘xả’ (upekkhā).

* Ba tâm nhị thiền, ba tâm tam thiền và ba tâm tứ thiền sắc giới: Thiện, quả và tố đều nương đặng 14 đề mục là: Thập hoàn tịnh (kasiṇa), ba vô lượng tâm (Brahmavihāra – Phạm trú) trừ xả, niệm số tức quan (ānāpānasati).

* Ba tâm ngũ thiền sắc giới thiện, quả và tố đều nương đặng 12 cảnh đề mục là: Thập hoàn tịnh (kasiṇa), niệm số tức quan (ānāpānasati), một vô lượng xả (upekkhāvihāra).

Mười đề mục không đắc thiền: 1 là niệm Phật, 2 là niệm Pháp, 3 là niệm Tăng, 4 là niệm giới, 5 là niệm thí, 6 là niệm thiên, 7 là niệm Níp-bàn, 8 là niệm tử, 9 là quán 4 chất (đất, nước, lửa, gió), 10 là quán vật thực.

- Sơ thiền thiện sắc giới trợ cho tâm quả sơ thiền sanh về cõi Phạm thiên (Phạm chúng thiên là dân thường ở cõi Sơ thiền, Phạm phụ thiên là bậc quan ở cõi Sơ thiền, Đại Phạm thiên là vua chúa ở cõi Sơ thiền).

- Nhị thiền thiện và tam thiền thiện sắc giới trợ cho tâm quả nhị thiền và tam thiền sắc giới sanh về cõi Nhị thiền là một bậc người trong 3 bậc (Thiểu quang thiên, Vô lượng quang thiên và Biến quang thiên).

- Tứ thiền thiện sắc giới trợ cho tâm quả tứ thiền tái tục về cõi Tam thiền là 1 trong 3 bậc người ở cõi Tam thiền là Thiểu tịnh thiên, Vô lượng tịnh thiên và Biến tịnh thiên.

- Ngũ thiền thiện sắc giới trợ cho tâm quả ngũ thiền. Nếu hành giả đã đắc ngũ thiền nhưng chưa đắc đến tam quả thì tái tục làm người Quảng quả. Nếu đã đắc ngũ thiền và đắc tam quả thì tái tục về cõi Ngũ Tịnh cư.

Sơ thiền tố, nhị thiền tố, tam thiền tố, tứ thiền tố và ngũ thiền tố chỉ sanh cho bậc Tứ quả.

Dứt phần tâm sắc giới

III. Tâm Vô Sắc Giới (Arūpāvacara citta)

(Tâm thường dạo ở cõi Vô sắc) (Dhs. 982)

Gọi là tâm vô sắc giới bởi vì 12 tâm này phần lớn du hành sanh trong cõi vật vô sắc và phiền não vô sắc. Vật vô sắc đó là 12 tâm vô sắc giới, 30 sở hữu. Phiền não vô sắc đó là vô sắc ái, tức vừa lòng trong thiền vô sắc và cõi Vô sắc. Có Pāḷi chú giải như vầy:

“Arūpassa bhavoti = arūpaṃ”: Cõi nào là nơi sanh vật vô sắc và phiền não vô sắc thì cõi ấy gọi là vô sắc. Đó là 4 cõi Vô sắc.

“Arūpe avacaratīti = arūpāvacaraṃ”: Tâm nào du hành sanh trong cõi Vô sắc và phiền não vô sắc thì tâm đó gọi là (tâm) vô sắc giới.

Có 12 tâm vô sắc giới (arūpāvacara citta) được chia đều thành 3 nhóm: Thiện, quả và tố (kusala, vipāka và kiriya).

1. Arūpāvacara kusala citta = tâm (thiền) thiện vô sắc giới.

2. Arūpāvacara vipāka citta = tâm (thiền) quả vô sắc giới.

3. Arūpāvacara kiriya citta = tâm (thiền) tố vô sắc giới.

Tâm vô sắc giới chia theo thiền có 4 bậc. (Dhs.192)

- 3 thứ tâm thiền không vô biên xứ (ākāsānañcāyatana) (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là xả và định.

- 3 thứ tâm thiền thức vô biên xứ (viññāṇañcāyatana) (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là xả và định.

- 3 thứ tâm thiền vô sở hữu xứ (ākiñcaññāyatana) (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là xả và định.

- 3 thứ tâm thiền phi tưởng phi phi tưởng xứ (nevasaññānāsaññāyatana) (thiện, quả, tố) đều có 2 chi là xả và định.

Đây là sự nhận định để làm đề mục quán tưởng mà đặt tên tâm thiền, chớ chẳng phải tâm như thế, vì bậc thiền này phải bắt cảnh rất vi tế. Hoặc có người vịn đề mục này mà biện lý thuyết không có, không không v.v…

Bốn tâm thiện vô sắc có thể đạt được bởi những người chưa phải là Thánh Arahaṃ (Arahat), trong khi bốn tâm tố vô sắc chỉ có thể sinh khởi với bậc Arahatta (Arahat). Hai loại tâm vô sắc giới này thường du hành trong cõi Dục cũng như cõi Vô sắc.

Bốn tâm quả vô sắc chỉ thường du hành ở cõi Vô sắc. Chúng là những nghiệp quả của tâm thiện vô sắc. Một người đã đạt thiền vô sắc và duy trì thiền ấy cho đến lúc tử thì sẽ sanh về cõi Vô sắc.

Thiền Vô Sắc (Arūpa Jhāna)

Người từng tu tiến đến năm thiền sắc giới có thể đi lên bậc thang của thiền đến thiền vô sắc. Để đạt được điều đó, vị ấy dùng định của ngũ thiền sắc làm nền tảng.

Vị ấy cũng phải hiểu đúng về sự bất toại nguyện của việc có thân hữu sắc và những trở ngại phát sanh do quí tiết (nóng và lạnh), côn trùng cắn, đói và khát, bệnh tật, già và tử.

Khi vị ấy cảm thấy đã tách ra khỏi thân hữu sắc và sắc (rūpa), trước nhất vị ấy nhập ngũ thiền sắc bằng cách định trụ trên ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) của đề mục pathavī – đất. Kế đến vị ấy xuất khỏi ngũ thiền và dù ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) của đề mục pathavī – đất vẫn hiện hữu trong tầm nhìn của vị ấy, vị ấy không chú ý đến nó và tinh tấn chú tâm vào không gian vô tận và chú tâm niệm trong ý lặp đi lặp lại “ākāso ananto, ākāso ananto” – “không vô biên, không vô biên…”.

Khi sự khắn khít vào ‘tợ tướng’ (paṭibhāganimitta) của vị ấy nhẹ nhàng biến mất, ấn tướng (nimitta) cũng đột ngột biến mất, mở ra một không gian vô tận. Chú tâm niệm trên không gian vô tận này, vị ấy tiếp tục niệm trong ý lặp đi lặp lại “ākāso ananto, ākāso ananto” cho đến khi vị ấy đạt được thiền vô sắc thứ nhất. Jhāna – thiền được gọi là tâm thiền thiện không vô biên xứ (ākāsānañcāyatana kusala citta) bởi vì nó tập trung vào không gian vô tận (ākāsa).

Kế đó vị ấy tiếp tục thiền bằng cách tập trung ý của vị ấy trên tâm thiền thiện không vô biên xứ (ākāsānañcāyatana kusala citta), chú tâm niệm trong ý lặp đi lặp lại “viññāṇaṁ anantaṁ, viññāṇaṁ anantaṁ,” cho đến khi vị ấy đạt được thiền vô sắc thứ hai. Thiền này được gọi là tâm thiền thiện thức vô biên xứ (viññāṇañcāyatana kusala citta).

Để đạt đến thiền vô sắc thứ ba, vị ấy không chú tâm vào tâm thiền thiện không vô biên xứ (ākāsānañcāyatanakusala citta), mà chú tâm vào ‘không có cái chi’, chú tâm niệm trong ý lặp đi lặp lại “natthikiñci” (không có cái chi) cho đến khi vị ấy đạt được jhāna - thiền. Thiền này được gọi là “ākiñcaññāyatana kusala citta”- ‘ākiñcañña’ cũng có nghĩa là ‘vô sở hữu hay không có cái chi’.

Bằng cách dùng tâm thiền vô sắc thứ ba làm đề mục thiền. Vị ấy có thể phát triển xa hơn đến thiền vô sắc thứ tư. Thiền này được gọi là tâm thiền thiện phi tưởng phi phi tưởng xứ (neva-saññānāsaññāyatanakusala citta). ‘Neva-saññānāsaññā-yatanakusala citta’ theo nghĩa của từ là ‘không có sự hiện hữu hay chẳng phải không có sự hiện hữu của tưởng’, ý nói tâm thiền vô sắc thứ tư là thiền rất vi tế, tinh tế, tế nhị, không nhất định nói là có hay không có tâm. Ở tầng thiền này, tâm không còn dễ nhận ra.

Tất cả bốn thiền vô sắc thuộc về nhóm thiền thứ năm, bởi vì chúng dựa trên ngũ thiền sắc giới làm nền tảng. Tất cả bốn thiền vô sắc chỉ có hai chi thiền là xả (upekkhā) và định (ekaggatā).

Nên lưu ý rằng, năm thiền sắc khác nhau về số lượng chi thiền, trong khi bốn thiền vô sắc khác nhau về đề mục thiền.

Tâm thiện vô sắc giới (Arūpāvacara kusala citta)

§26. Ākāsānañcāyatanakusalacittaṃ, viññāṇañcāyatanakusalacittaṃ, ākiñcaññāyatanakusalacittaṃ, nevasaññānāsaññāyatanakusalacittañceti imāni cattāripi arūpāvacarakusalacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm thiện không vô biên xứ, tâm thiện thức vô biên xứ, tâm thiện vô sử hữu xứ, tâm thiện phi phi tưởng xứ. Đó là bốn tâm thiện vô sắc giới.

Bốn tâm thiện vô sắc giới được chỉ rõ bằng những ký hiệu và tên gọi như sau:

1. Upekkh’ekaggatā sahitaṃ ākāsānañcāyatanakusalacittaṃ.

2. Upekkh’ekaggatā sahitaṃ viññāṇañcāyatanakusalacittaṃ.

3. Upekkh’ekaggatā sahitaṃ ākiñcaññāyatanakusalacittaṃ.

4. Upekkh’ekaggatā sahitaṃ n’evasaññā-nā’saññāyatana-kusalacittaṃ.

Nghĩa:

1. Tâm thiện không vô biên xứ đồng sanh với xả và định.

2. Tâm thiện thức vô biên xứ đồng sanh với xả và định.

3. Tâm thiện vô sở hữu xứ đồng sanh với xả và định.

4. Tâm thiện phi tưởng phi phi tưởng xứ đồng sanh với xả và định.

Tâm quả vô sắc giới (Arūpāvacara vipāka citta)

§27. Ākāsānañcāyatanavipākacittaṃ, viññāṇañcāyatanavipākacittaṃ, ākiñcaññāyatanavipākacittaṃ, nevasaññānāsaññāyatanavipākacittañceti imāni cattāripi arūpāvacaravipākacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm quả không vô biên xứ, tâm quả thức vô biên xứ, tâm quả vô sử hữu xứ, tâm quả phi phi tưởng xứ. Đó là bốn tâm quả vô sắc giới.

Bốn tâm quả vô sắc được chỉ rõ bằng những tên gọi như bốn tâm thiện vô sắc. Những tên gọi cũng tương tự, chỉ thay từ ‘quả - vipāka’ vào chỗ của từ ‘kusala - thiện’.

Tâm tố vô sắc giới (Arūpāvacara kiriya citta)

§28. Ākāsānañcāyatanakiriyacittaṃ, viññāṇañcāyatanakiriyacittaṃ, ākiñcaññāyatanakiriyacittaṃ, nevasaññānāsaññāyatanakiriyacittañceti imāni cattāripi arūpāvacarakiriyacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm tố không vô biên xứ, tâm tố thức vô biên xứ, tâm tố vô sử hữu xứ, tâm tố phi phi tưởng xứ. Đó là bốn tâm tố vô sắc giới.

§29. Iccevaṃ sabbathāpi dvādasa arūpāvacarakusalavipākakiriyacittāni samattāni.

Nghĩa là: Tất cả tâm thiện, quả, tố vô sắc giới có 12.

§30. Ālambaṇappabhedena, catudhāruppamānasaṃ. Puññapākakriyābhedā, puna dvādasadhā ṭhitaṃ.

Nhóm vô sắc được phân theo cảnh có 4, phân theo thiện, dị thục quả, tố, có 12.

Dứt phần tâm vô sắc giới

15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới gom thành 27 tâm, gọi là tâm đáo đại. Có Pāḷi chú giải như vầy: “Mahantaṃ gatoti = mahagugato”: Tâm nào đạt đến lớn lao và bậc cao thì tâm đó gọi là (tâm) đáo đại.

54 tâm dục giới, 27 tâm đáo đại gom thành 81 tâm, gọi là 81 tâm hiệp thế (lokiya). Gọi là tâm hiệp thế, bởi vì những tâm này chắc chắn sanh trong 3 cõi là Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới. Có Pāḷi chú giải như vầy: “Loke niyuttati = lokiyā”: Những pháp nào nhất định kết hợp trong 3 cõi thì những pháp ấy gọi là hiệp thế.

Xin tham khảo bảng tóm tắt ‘40 đề mục thiền chỉ’ ở Chương 9: Kammaṭṭhāna, cuối phần A) Chỉ Nghiệp Xứ.

Dứt phần tâm hiệp thế

IV. Tâm Siêu Thế (Lokuttara citta)

Loka + Uttara = Lokuttara. Ở đây Loka, nghĩa là năm uẩn, đời hay thế gian. Uttara nghĩa là trên, vượt quá, ngoài, hơn… Do đó, lokuttaracitta có nghĩa là tâm biết ngoài năm uẩn, tâm siêu thế, tức biết Nibbāna.

Tâm siêu thế (lokuttaracitta) nghĩa là tâm siêu xuất tam giới luân hồi. Có Pāḷi chú giải như vầy: Loke uttarantīti = lokuttaro: Trong đời mà siêu xuất tam giới luân hồi, nên gọi là siêu thế, tức là cũng thuộc đời bản thể mà chẳng liên quan với luân hồi vì chẳng phải nhân cho quả tái tục và cũng chẳng phải quả để nương vào tam giới.

Đời (loka) có ba: 1 là đời bản chất (lokadhātu) tức là tâm, sở hữu tâm và sắc pháp; 2 là đời chúng sanh (lokasatta) tức là 12 hạng người; 3 là đời vũ trụ (lokabhūmi) tức là 31 cõi.

Tâm siêu thế thuộc về đời bản chất, nhưng khác hơn tâm hiệp thế vì chẳng hợp với luân hồi và không bị phiền não bắt làm cảnh.

Tâm siêu thế (lokuttaracitta) nói theo hẹp có 8 tức là 4 tâm đạo (magga citta) và 4 tâm quả (phala citta) siêu thế.

Tâm đạo (magga citta) vì mượn đạo đế mà gọi, nên có Pāḷi chú giải như vầy: Maggena sampayuttaṃ cittaṃ = maggacittaṃ: Tâm có đạo đế hợp, nên gọi là tâm đạo. Đạo đế tức là 8 chi đạo hợp tâm đạo.

Tứ nhân trợ sanh tâm đạo: 1 là thân cận bậc hiền sĩ (sappurisasaṃseva), 2 là đặng nghe chánh pháp (saddhammasavana), 3 là tác ý khéo (yonisomanasikāra), 4 là hành đúng pháp đến đạo quả (dhammānudhammapaṭipatti).

(A) Tâm Đạo Siêu Thế (Lokuttaramagga citta)

§31. Sotāpattimaggacittaṃ, sakadāgāmimaggacittaṃ, anāgāmimaggacittaṃ, arahattamaggacittañceti imāni cattāripi lokuttarakusalacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm đạo nhập lưu, tâm đạo nhất lai, tâm đạo bất lai, tâm đạo ứng cúng (vô sanh). Đó gọi là bốn tâm thiện siêu thế.

Tâm đạo gom theo 4 bậc Thánh – có 4:

1 là đạo Thất lai (Sotāpattimagga), 2 là đạo Nhất lai (Sakadāgāmimagga)[41], 3 là đạo Bất lai (Anāgāmimagga), 4 là đạo Vô sanh (Arahattamagga)[42].

Tâm đạo gom theo 5 bậc thiền – có 20:

1. Vitakka vicāra pīti sukha ekaggatā sahitaṃ pathamajjhāna Sotāpattimaggacittaṃ sakadāgāmimaggacittaṃ Anāgāmimaggacittaṃ Arahattamaggacittaṃ:

1 tâm đạo Thất lai, 1 tâm đạo Nhất lai, 1 tâm đạo Bất lai, 1 tâm đạo Vô sanh sơ thiền đồng sanh với tầm, tứ, hỷ, lạc và định (nhất hành).

2. Vicāra pīti sukha ekaggatā sahitaṃ dutiyajjhāna Sotāpattimaggacittaṃ sakadāgāmimaggacittaṃ Anāgāmimaggacittaṃ Arahattamaggacittaṃ:

1 tâm đạo Thất lai, 1 tâm đạo Nhất lai, 1 tâm đạo Bất lai, 1 tâm đạo Vô sanh nhị thiền đồng sanh cùng với tứ, hỷ, lạc và định.

3. Pīti sukha ekaggatā sahitaṃ tatiyajjhāna Sotāpattimaggacittaṃ sakadāgāmimaggacittaṃ Anāgāmimaggacittaṃ Arahattamaggacittaṃ:

1 tâm đạo Thất lai, 1 tâm đạo Nhất lai, 1 tâm đạo Bất lai, 1 tâm đạo Vô sanh tam thiền đồng sanh với hỷ, lạc và định.

4. Sukha ekaggatā sahitaṃ catutthajjhāna Sotāpattimaggacittaṃ sakadāgāmimaggacittaṃ Anāgāmimaggacittaṃ Arahattamaggacittaṃ:

1 tâm đạo Thất lai, 1 tâm đạo Nhất lai, 1 tâm đạo Bất lai, 1 tâm đạo Vô sanh tứ thiền đồng sanh với lạc và định.

5. Upekkhā ekaggatā sahitaṃ pañcamajjhāna Sotāpattimaggacittaṃ sakadāgāmimaggacittaṃ Anāgāmimaggacittaṃ Arahattamaggacittaṃ:

1 tâm đạo Thất lai, 1 tâm đạo Nhất lai, 1 tâm đạo Bất lai, 1 tâm đạo Vô sanh ngũ thiền đồng sanh với 2 chi thiền là xả và định.

* Thánh Thất lai là bậc đã đắc đạo và đắc quả này. Nếu tái tục ở cõi Dục giới thì không quá 7 lần. Tâm đạo này có đạo đế sát trừ phiền não tà kiến và hoài nghi dứt tuyệt luôn cả các mãnh lực tạo ác. Theo pháp thực tính là dứt tuyệt tà kiến, hoài nghi luôn cả pháp hợp chung; cho đến mãnh lực tạo ác cùng nghiệp biệt thời tái tục sa đọa và cõi Dục giới. Nói về nghiệp tái tục chỉ còn lại 7 đời. (Dhs.196-270)

Có Pāḷi chú giải như vầy: Sotāpattimaggena sampayuttaṃ cittaṃ = Sotāpattimaggacittaṃ: Tâm hiệp với đạo Thất lai, gọi theo thứ tự là ‘Sơ đạo’.

* Thánh Nhất lai là bậc đắc đạo và quả này rồi. Nếu trở lại cõi Dục giới thì tối đa là một kiếp chư thiên và một kiếp nhân loại. Đạo đế phối hợp với tâm này làm cho pháp bất thiện sơ đạo sát còn sót lại càng yếu. (Dhs.271)

Có Pāḷi chú giải như vầy: Sakadāgāmimaggena sampayuttaṃ cittaṃ = sakadāgamimagga cittaṃ: Tâm tương ưng với đạo đế Nhất lai gọi là tâm đạo Nhất lai, cũng gọi là ‘Nhị đạo’ theo thứ tự.

* Thánh Bất lai là bậc đắc đạo và quả này rồi không còn trở lại cõi Dục giới. Người dục giới đắc đạo và quả này mà không đắc thiền hiệp thế cũng đặng sanh về cõi Sơ thiền. Đạo đế phối hợp với tâm này sát trừ tuyệt sân và những pháp hợp chung. (Dhs.272)

Có Pāḷi chú giải như vầy: Tena sampayuttaṃ cittaṃ = Anāgāmimaggacittaṃ: Tâm hợp với đạo đế Bất lai gọi là tâm đạo Bất lai, cũng gọi là tâm ‘Tam đạo’ theo thứ tự.

* Thánh Vô sanh là bậc đắc đạo và quả này rồi không còn tái tục nữa. Có ba cách gọi khác: 1 là Bất sanh, 2 là Ứng cúng và 3 là Sát tặc. (Dhs.273)

- Bất sanh cũng như Vô sanh.

- Ứng cúng chỉ cho bậc này đã hết phiền não hoàn toàn, đáng làm ruộng phước cho kẻ cúng dường.

- Còn Sát tặc tức là sát trừ tuyệt hết giặc phiền não v.v…

Có Pāḷi chú giải như vầy: Tena sampayuttaṃ cittaṃ = Arahattamaggacittaṃ: Tâm mà hợp với đạo đế vô sanh được gọi là tâm đạo Vô sanh, cũng gọi là ‘Tứ đạo’ theo thứ tự.

(B) Tâm Quả Siêu Thế (Lokuttaraphalacitta) (Dhs.892)

§32. Sotāpattiphalacittaṃ, sakadāgāmiphalacittaṃ, anāgāmiphalacittaṃ, arahattaphalacittañceti imāni cattāripi lokuttaravipākacittāni nāma.

Nghĩa là: Tâm quả nhập lưu, tâm quả nhất lai, tâm quả bất lai, tâm quả ứng cúng (vô sanh). Đó là bốn tâm quả siêu thế.

Tâm quả siêu thế là do dị thời nghiệp của ‘sở hữu tư’ (cetanācetasika) hiệp với ‘tâm đạo’ (magga citta) để lại mà trợ tạo ra, nên gọi là phala (quả). Danh từ Pāḷi có chỗ ghi là vipāka cũng đồng ý nghĩa.

Tâm quả siêu thế (lokuttaraphalacitta) có 4: 1 là tâm quả Thất lai (sotāpattiphalacitta), 2 là tâm quả Nhất lai (sakadagāmiphalacitta), 3 là tâm quả Bất lai (anāgāmiphalacitta), 4 là tâm quả Vô sanh (arahattaphalacitta).

Tên gọi bốn bậc quả cũng như 4 bậc đạo, chỉ khác là do ‘đạo’ làm nhân trợ và phân nhiều bậc theo người.

1/ Tâm quả Thất lai (Sotapattiphalacitta) có 3 loại (Sơ quả): (Dhs. 422)

1 là nhất sanh Thất lai (ekabījī) - là bậc Sơ quả trở lại cõi Dục giới không quá 1 lần.
2 là lục sanh Thất lai (kolaṅkola) - là bậc Sơ quả trở lại cõi Dục giới từ 2 đến 6 lần.
3 là thất sanh Thất lai (sattakattuparama) - là bậc Sơ quả trở lại cõi Dục giới 7 lần.

2/ Tâm quả Nhất lai (Sakadagāmiphalacitta) có 5 loại (Nhị quả):

1 là đắc tại nhân loại Níp-bàn tại nhân loại (Idha patvā idha parinibbāyī);
2 là đắc tại chư thiên Níp-bàn tại chư thiên (Tattha patvā tattha parinibbāyī);
3 là đắc tại nhân loại Níp-bàn tại chư thiên (Idha patvā tattha parinibbāyī);
4 là đắc tại chư thiên Níp-bàn tại nhân loại (Tattha patvā idha parinibbāyī);
5 là đắc tại nhân loại sanh về chư thiên, trở lại Níp-bàn tại nhân loại (Idha patvā tattha nibbatti vā parinibbāyī).

3/ Tâm quả Bất lai (Anāgāmiphalacitta) có 5 loại (Tam quả):

1 là trung bang Bất lai (antara parinibbāyī) - là bậc chứng quả thứ ba nơi nhân loại, nếu chưa chứng Arahaṃ nơi cõi người thì sẽ chứng Arahaṃ nơi cõi Ngũ Tịnh cư từ nửa đời trở về trước trong cõi này;
2 là sanh bang Bất lai (upahacca parinibbāyī) - là đắc nửa đời trở về sau, tức là đắc già;
3 là vô hành bang Bất lai (asaṅkhāra parinibbāyī) - là không cần cảnh rõ rệt cũng tiến hóa đến đạo, quả thứ tư (không cần cố gắng);
4 là hữu hành bang Bất lai (sasaṅkhāra parinibbāyī) - là phải cần cảnh rõ rệt mới có thể tiến hóa đến cõi tột, cõi Níp-bàn (phải cố gắng);
5 là thượng lưu bang Bất lai (uddhaṃsotākaniṭṭhāgāmi) - là bậc sanh về cõi Thánh ngũ tịnh cư mà còn phải luân chuyển sanh lên cõi Sắc cứu cánh (Akānitthā) mới đắc quả thứ tư rồi Níp-bàn.

4/ Tâm quả Vô sanh (Arahattaphalacitta) (hay Tứ quả) có 2 bậc và có 4 bậc.

- Nhị chủng La-hán:

1 là Quán lạc La-hán (sukkhavipassaka) tức là chỉ tu tứ niệm xứ tỏ ngộ luôn đến đắc tứ quả mà không có thiền, thông v.v…;
2 là Lục thông La-hán (chaḷabhiñño) tức là La-hán có thiền, thông v.v…

- Tứ chủng La-hán (chia làm 4 bậc):

1 là La-hán nhất minh (sukkhavipassako) chỉ có tuệ quán là sự tỏ ngộ;
2 là La-hán tam minh (tevijjo) là La-hán đắc thiên nhãn minh, túc mạng minh và lậu tận minh;
3 là La-hán lục thông (chalabbhiñño) là bậc La-hán có đủ 6 thông (thiên nhãn thông, thiên nhĩ thông, tha tâm thông, túc mạng thông, thần túc thông và lậu tận thông);
4 là La-hán tứ trí (paṭisambhidappatto) hay tứ tuệ phân tích là bậc La-hán đắc 4 trí thông suốt.

- Arahaṃ có 5 bậc:

1 là La-hán giải thoát trí siêu (paññāvimutta Arahatta) tức là La-hán đắc đạo, quả thiền khô hay không thiền.
2 là La-hán giải thoát lưỡng biên (ubhatobhāgavimutta Arahatta) là bậc đắc đạo, quả trải qua tỏ ngộ danh-sắc rộng; thấy sự sanh diệt của danh uẩn, sắc uẩn rất dồi dào; khi hành trí tuệ sanh nhiều hơn bậc trước.
3 là La-hán tam minh (tevijjā Arahatta) là bậc đắc Tứ quả đặng túc mạng minh, thiên nhãn minh và lậu tận minh.
4 là La-hán lục thông (chaḷabhiññā Arahatta) là bậc Tứ quả đắc lục thông gồm thiên nhãn thông, thiên nhĩ thông, tha tâm thông, túc mạng thông, thần túc thông và lậu tận thông.
5 là La-hán tứ trí đạt thông (paṭisambhidappatta Arahatta) là La-hán đắc 4 pháp thông suốt: Thông suốt nghĩa lý (aṭṭhapaṭisambhidā), thông suốt pháp (dhammapaṭisambhidā), hiểu thấu các thứ tiếng (niruttipaṭisambhidā) và thông suốt tất cả sự vật trong đời (paṭibhāṇa-paṭisambhidā).

La-hán tứ trí hay là La-hán tứ tuệ phân tích: 1 là trí tuệ biết hết ý nghĩa (aṭṭhapaṭisambhidā), 2 là trí tuệ biết tất cả pháp (dhammapaṭisambhidā), 3 là trí tuệ biết các thứ tiếng (niruttipaṭisambhidā) v 4 là trí tuệ biết tất cả sự vật (paṭibhāṇapaṭisambhidā).

- Tứ quả mà Phật đắc chứng có 3 bậc:

1 là Phật Toàn giác (Sabbaññūbuddha),
2 là Phật Độc giác (Paccekabuddha),
3 là Phật Thinh Văn giác (Anubuddha hay là Sāvakabubbha).

Arahaṃ (Arahatta) là bậc tứ quả, dù Toàn giác, Độc giác, Chí thượng Thinh Văn, đại Thinh Văn hay Thinh Văn tầm thường cũng đều gọi là La-hán.

Trước khi đắc ‘đạo’ (magga), bậc tu tiến phải hành lục tịnh (visuddhi), như có nêu trong Abhidhammatthasaṅgaha – Chương 9: Kamaṭṭhāna (Nghiệp Xứ). Có thơ lục bát viết như vầy:

“Nương theo thứ lớp tu trau

Lục tịnh mới đến đạo cao Thánh từng,

Bởi nên bốn đạo gọi xưng

Gọi là tuệ thấy cảnh trưng Níp-bàn.”

Lục tịnh (visuddhi):

- 1 là tịnh giới (sīlavisuddhi), là giữ giới, từ ngũ giới trở lên.

- 2 là tịnh tâm (cittavisuddhi), là có tu đến cận định (upacārasamādhi) hay là tu đắc thiền.

- 3 là tịnh kiến (diṭṭhivisuddhi), là đắc tuệ tỏ ngộ, rõ thấu danh-sắc sanh diệt.

- 4 là tịnh nghi (kaṅkhāvitaraṇavisuddhi), là tu đến bậc tỏ ngộ đắc tuệ, ba tuệ trước: Tuệ tỏ ngộ danh pháp, sắc pháp (nāmarūpaparicchedañāṇa); ‘tuệ quyết thấy rõ nguyên nhân danh, sắc / hiển duyên danh sắc tuệ’ (nāmarūpapaccayapariggaha ñāṇa); ‘tuệ thấy tam tướng phổ thông / phổ thông tuệ’ (sammasañāna) là tỏ ngộ vô thường, khổ não và vô ngã.

- 5 là tịnh kiến đạo, phi đạo (maggāmaggañāṇo dassanavisuddhi). Nói theo thập tuệ là từ tuệ thứ 2 đến thứ 9. Còn nói theo 16 tuệ là từ tuệ thứ 4 đến tuệ thứ 11 là tuệ thuận lưu (anulomañāṇa).

- 6 là tuệ kiến mãn tịnh (paṭipadāñāṇavisuddhi). Nói theo 16 tuệ là từ tuệ thứ 4 đến tuệ thứ 13 là tuệ chuyển tánh (gotrabhūñaṇa).

Có Pāḷi chú giải như vầy: Sammasane = ñāṇaṃ: Trí tuệ thấy rõ danh-sắc, quá khứ, hiện tại và vị lai, gọi là “tuệ” có chỗ dịch là “trí”.

Nếu kể Thất tịnh là thêm Tịnh kiến tuệ.

Thập Tuệ quán (avipassāñāṇa): 1 là phổ thông tuệ (sammasanañāṇa), 2 là Tiến thoái tuệ (udayabbayañāṇa), 3 là diệt một tuệ (bhaṅgañāṇa), 4 là họa hoạn tuệ (bhayañāṇa), 5 là tội quá tuệ (ādīnavañāṇa), 6 là phiền yểm tuệ (nibbidāñāṇa), 7 là dục thoát tuệ (muñcitukamyatāñāṇa), 8 là quyết ly tuệ (paṭisaṅkhāñāṇa), 9 là hành xả tuệ (saṅkhārupekkhāñāṇa), 10 là thuận lưu tuệ (anulomañāṇa).

§33. Iccevaṃ sabbathāpi aṭṭha lokuttarakusalavipākacittāni samattāni.

Như vậy, tất cả tâm thiện và quả siêu thế có 8

§34. Catumaggappabhedena, catudhā kusalaṃ tathā. Pākaṃ tassa phalattāti, aṭṭhadhānuttaraṃ mataṃ.

Tâm thiện phân theo 4 đạo thì có bốn, tâm quả cũng thế. Có 8 tâm siêu thế nên được biết.

§35. Dvādasākusalānevaṃ, kusalānekavīsati. Chattiṃseva vipākāni, kriyacittāni vīsati.

Như vậy, có 12 tâm bất thiện, 21 tâm thiện. 36 tâm dị thục quả, 20 tâm tố.

§36. Catupaññāsadhā kāme, rūpe pannarasīraye. Cittāni dvādasāruppe, aṭṭhadhānuttare tathā.

Tất cả có 54 tâm dục, 15 tâm sắc, 12 tâm vô sắc, 8 tâm siêu thế (vô thượng).

§37. Itthamekūnanavutipabhedaṃ pana mānasaṃ. Ekavīsasataṃ vātha, vibhajanti vicakkhaṇā.

89 thứ tâm này được chư hiền trí chia thành 121 thứ.

Dứt phần tâm Siêu thế

___o0o___

PHÂN CHIA TÂM THEO CHÍN CÁCH

Bao gồm: Giống, cõi, tịnh hảo, thế gian, nhân, thiền, thọ, tương ưng, hữu dẫn.

1. Phân chia Tâm theo 4 giống (jāti)

- 1 là giống thiện (kusala) có 21 hoặc 37 là: 8 tâm đại thiện, 9 tâm thiện đáo đại và 4 hoặc 20 tâm đạo.

- 2 là giống bất thiện (akusala) có 12 tức là 12 tâm bất thiện.

- 3 là giống quả (vipāka) có 36 hoặc 52 là: 15 tâm quả vô nhân, 8 tâm đại quả, 9 tâm quả đáo đại và 4 hoặc 20 tâm quả siêu thế.

- 4 là giống tố (kiriyā) có 20 là 3 tâm tố vô nhân, 8 tâm đại tố và 9 tâm tố đáo đại.

Tâm chia theo 3 giống (jāti)

- 1 là giống thiện có 21 hoặc 37 là: 8 tâm đại thiện, 9 tâm thiện đáo đại và 4 hoặc 20 tâm đạo.

- 2 là giống bất thiện có 12 tức là 12 tâm bất thiện.

- 3 là giống vô ký (abyākatā) có 72 là 52 tâm quả và 20 tâm tố.

2. Phân chia 89 Tâm theo cõi

Catupaññāsadhā kāme rūpe pannarasīriye.[43]

Cittāni dvādasārūpe aṭṭhadhānuttare tathā.

Tất cả học viên phải tính số lượng (phân chia) 89 tâm theo 4 cõi như sau:

- Cõi Dục có 54 tâm (12 tâm bất thiện, 18 tâm vô nhân, 24 tâm dục giới tịnh hảo).

- Cõi Sắc có 15 tâm (5 tâm thiện sắc giới, 5 tâm quả sắc giới, 5 tâm tố sắc giới).

- Cõi Vô sắc có 12 tâm (4 Tâm thiện vô sắc giới, 4 tâm quả vô sắc giới, 4 tâm tố vô sắc giới).

- Cõi Siêu thế có 8 tâm (tính hẹp) hay 40 (tính rộng - 20 tâm đạo, 20 tâm quả).

Cõi có hai loại là:

1. Cõi địa (Ṭhānabhūmi) là nơi ở của tất cả chúng sanh, đó là 31 cõi.

2. Địa giới (Avatthābhūmi) tất cả pháp bị xác định ranh giới do cả 3 ái.

Địa giới có 4 loại là:

(1) Dục địa giới (Kāmāvatthābhūmi) pháp bị xác định ranh giới do dục ái gồm 54 tâm dục giới, 52 sở hữu tâm, 28 sắc pháp.

(2) Sắc địa giới (Rūpāvatthābhūmi) pháp bị xác định ranh giới do sắc ái gồm 15 tâm sắc giới, 35 sở hữu.

(3) Vô sắc địa giới (Arūpāvatthābhūmi) pháp bị xác định ranh giới do vô sắc ái gồm 12 tâm vô sắc giới, 30 sở hữu.

(4) Siêu thế địa giới (Lokuttarāvatthābhūmi) pháp bị xác định ranh giới thoát ly khỏi 3 ái gồm 8 tâm siêu thế, 36 sở hữu tâm, Níp-bàn.

Do đó, cõi Dục, cõi Sắc, cõi Vô sắc có hai loại cõi địa và địa giới; còn siêu thế chỉ có địa giới mà thôi.

3. Phân chia Tâm theo vô tịnh hảo và tịnh hảo

Tâm vô tịnh hảo có 30 là 12 tâm bất thiện và 18 tâm vô nhân.

Tâm tịnh hảo có 59 hoặc 91 là 24 tâm dục giới tịnh hảo, 27 tâm đáo đại (mahaggatacitta) và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Sobhaṇehi yuttānīti = sobhaṇāni: (Tâm) hợp với pháp (sở hữu) tốt, gọi là (tâm) tịnh hảo.

4. Phân chia Tâm theo thế gian (đời)

Tâm hiệp thế có 81 tâm là 12 tâm bất thiện, 18 tâm vô nhân, 24 tâm dục giới tịnh hảo, 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới, gom thành 81 tâm hiệp thế.

Tâm siêu thế có 40 tâm là 20 tâm đạo, 20 tâm quả, gom thành 40 tâm siêu thế.

Tâm siêu thế nói gọn và chi tiết:

Catumaggappabhedena catudhā kusalantathā.[44]

Pākantassa[45] phalattāti aṭṭhadhānuttaraṃ mataṃ.

Jhānaṅgayogabhedena katvekekantu pañcadhā.

Vuccatānuttaraṃ cittaṃ cattāḷīsavidhanti ca.

Tất cả học viên phải biết tâm siêu thế nói gọn có 8 tâm là tâm thiện nói theo (trường hợp có) 4 đạo, có 4 quả bởi vì là quả của đạo có 4.

8 tâm siêu thế khi trình bày chi tiết có 40, vì khi phối hợp với chi thiền thì mỗi một tâm siêu thế có 5; do đó thành 40 tâm siêu thế.

5. Phân chia Tâm theo nhân

Tâm vô nhân có 18 tâm là 7 tâm quả bất thiện, 8 tâm quả thiện vô nhân, 3 tâm tố vô nhân.

Tâm hữu nhân có 103 tâm là 12 tâm bất thiện, 24 tâm dục giới tịnh hảo, 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới, 40 tâm siêu thế.

6. Phân chia Tâm theo thiền

- 1 là tâm sơ thiền có 11 là 3 tâm sơ thiền sắc giới và 8 tâm sơ thiền siêu thế.

- 2 là tâm nhị thiền có 11 là 3 tâm nhị thiền sắc giới và 8 tâm nhị thiền siêu thế.

- 3 là tâm tam thiền có 11 là 3 tâm tam thiền sắc giới và 8 tâm tam thiền siêu thế.

- 4 là tâm tứ thiền có 11 là 3 tâm tứ thiền sắc giới và 8 tâm tứ thiền siêu thế.

- 5 là tâm ngũ thiền có 23 là 3 tâm ngũ thiền sắc giới, 12 tâm vô sắc giới và 8 tâm ngũ thiền siêu thế.

Tâm không phối hợp hay tương ưng với chi thiền gọi là tâm phi thiền có 54 tâm là 12 tâm bất thiện, 18 tâm vô nhân, 24 tâm dục giới tịnh hảo.

Tâm phối hợp hay tương ưng với chi thiền gọi là tâm thiền có 67 tâm là 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới, 40 tâm siêu thế.

7. Phân chia Tâm theo ngũ thọ (vedanā).

Chú giải: Vedayatīti = vedanā: Hưởng, hứng chịu cảnh gọi là thọ.

Thọ (vedanā) sắp theo cảnh (ārammaṇa) có sáu là sắc, thinh, khí, vị, xúc và pháp là sáu xứ ngoại; còn sáu xứ nội là nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân và ý.

Nhãn xứ tụ hội cảnh sắc, nhĩ xứ tụ hội cảnh thinh, tỷ xứ tụ hội cảnh khí, thiệt xứ tụ hội cảnh vị, thân xứ tụ hội cảnh xúc và ý xứ tụ hội cảnh pháp, cũng gọi là sáu thọ.

- Thọ hỷ của người thường có 6.

- Thọ hỷ của người tu tuệ có 6.

- Thọ ưu của người thường có 6.

- Thọ ưu của người tu tuệ có 6.

- Thọ xả của người thường có 6.

- Thọ xả của người tu tuệ có 6.

… … … …. .

Cộng: 36

x3 (quá khứ, hiện tại và vị lai)

… … … …. .

Tổng cộng… 108

Ngũ thọ:

- 1 là thọ khổ (dukkhavedanā) có 1 tức là tâm thân thức câu hành khổ (thọ).

- 2 là thọ lạc (sukhavedanā) có 1 tức là tâm thân thức câu hành lạc (thọ).

- 3 là thọ ưu (domanassavedanā) có 2 tức là 2 tâm sân (tâm câu hành khuể phẫn).

- 4 là thọ hỷ (somanassavedanā) có 62 là 4 tâm tham câu hành hỷ, tâm thẩm tấn câu hành hỷ, tâm tiếu sinh câu hành hỷ, 12 tâm dục giới tịnh hảo câu hành hỷ, 12 tâm sắc giới câu hành hỷ và 32 tâm siêu thế câu hành hỷ (trừ ngũ thiền).

- 5 là thọ xả (upekkhāvedanā) có 55 là 20 tâm vô tịnh hảo câu hành xả, 12 tâm dục giới tịnh hảo câu hành xả và 23 tâm ngũ thiền câu hành xả.

8. Phân chia Tâm theo tương ưng (phối hợp)

Tâm tương ưng có 87 tâm là: 4 tâm tương ưng kiến, 2 tâm căn sân, 2 tâm căn si, 4 tâm đại thiện tương ưng trí, 4 tâm đại quả tương ưng trí, 4 tâm đại tố tương ưng trí, 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới, 40 tâm siêu thế.

Tâm bất tương ưng có 34 tâm là: 4 tâm bất tương ưng kiến, 18 tâm vô nhân, 4 tâm đại thiện bất tương ưng trí, 4 tâm đại quả bất tương ưng trí, 4 tâm đại tố bất tương ưng trí.

9. Phân chia Tâm theo trợ dẫn

Tâm vô dẫn có 37 tâm là: Tâm căn tham thứ 1,3,5,7; tâm căn sân thứ 1; 2 tâm căn si; 18 tâm vô nhân; tâm đại thiện thứ 1,3,5,7; tâm đại quả thứ 1,3,5,7; tâm đại tố thứ 1,3,5,7.

Tâm hữu dẫn có 84 tâm là: Tâm căn tham thứ 2,4,6,8; tâm căn sân thứ 2; tâm đại thiện thứ 2,4,6,8; tâm đại quả thứ 2,4,6,8; tâm đại tố thứ 2,4,6,8; 15 tâm sắc giới; 12 tâm vô sắc giới; 40 tâm siêu thế.

Như vậy có 8 tâm thiện dục giới (kāmāvacara-kusala citta), 5 tâm thiện sắc giới (rūpāvacara-kusala citta), 4 tâm thiện vô sắc giới (arūpāvacara-kusala citta) và 4 tâm thiện siêu thế (lokuttara-kusala citta). Số lượng của tâm thiện dục giới (kāmāvacara-kusala citta) thì nhiều hơn. Cũng như thế đối với tâm đại quả (mahā-vipāka citta) cũng còn gọi là tâm quả dục giới (kāmāvacara-vipāka citta) và tâm đại tố (mahā-kiriya citta) còn gọi là tâm tố dục giới (kāmāvacara-kiriya citta).

___o0o___

Ôn tập vắn tắt về ‘tâm’

1. Akusala citta– tâm bất thiện (12)

Đó là 8 tâm căn tham (lobha mūla citta), 2 tâm căn sân (dosa mūla citta), 2 tâm căn si (moha mūla citta).

2. Ahetuka citta– tâm vô nhân (18)

Gồm có 7 tâm quả bất thiện, 8 tâm quả thiện vô nhân và 3 tâm tố vô nhân.

3. Kāma sobhaṇa citta – tâm thiện dục giới hay tâm dục giới tịnh hảo (24)

Được chia thành 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại quả, 8 tâm đại tố.

4. Kāmavacara citta hay kāma citta – tâm dục giới (54)

Gồm có 12 tâm bất thiện, 18 tâm vô nhân và 24 tâm dục giới tịnh hảo.

5. Mahaggata citta – tâm đáo đại (27)

15 tâm sắc giới và 12 tâm vô sắc giới được gom lại và gọi chung là tâm đáo đại, theo nghĩa của từ là phát triển lớn mạnh, tức là phát triển, nâng lên cao hay khác thường. Tâm đáo đại là trạng thái ‘tâm đã tu tập’ đạt đến sự chuyên chú miệt mài theo đề mục sắc và vô sắc. Tâm đáo đại được tu tập hay được nâng cao hơn so với tâm dục giới.

6. Lokiya citta – tâm hiệp thế (81)

54 tâm dục giới và 27 tâm đáo đại gom chung gọi là 81 tâm hiệp thế.

Lokiya = phàm hoặc phối hợp với 3 cõi hiện hữu đó là cõi Dục, cõi Sắc và cõi Vô sắc.

7. Lokuttara citta – tâm siêu thế (8 hay 40)

4 tâm đạo và 4 tâm quả tạo thành 8 tâm siêu thế. Khi chúng được nhân với 5 thiền sắc, chúng ta có 40 tâm siêu thế.

Lokuttara = siêu thế hay vượt ra khỏi 3 cõi hiện hữu.

8 tâm siêu thế cùng với Níp-bàn tạo thành 9 pháp siêu thế (nava-lokuttara-dhamma).

8. Tổng số tâm (89 hay 121)

81 tâm hiệp thế cùng với 8 tâm siêu thế (vipassana-yānika) tạo thành 89 tâm tất cả.

Hay nếu chúng ta gom 81 tâm hiệp thế với 40 tâm siêu thế thì chúng ta có tất cả 121 tâm.

9. Asobhaṇa citta (tâm vô tịnh hảo)

Gồm 12 tâm bất thiện và 18 tâm vô nhân. Tâm bất thiện không phải là tâm tịnh hảo, bởi vì chúng phối hợp với căn bất thiện là tham (lobha), sân (dosa) và si (moha).

Ahetuka citta (tâm vô nhân) được xem như là tâm vô tịnh hảo (asubha citta) bởi vì chúng không phối hợp với căn thiện là vô tham (alobha), vô sân (adosa) và trí hay vô si (amoha).

10. Sobhaṇa citta (tâm tịnh hảo)

Nếu chúng ta trừ 30 tâm vô tịnh hảo (asubha citta) từ 89 tâm, chúng ta có 59 tâm tịnh hảo (sobhaṇa citta).

Hoặc, nếu chúng ta trừ 30 tâm vô tịnh hảo từ 121 tâm, chúng ta có 91 tâm tịnh hảo.

Tâm tịnh hảo thì phối hợp với những căn thiện.

11. Jhāna citta – tâm thiền (67)

27 tâm đáo đại được gọi là tâm thiền hiệp thế (lokiya jhāna citta). Gom những tâm này với 40 tâm thiền siêu thế, chúng ta có 67 tâm thiền.

Trong những tâm này có 11 tâm sơ thiền, 11 tâm nhị thiền, 11 tâm tam thiền, 11 tâm tứ thiền và 23 tâm ngũ thiền. Lưu ý rằng có 3 tâm sơ thiền trong tâm đáo đại và 8 tâm sơ thiền trong tâm siêu thế; gom chung chúng tạo thành 11 tâm sơ thiền. Tâm nhị thiền, tam thiền, tứ thiền cũng được tính cùng cách ấy. Cách tính tâm ngũ thiền, tất cả 12 tâm vô sắc giới được gom tính chung – do đó chúng ta được 11+12=23 tâm ngũ thiền.

12. Tâm chia theo sanh chủng hay giống (jāti).

Tâm chia theo giống có 4 – đó là giống bất thiện, giống thiện, giống quả và giống tố.

Chúng ta có thể chia 54 tâm dục giới thành 12 tâm bất thiện, 8 tâm thiện, 23 tâm quả và 11 tâm tố. 23 tâm quả được gọi chung là tâm quả dục giới và tâm tố được gọi chung là tâm tố dục giới.

27 tâm đáo đại được chia thành 9 tâm thiện, 9 tâm quả và 9 tâm tố. Những nhóm tâm này chính là 9 tâm thiện đáo đại, 9 tâm quả đáo đại và 9 tâm tố đáo đại.

81 tâm hiệp thế được chia thành 12 tâm bất thiện, 17 tâm thiện, 32 tâm quả và 20 tâm tố theo thứ tự.

Bây giờ, 89 tâm (tính hẹp) có thể được chia thành 12 tâm bất thiện, 21 tâm thiện, 36 tâm quả và 20 tâm tố.

121 tâm (tính rộng) được chia thành 12 tâm bất thiện, 37 tâm thiện, 52 tâm quả và 20 tâm tố.

13. Tâm chia theo thọ (vedanā).

Có 5 loại thọ như:

(i) Somanassa = hỷ thọ, dụng nạp hứng chịu hay hưởng cảnh an vui sanh từ ý xúc.

(ii) Domanassa = ưu thọ, hưởng hay hứng chịu buồn khổ sanh từ ý xúc.

(iii) Sukha = lạc thọ, vui thân, hưởng hay dụng nạp hứng chịu cảnh an vui sanh từ thân xúc.

(iv) Dukkhā = khổ thọ, khổ thân, hưởng hay dụng nạp hứng chịu cảnh không thích hợp thành khổ sanh từ nơi thân xúc.

(v) Upekkhā = xả thọ, dụng nạp hưởng hay hứng chịu cảnh phi hỷ phi phi hỷ sanh từ nơi ý xúc.

Chúng ta cần nhận ra rằng 8 tâm siêu thế (tức là 4 tâm đạo và 4 tâm quả) có thể phối hợp với somanassa (hỷ) hoặc upekkhā (xả). 40 tâm siêu thế có thể được phân biệt do vedanā (thọ).

Chúng ta có thể làm một bảng để phân nhóm tâm theo vedanā (thọ).

Trong 54 tâm dục giới có 18 tâm câu hành hỷ, 2 tâm câu hành ưu, 32 tâm câu hành xả, 1 tâm câu hành lạc, 1 tâm câu hành khổ.

Trong 81 tâm hiệp thế có 30 tâm câu hành hỷ, 2 tâm câu hành ưu, 47 tâm câu hành xả, 1 tâm câu hành lạc, 1 tâm câu hành khổ.

Cuối cùng, trong tổng số 121 tâm, có 62 tâm câu hành hỷ, 2 tâm câu hành ưu, 55 tâm câu hành xả, 1 tâm câu hành lạc, 1 tâm câu hành khổ.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

Nhân trợ sanh tâm có 4:

1 là nghiệp quá khứ (atītakammo), 2 là sở hữu tâm (cetasika), 3 là cảnh (ārammaṇa), 4 là vật (vatthu).

Xét theo đây không nên chấp theo câu: “Nhất thế duy tâm tạo” và chớ hiểu lầm với câu: Manopubbaṅgamā dhammā: Ý là chủ trương tất cả pháp.

Ý là tâm, tất cả pháp là sở hữu tâm, ám chỉ tâm chủ trương với sở hữu tâm trong sự biết cảnh hay tứ đồng v.v… như đã giải.

___o0o___

CHƯƠNG II: CETASIKA – SỞ HỮU TÂM

Những Trạng Thái Của Sở Hữu Tâm

‘Cetasika’[46] khi chiết tự ra thì ‘cetasika = ceta + s + ika’, mà ‘ceta = citta’ = tâm, còn ‘ika’ = thuộc về, pháp phụ thuộc, sở hữu. Cho nên, ‘cetasika’ được dịch là ‘sở hữu tâm’.

Sở hữu tâm nghĩa là những pháp hợp với tâm và thuộc về sở hữu của tâm.

Katame dhammā cetasikā: Vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho, ime dhammā cetasikā.

Chư pháp sở hữu tâm trong khi có ra sao? Thọ uẩn, tưởng uẩn, hành uẩn. Những chơn tướng này gọi là chư pháp sở hữu tâm. (Dhs.768)

§1. Ekuppādanirodhā ca, ekālambaṇavatthukā. Cetoyuttā dvipaññāsa, dhammā cetasikā matā.

Nghĩa là: Nên biết rằng có 52 sở hữu tâm kết hợp với tâm, chúng cùng sanh, cùng diệt, bắt cùng một cảnh và nương cùng một vật với tâm.

Sở hữu tâm (cetasika) là một trong những nhân trợ cho tâm sanh, chúng luôn tùy thuộc, nương vào tâm (cittanissitalakkhaṇaṃ). Chúng chi phối, tác động tâm thành bất thiện, thiện hay vô ký khi chúng sinh khởi và chúng là những pháp thuộc về sở hữu của ‘tâm’.

Có những câu Pāḷi chú giải như vầy:

- Cetasi bhavaṃ = cetasikaṃ: Câu sanh với tâm (trong thuộc quyền sở hữu) gọi là ‘sở hữu tâm’.

- Cetasi niyuttaṃ = cetasikaṃ: Hợp với tâm khắn khít, nên gọi là ‘sở hữu tâm’.

- Avippayogavasena cetasi niyuttāti = cetasikā: Luôn luôn hợp với tâm bằng mãnh lực không lìa hay rời nhau, nên gọi là ‘sở hữu tâm’.

Theo ‘bốn nhân trợ sanh tâm’ thì sở hữu tâm (cetasika) là một trong bốn nhân [nghiệp quá khứ (atītakammaṃ), sở hữu tâm (cetasika), cảnh (ārammaṇa) và vật (vatthu)] làm nhân (hetu), làm duyên (paccaya) trợ cho tâm sanh.

* Tất cả sở hữu tâm (cetasika) đều có bốn ý nghĩa chung như sau:

1. Trạng thái là nương đỗ tâm (cittanissatalakkhaṇaṃ).

2. Phận sự là sanh ra không lìa tâm (aviyoguppādanarasaṃ).

3. Thành tựu là biết chung một cảnh với tâm (ekārammaṇapaccupaṭṭhānaṃ).

4. Nhân cận là phải có tâm sanh (cittuppādapadaṭṭhānaṃ).

Pháp thực tính của sở hữu tâm (cetasika) có 52 pháp luôn phối hợp với tâm.

* Mỗi sở hữu tâm (cetasika) đều có bốn đặc điểm như sau:

1. Sở hữu tâm đồng sanh (ekuppāda) với tâm.

2. Sở hữu tâm đồng diệt (ekanirodha) với tâm.

3. Sở hữu tâm bắt cùng cảnh (ekārammaṇa) mà tâm bắt.

4. Sở hữu tâm nương cùng một vật (ekavatthuka) với tâm.

Trong cả bốn đặc điểm này, ba đặc điểm đồng sanh, đồng diệt, cùng cảnh, hiện bày với sở hữu nhất định. Còn đặc điểm thứ tư là ‘nương cùng một vật’ không phải là đặc điểm nhất định. Những sở hữu tâm này khi sanh trong cõi Ngũ uẩn thì cần phải nương vật sanh, nhưng nếu sanh trong cõi Tứ uẩn thì không cần thiết phải nương vật đặng sanh.

Giữa Tâm (Citta) Và Sở Hữu Tâm (Cetasika), Pháp Nào Quyền Lực Hơn

Khi chúng ta nói tâm là pháp quyền lực nhất trong đời và dẫn dắt đời, đó không phải do một mình tâm thực hiện, mà là sự cùng thực hiện của tâm (citta) và sở hữu tâm (cetasika) làm cho tâm quyền lực nhất.

Vậy pháp nào quyền lực hơn – tâm (citta) hay sở hữu tâm (cetasika)? Không nghi ngờ gì, tâm (citta) là pháp dẫn đầu của nhóm, nhưng sở hữu tâm (cetasika) chi phối tâm (citta) và định hướng cho tâm (citta) thực hiện hay trợ cho những hành động, lời nói và ý nghĩ hoặc thiện hay bất thiện. Những hành động, lời nói hay ý nghĩ này thay đổi thế gian mỗi ngày và những nghiệp (kammic) lực của chúng sẽ tạo nên những đời mới ở vị lai.

Để xác định pháp nào trong hai pháp – tâm (citta) hay sở hữu tâm (cetasika) – quyền lực hơn, chúng ta hãy xem xét hai ví dụ:

(1) Trong một gia đình, người cha là người dẫn đầu, nhưng người mẹ hoàn toàn chi phối người cha và ông ta làm những gì theo bà yêu cầu ông làm. Vậy ai quan trọng hơn? – người cha hay người mẹ?

(2) Trong một xưởng cưa, một con voi di dời những khúc gỗ theo sự chỉ đạo của người nài voi. Con voi không thể làm một mình, người nài voi cũng không thể làm một mình. Con voi có sức mạnh di dời những khúc gỗ; người nài voi không thể di dời những khúc gỗ, nhưng anh ấy có thể ra lệnh cho con voi làm việc. Vậy pháp nào quan trọng hơn? – con voi hay người nài voi?

Điều đó có thể được nhận rằng cả hai, người cha và người mẹ ở ví dụ (1) và cả hai, con voi và người nài voi ở ví dụ (2) đều có tầm quan trọng như nhau.

Tâm (citta) được ví như con voi và sở hữu tâm (cetasika) được ví như người nài voi. Không có sự tồn tại của tâm ngoài sở hữu tâm và không có sự tồn tại của sở hữu tâm ngoài tâm. Chúng cùng hoạt động là sức mạnh và năng lực thực sự. Khi chúng ta càng phát huy chúng, chúng ta càng tiến hóa.

Để nhận rõ tam tướng của pháp hữu vi (bị tạo), bậc tu tiến phải thấy biết theo những trạng thái thực tính của từng pháp hữu vi (danh và sắc) trong giai đoạn tu tiến quán minh sát (vipassana), bằng cách này hay cách khác, dù ở quá khứ, hiện tại hay vị lai. Trước tiên vị ấy cần hiểu những trạng thái riêng của từng pháp hữu vi qua từ ngữ theo lời dạy của Đức Phật trong Tam tạng Pāḷi (Tipitaka Pāḷi), chú giải (aṭṭhakathā) hay sớ giải (tīkā). Tiếp theo phần tâm (citta), sở hữu tâm (cetasika) là những pháp có 4 đặc điểm đồng với tâm, cũng cần được thấy biết rõ bằng tuệ quán.

Tất cả 52 sở hữu tâm (cetasika) được phân thành 3 nhóm, gọi là “rāsī”, như sau:

- “Aññasamānarāsīcetasika – nhóm sở hữu tợ tha” có 13 sở hữu tâm.

- “Akusalarāsīcetasika – nhóm sở hữu bất thiện” có 14 sở hữu tâm.

- “Sobhaṇarāsīcetasika – nhóm sở hữu tịnh hảo” có 25 sở hữu tâm.

Hay còn gọi là 13 sở hữu tợ tha, 14 sở hữu bất thiện và 25 sở hữu tịnh hảo.

Phân Loại Sở Hữu Tâm (Cetasika)

Sở hữu tâm (Cetasika) (52)

I. Sở hữu Tợ tha (Aññasamāna cetasika) (13):

(A). Biến hành tất cả tâm - (Sabba citta sādhāraṇa) (7)

(B). Biệt cảnh - (Pakiṇṇaka) (6)

II. Sở hữu Bất thiện (Akusala cetasika) (14):

(A). Si-phần - (Mohacatukka) (4)

(B). Tham-phần - (Lobha – tri) (3)

(C). Sân-phần - (Dosa catuka) (4)

(D). Hôn-phần & Hoài nghi (3)

III. Sở hữu Tịnh hảo (Sobhaṇa cetasika) (25):

(A). Tịnh hảo biến hành - (Sobhaṇa sādhāraṇa) (19)

(B). Giới phần - (Virati) (3)

(C). Vô lượng phần - (Appamaññā) (2)

(D). Trí quyền - (Paññindriya) (1)

I. Sở Hữu Tợ Tha[47] (Aññasamāna cetasika)

Aññasamāna: Añña = pháp khác. Samāna = tợ, như, như nhau, giống nhau, bằng nhau. Aññasamāna = như pháp khác, giống pháp khác, tợ pháp khác. Aññasamāna cetasika được dịch là những sở hữu tợ như pháp khác hay ‘sở hữu tợ tha’.

Mười ba (13) sở hữu tợ tha có thể phối hợp với cả hai loại tâm tịnh hảo (sobhaṇa) và vô tịnh hảo (asobhaṇa). Chúng là những sở hữu tâm trung lập và làm nổi bật đặc tính của những sở hữu tâm cùng sanh.

Chúng được chia thành hai nhóm:

A) Sabbacitta-sādhāraṇa (7) = sở hữu biến hành là những sở hữu thực tính phối hợp với tất cả tâm.

B) Pakiṇṇaka (6) = sở hữu biệt cảnh là những sở hữu phối hợp riêng với một số tâm tịnh hảo cũng như vô tịnh hảo.

(A) Sở Hữu Biến Hành (Sabbacitta Sādhāraṇa Cetasika)

(Những sở hữu thiết yếu hay cơ bản – có 7)

§2. Kathaṃ? Phasso vedanā saññā cetanā ekaggatā jīvitindriyaṃ manasikāro ceti sattime cetasikā sabbacittasādhāraṇā nāma.

Là chi? Xúc, thọ, tưởng, tư, nhất hành, mạng quyền, tác ý. Bảy sở hữu tâm này gọi là những sở hữu biến hành tất cả tâm.

Sabbacittasādhāraṇa khi chiết tự được ba phần: Sabba + citta + sādhāraṇa.

Sabba = tất cả; citta = tâm; sādhāraṇa = biến hành, đi khắp, chung cả, công cộng.

Gom ba phần lại thành sabbacittasādhāraṇa = khắp tất cả tâm, biến hành tất cả tâm.

Bảy (7) sở hữu biến hành phối hợp với tất cả tâm. Trạng thái biết cảnh bằng tâm được hoàn thành với sự trợ giúp của những sở hữu này.

(1) Xúc (phassa). (5) Nhất hành (ekaggatā) hay định (samādhi).

(2) Thọ (vedanā). (6) Mạng quyền (jīvitindriya) hay bảo tồn sự sống còn.

(3) Tưởng (saññā). (7) Tác ý (manasikāra) hay sự chú ý, sự lưu ý.

(4) Tư, sự cố quyết (cetanā).

Giải thích:

(1) Phassa (xúc)[48] (bắt nguồn từ căn phus + a: Xúc chạm)

Xúc (phassa) cung cấp hay trang bị sự xúc chạm giữa cảnh, vật (sắc thanh triệt) và tâm. Ví dụ, sự xúc chạm giữa cảnh sắc, sắc nhãn thanh triệt và nhãn thức (cakkhuviññāṇa) được thực hiện bởi phassa. Nếu không có phassa, sẽ không có ý thức; cho nên không có sự biết.

Katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? Yo tasmiṃ samaye phasso phusanā samphusanā samphusitattaṃ - ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hoti. (Dhs. I. 17)

Xúc trong khi có ra sao? Khi nào có sự đụng chạm, cách chạm nhau, hành vi đụng chạm, thái độ xúc chạm. Khi nào như thế. Đây gọi là xúc có trong khi ấy.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Ārammaṇaṃ phusatīti = phasso: (Tâm) chạm cảnh gọi là xúc.

Có 4 ý nghĩa (aṭṭha) của xúc: (Vsm.XIV)

- Trạng thái là chạm (cảnh) (phusanalakkhaṇo).

- Phận sự là tiếp xúc vật (saṅghaṭṭanaraso).

- Thành tựu là hội họp tâm, cảnh và vật (sannipātapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là có cảnh hiện đến (āpātagatavisayapadaṭṭhāno).

(2) Vedanā (thọ) (bắt nguồn từ căn vid: Thọ nhận)

Thọ (vedanā) là sự hứng chịu hay dụng nạp, hưởng vị của cảnh. Pháp này ví như một vị vua thưởng thức một đĩa thức ăn ngon.

Thọ rất quan trọng đối với người phàm phu. Chúng sanh cố gắng tranh đấu ngày đêm cũng để hưởng dục lạc là pháp không gì khác ngoài lạc thọ. Theo lý nhân quả của pháp liên quan tương sinh (paṭiccasamuppāda), xúc làm duyên trợ cho thọ sanh và thọ làm duyên trợ cho ái (taṇhā) sanh.

Tất cả những khối thọ – thuộc quá khứ, hiện tại, vị lai, nội phần (bên trong), ngoại phần (bên ngoài) được chỉ rõ là thọ uẩn (vedanākhandha) là 1 trong 5 uẩn hiện hữu.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Vedayatīti = vedanā: hứng chịu cảnh gọi là thọ.

Thọ được chia thành 3 hay thành 5. Thọ chia thành 3 gồm: Khổ, lạc, xả; Thọ chia thành 5 gồm: Khổ, ưu, lạc, hỷ, xả.

Năm thọ: 1 là dukkhavedanā (khổ thọ), 2 là sukhavedanā (lạc thọ), 3 là domanassavedanā (ưu thọ), 4 là somanassavedanā (hỷ thọ), 5 là upekkhāvedanā (xả thọ).

o Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của khổ thọ: (Dhs. câu 473) (Vsm.XIV)

- Trạng thái là hứng chịu cảnh xúc không tốt (aniṭṭhaphotthabānubhavana-lakkhaṇaṃ), không thích hợp với thân thanh triệt.

- Phận sự là làm cho pháp tương ưng khô héo (sampayuttanaṃ nilāpanarasaṃ).

- Thành tựu hay sự hiện bày là thân đau đớn (kāyikābādhapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là có sắc thân thanh triệt hay thân quyền (kāyindriyapadaṭṭhānaṃ).

o Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của lạc thọ: (Dhs. câu 354)

- Trạng thái là hứng chịu cảnh xúc thích hợp (iṭṭhaphoṭṭhabbānubhavanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là làm cho pháp tương ưng tiến triển (sampayuttānaṃ upabrūhanarasaṃ).

- Thành tựu là thân sướng (kāyika assādapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là có sắc thân thanh triệt hay thân quyền (kāyindriyapadaṭṭhānaṃ).

o Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của ưu thọ: (Dhs. câu 326)

- Trạng thái là hứng chịu cảnh không ưa thích (aniṭṭhārammaṇānubhavanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là hứng chịu cảnh không vừa lòng (aniṭṭhākārāsambhogarasaṃ).

- Thành tựu là ép uổng tâm (cetasikābādhapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là có sắc ý vật (hadayavatthupadaṭṭhānaṃ).

o Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của hỷ thọ: (Dhs. câu 18, 277)

- Trạng thái là hứng chịu cảnh đáng mong mỏi (iṭṭhārammaṇānubhavanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là hứng chịu cảnh vừa lòng (iṭṭhākārasambhogarasaṃ).

- Thành tựu là danh pháp phơi phới (thích thú) (cetasika assādapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là thân tâm yên tịnh (passaddhipadaṭṭhānaṃ).

o Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của xả thọ: (Dhs. câu 131, 317)

- Trạng thái là hứng chịu cảnh trung bình (majjhattavedayitalakkhaṇā).

- Phận sự là điều hòa pháp tương ưng (sampayuttānaṃ nātiupabrūhanamilāpana-rasā).

- Thành tựu là vắng lặng (santabhāvapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là ly pháp hỷ (nippītikapadaṭṭhānā).

Thập (10) xả

- 1 là lục xả (chaḷaṅgupekkhā) nghĩa là 6 cảnh và 6 vật đối chiếu nhau của bậc Tứ quả, lúc nào cũng như nhau; chẳng vì cảnh chuyển mà phải bi quan hay lạc quan. Pháp thực tính là sở hữu hành xả hay là trung bình (tatramajjhattatā).

- 2 là vô lượng xả (Brahmavihārupekkhā) nghĩa là đối với tất cả chúng sanh dù ai bị khổ, hưởng vui vẫn coi như thường; không buồn giùm, không vui theo, vì nhận rõ nhân, quả tốt xấu như hột nào trái nấy là lẽ thường nhiên. Pháp thực tính là sở hữu trung bình.

- 3 là xả giác chi (bojjhaṅgupekkhā) nghĩa là trung bình như thường đối với pháp câu sanh trong những giác chi khác. Pháp thực tính là sở hữu trung bình.

- 4 là cần xả (viriyupekkhā) nghĩa là cố gắng bằng cách trung bình hay trung đạo không thái quá và không bất cập; như dây đàn không quá căng, cũng chẳng quá chùng. Pháp thực tính là sở hữu cần.

- 5 là hành vi xả (saṅkhārupekkhā) nghĩa là trí tuệ tỏ ngộ thấy pháp hành danh-sắc. Vì bậc tu tuệ cao thấy chỉ là thấy, chẳng nghĩ sự đối với danh-sắc ra sao. Pháp thực tính là sở hữu trí.

- 6 là thọ xả (vedanūpekkhā) tức là ngoài ra thọ khổ, lạc, ưu, hỷ cũng thuộc về sở hữu thọ.

- 7 là quán xả (vipassanūpekkhā) nghĩa là bậc tu tuệ cao đắc tuệ thấy vô thường hoặc khổ não hay vô ngã, vẫn coi như thường. Pháp thực tính là sở hữu trí.

- 8 là trung bình xả (tatramajjhattupekkhā) nghĩa là trạng thái làm cho các pháp câu sanh điều hòa không so le. Pháp thực tính là sở hữu trung bình (tatramajjhattatā).

- 9 là thiền xả (jhānupekkhā) nghĩa là bỏ ra hỷ, lạc của các bậc thiền thọ hỷ (từ sơ thiền đến tứ thiền) tức là chi xả của ngũ thiền. Pháp thực tính cũng là sở hữu trung bình.

- 10 là tịnh xả (pārisuddhupekkhā) nghĩa là đối với pháp oái niệm (palibodha) vẫn xem như thường, chẳng bận bịu chi cả. Pháp thực tính là sở hữu trung bình.

(3) Saññā (tưởng)[49] (Saṃ + căn ñā: Biết)

Sở hữu tưởng (saññā cetasika) là sự nhớ tưởng cảnh về màu sắc, hình dạng, hình dáng, tên gọi, v.v… có phận sự tợ như bộ nhớ. Tưởng (saññā) là pháp có khả năng làm cho chúng sanh nhận ra một cảnh từng được biết đến bằng tâm qua các quyền.

Không có tưởng (saññā), chúng ta sẽ không thể nhớ tên của chúng ta, cha mẹ của chúng ta, vợ con của chúng ta, nhà cửa của chúng ta, v.v… Do đó, cuộc sống trong cộng đồng không thể thiếu pháp tưởng (saññā) này.

Tất cả những khối tưởng – thuộc quá khứ, hiện tại, vị lai, nội phần (bên trong), ngoại phần (bên ngoài) – được chỉ rõ là tưởng uẩn (saññākhandha) là 1 trong 5 uẩn hiện hữu.

Katamā tasmiṃ samaye saññā hoti? Yā tasmiṃ samaye tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā saññā (sañjānanā) sañjānitattaṃ-ayaṃ tasmiṃ samaye saññā hoti. (Dhs. I. 19)

Tưởng trong khi có ra sao? Sự nhớ tưởng, cách nhớ tưởng, thái độ nhớ tưởng, sanh từ xúc phối hợp cùng ý thức giới. Khi nào như thế đó, mới gọi là tưởng có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tưởng: (Vsm.XIV)

- Trạng thái là nhớ tưởng (sañjānanalakkhaṇā).

- Phận sự là nhớ nguyên do và tiêu chuẩn (puna sañjānanapaccayanimittakaraṇa-rasā).

- Thành tựu là cố nhớ y như trước (yathā garahitanimittābhinivesa-paccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có cảnh tái hiện lại (yathā upaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā).

(4) Cetanā (tư)[50] (bắt nguồn từ căn citi + e = ceteti, cetayati, cetanā)

Citta (tâm) mang ý nghĩa là nhận biết, trong khi cetanā (tư) được dùng với ý nghĩa là cố quyết, sắp xếp, đốc thúc (abhisandhāna) và càng, tích thêm, cố thêm (āyūhana).

Sở hữu tư (cetanā cetasika) là cố quyết và đốc thúc pháp câu sanh cùng khắn khít với cảnh. Hay tư (cetanā) là sự cố quyết hành động phối hợp với những trạng thái danh pháp đồng sanh với chính nó biết theo cảnh của tâm; tợ như một trưởng tông hay tợ như một chủ nông trại luôn làm tròn những nhiệm vụ của anh ấy và kiểm soát việc làm của người khác cho được tốt đẹp. Tư (cetanā) làm tròn phận sự của nó và kiểm soát, điều chỉnh phận sự của những danh sở hữu câu sanh với nó.

Tư (cetanā) hành động theo những sở hữu tâm, hành động trong việc bắt cảnh và theo đuổi để hoàn thành nhiệm vụ; do đó, tư (cetanā) là pháp cố quyết hành động.

Theo Aṅguttara Nikāya – Tăng Chi bộ kinh (iii. 13), / Chakkanipāta / 6. Mahāvaggo.

Đức Phật có dạy: “Cetanāhaṃ, bhikkhave, kammaṃ vadāmi. Cetayitvā kammaṃ karoti – kāyena vācāya manasā. = … tư (cetanā) chính là nghiệp (kamma). Do đó Ta nói, này chư Bhikkhu[51], ngay khi tư (cetanā) sinh khởi, chúng sanh tạo nghiệp qua thân, khẩu, ý”.

Nghiệp có hai loại là nghiệp câu sanh và nghiệp biệt thời. Nghiệp câu sanh là sở hữu tư (cetanā) cùng sanh với tâm (citta) v.v… Nghiệp biệt thời (nānakkhanikakamma) là mãnh lực sẽ tạo quả và sắc nghiệp do sở hữu tư phối hợp với tâm thiện hay bất thiện để ảnh hưởng lại.

Do đó, tư (cetanā) đóng vai trò quan trọng trong tất cả hành động – nó cố quyết dù cho hành động thiện hay bất thiện. ‘Tư’ là sở hữu tâm quan trọng nhất trong tâm hiệp thế (lokiya), trong khi trí (paññā) là sở hữu tâm quan trọng nhất trong tâm siêu thế (lokuttara).

Ngoại trừ thọ (vedanā) và tưởng (saññā), tất cả 50 sở hữu tâm còn lại, với tư (cetanā) đứng đầu, được chỉ rõ là hành uẩn (saṅkhārakkhandha) là 1 trong 5 uẩn hiện hữu.

Katamā tasmiṃ samaye cetanā hoti? Yā tasmiṃ samaye tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā cetanā sañcetanā cetayitattaṃ -ayaṃ tasmiṃ samaye cetanā hoti. (Dhs. I. 20)

Tư trong khi có ra sao? Khi nào có sự tính làm, cách định hành động, thái độ cố quyết hành động sanh từ xúc phối hợp cùng ý thức giới. Như thế gọi là tư có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tư: (Vsm.XIV)

- Trạng thái là quyết, cố quyết, quyết tâm, cố ý (cetayitalakkhaṇā).

- Phận sự là đốc thúc, tích lũy (kamma-nghiệp) (āyūhanarasā).

- Thành tựu là sắp xếp (saṃviddhanapaccupaṭṭhānā).

Nó làm trọn phận sự của nó và của chư pháp khác, như một học trò lâu năm, một người quản lý, một người thợ đứng đầu, v.v…(sakicca-parakicca-sādhakā jeṭṭha-sissa-mahā-vaḍḍhakī-ādayo viya).

- Nhân cận là có 3 uẩn ngoài ra (sesakhandhattayapadaṭṭhānā) tức là thọ uẩn, tưởng uẩn và thức uẩn.

Tham khảo trước:

Tư (cetanā), nói theo thời gian thực hiện hay tạo nghiệp thì có ba, đó là tư tiền, tư hiện và tư hậu.

Tư này khi phối hợp với tâm đổng lực (javana) lúc trước khi hành động, gọi là “tư (cetanā) tiền”, ngay khi hành động gọi là “tư hiện” và sau khi hành động gọi là “tư hậu”.

Nếu nói theo Dị thời ‘nghiệp duyên’ (kammapaccayo) ở “Chương 8: Paccaya”, thì:

· Kusalo dhammo abyākatassa dhammassa nānākkhaṇikakammapaccayena paccayo - Pháp thiện trợ pháp vô ký bằng ‘dị thời nghiệp duyên’.

Tư thiện trợ những uẩn quả và sắc nghiệp bằng Dị thời ‘nghiệp duyên’, có pháp thực tính là sở hữu tư (cetanā) phối hợp với tâm thiện sanh trước trong đời này hay đời trước diệt rồi để lại chủng tử (bīja) trợ tạo tâm quả thiện; kể cả sở hữu tâm và sắc nghiệp.

Một cách nữa:

* Sở hữu tư (cetanā) hiệp với 4 tâm đại thiện tương ưng đủ “tam tư” thuộc về bậc thượng, đã sanh trước trong đời này hay đời quá khứ để lại chủng tử tạo 16 thứ tâm quả thiện, 33 sở hữu tâm và sắc nghiệp của người ở cõi Dục giới.

* Sở hữu tư (cetanā) hiệp với 4 tâm đại thiện tương ưng mà thiếu “tư tiền” hoặc “tư hậu” sẽ trợ tạo 4 đại quả bất tương ưng và 8 quả thiện vô nhân.

* 4 tâm đại thiện bất tương ưng đủ “tam tư” trợ tạo 12 quả như vừa nêu.

* 4 tâm đại thiện bất tương ưng thiếu “tư tiền” hoặc “tư hậu” thì chỉ trợ tạo 8 quả thiện vô nhân mà thôi.

- Nghiệp sơ thiền thiện trợ tạo sơ thiền quả.

- Nghiệp nhị thiền thiện trợ tạo nhị thiền quả.

- Nghiệp tam thiền thiện trợ tạo tam thiền quả.

- Nghiệp tứ thiền thiện trợ tạo tứ thiền quả.

- Nghiệp ngũ thiền thiện trợ tạo ngũ thiền quả.

- Nghiệp không vô biên xứ thiện trợ tạo không vô biên xứ quả.

- Nghiệp thức vô biên xứ thiện trợ tạo thức vô biên xứ quả.

- Nghiệp vô sở hữu xứ thiện trợ tạo vô sở hữu xứ quả.

- Nghiệp phi tưởng phi phi tưởng xứ thiện trợ tạo phi tưởng phi phi tưởng xứ quả.

- Nghiệp sơ đạo trợ sơ quả.

- Nghiệp nhị đạo trợ nhị quả.

- Nghiệp tam đạo trợ tam quả.

- Nghiệp tứ đạo trợ tứ quả.

Nếu đạo có thiền bậc nào thời quả cũng đặng thiền bậc ấy.

· Akusalo dhammo abyākatassa dhammassa nānakkhaṇikakammapaccayena paccayo - pháp bất thiện trợ pháp vô ký bằng ‘dị thời nghiệp duyên’.

12 tâm bất thiện quá khứ đời này hoặc các đời trước để chủng tử (bīja) hay ảnh hưởng mãnh lực tạo 7 thứ tâm quả bất thiện và sắc nghiệp, nhưng nghiệp sanh chung với tâm điệu cử tạo quả tái tục không đặng.

(5) Ekaggatā (Eka + agga + tā = nhất hành, nhất tâm hay sự tập trung, chăm chú theo một cảnh)[52] (Hay vô phóng dật - avikkhepa)

Nhất hành (ekaggatā) là sự không tán loạn, không lau chau, chăm chú, đình trụ tâm và sở hữu tâm theo một cảnh. Nhất hành ngăn ngừa những pháp câu sanh khỏi sự tản mạn, dao động và cố định những pháp ấy trên một cảnh; tợ như nước kết dính những chất với nhau thành một khối bê tông; ví như trụ đá cố định vững chắc không thể bị lay động bởi dông bão.

Nhất hành (ekaggatā) là 1 trong 5 chi thiền. Khi phát triển và tu tiến pháp an chỉ, pháp này được gọi là định (samādhi); là nhân của tất cả sự đình trụ, lựa chọn, chuyên chú hay sự không tán loạn (định) của tâm.

Katamā tasmiṃ samaye cittassekaggatā hoti? Yā tasmiṃ samaye cittassa ṭhiti saṇṭhiti avaṭṭhiti avisāhāro avikkhepo avisāhaṭamānasatā samatho samādhindriyaṃ samādhibalaṃ sammā samādhi-ayaṃ tasmiṃ samaye cittassekaggatā hoti. (Dhs.307)

Nhất tâm trong khi có ra sao? Khi nào tâm đình trụ một chỗ, vững lòng vắng lặng, không tán loạn, không lau chau, tâm không bối rối, pháp chỉ, định quyền, định lực và chánh định có trong khi nào, thì nhất tâm có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu nhất hành:

- Trạng thái là không tán loạn (avisāhāralakkhaṇā) hoặc không phóng dật, không lau chau (avikkhepa…).

- Phận sự là gom tóm chư pháp câu sanh (sahajātānaṃ sampiṇdanarasā).

- Thành tựu là hiện bày vắng lặng (upasamapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có câu hành lạc (tam thọ) (sukhapadaṭṭhānā).

Điều này là lấy phần nhiều hay định mạnh hoặc cách gián tiếp.

(6) Jīvitindriya (mạng quyền) (danh)[53]

Jīvitindriya là từ ghép của hai từ: Jīvita + indriya = mạng, sự duy trì + khả năng kiểm soát, quyền.

Pháp này được gọi là mạng (jīvita) bởi vì nó duy trì, gìn giữ, bảo tồn, cai quản sự sống còn của những danh pháp cùng sanh cho đặng còn, hiện hành, hiện hữu, hiện tồn, đang liên tiếp, đang còn. Pháp này được gọi là quyền (indriya) bởi vì nó kiểm soát chư pháp câu sanh với nó.

Ví như nước duy trì hoa sen và cô bảo mẫu nuôi dưỡng một đứa bé. Cũng thế, mạng quyền (jīvitindriya) duy trì những danh pháp câu sanh.

Mặc dù tư (cetanā) quyết định, định đoạt những hành động của tất cả danh pháp câu sanh, nhưng mạng quyền (jīvitindriya) là pháp truyền hay duy trì sự sống cho tư (cetanā) và những pháp đồng sanh khác. Có Pāḷi chú giải như vầy:

. Jivanti sahajātadhammā etenāti = jivitaṃ: Trọn quyền cai quản sự sống còn của pháp đồng sanh, gọi là mạng.

. Indanti paramaissariyaṃ karontīti = indriyāni: Hành vi rất tự do cai quản gọi là quyền.

Nghĩa của cả hai câu này là trọn cai quản sự sống còn của pháp câu sanh đặng bền vững đủ 3 tiểu sát-na (sanh, trụ, diệt).

Katamaṃ tasmiṃ samaye jīvitindriyaṃ hoti? Yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ āyu ṭhiti yapanā yāpanā irīyanā vattanā pālanā jīvitaṃ jīvitindriyaṃ-idaṃ tasmiṃ samaye jīvitindriyaṃ hoti.

Mạng quyền trong khi có ra sao? Khi nào có sự sống còn, hiện hành, hiện hữu, hiện tồn, đang liên tiếp, đang còn, hành vi đang còn, dinh dưỡng, gọi mạng quyền tức là cách sống còn của danh pháp. Như thế gọi là mạng quyền vẫn có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu mạng quyền: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là chăm nom gìn giữ chư pháp câu sanh (sahajātaṃ anupālana-lakkhaṇaṃ).

- Phận sự là làm cho pháp câu sanh tồn tại đủ 3 sát-na (sahajātaṃ pavattanarasaṃ).

- Thành tựu là pháp câu sanh đặng còn đến sát-na diệt (sahajātaṃ thapanapaccu-paṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là phải có chư pháp câu sanh đáng bảo tồn (yāpetabbapaṭṭhānaṃ) và phải có 3 uẩn ngoài ra (sesakhandhattayapadaṭṭhānaṃ).

(7) Manasikāra (tác ý) (Vsm. XIV)[54]

Tác ý (manasikāra) theo nghĩa của từ là làm trong ý, là pháp đầu tiên ‘chạm trán với cảnh’ làm thành cảnh cho tâm; như răng cắn làm thành miếng ăn cho miệng và ‘hướng hay dẫn dắt những danh pháp đồng sanh đến cảnh’ là trạng thái chánh của ‘tác ý’, hay còn gọi là tác ý thành cảnh. Do đó, pháp này là pháp nổi bật trong hai tâm khai môn (āvajjana) – tức là, khai ngũ môn (pañcadvārāvajjana) và khai ý môn (manodvārāvajjana). Hai trạng thái của hai pháp này phá vỡ dòng tâm hữu phần (bhavaṅga), hình thành chặng đầu trong lộ trình tâm.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Ārammaṇaṃ manasipaṭipādāyatīti ārammaṇapaṭipādako: Làm thành cảnh cho tâm gọi là tác ý thành cảnh có pháp thực tính là sở hữu tác ý.

Như bánh lái chỉ dẫn con thuyền đến bến đỗ, tác ý (manasikāra) chỉ dẫn tâm và những sở hữu câu sanh đến cảnh. Không có ‘tác ý’ (manasikāra), những danh pháp còn lại ví như thuyền không bánh lái và chúng không thể nhận ra cảnh. Có câu châm ngôn ở Myanmar được truyền như vầy: “Nếu chúng ta không chú ý hay chăm chú, chúng ta sẽ không thấy cái hang.”

Một cách tổng quát hơn, tác ý (manasikāra) thường xuất hiện trong Kinh là yoniso-manasikāra (như lý tác ý hay suy xét sáng suốt) và ayoniso-manasikāra (phi như lý tác ý hay không suy xét sáng suốt). ‘Như lý tác ý’ dẫn đến tâm thiện, trong khi ‘phi như lý tác ý’ dẫn đến tâm bất thiện.[55]

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tác ý:

- Trạng thái là dẫn dắt chư pháp tương ưng bắt cảnh vừa vặn (sāranalakkhaṇo).

- Phận sự là làm cho chư pháp tương ưng gắn kết với cảnh (sampayuttānaṃ ārammane saṃyojanaraso).

- Thành tựu là hướng vào cảnh (ārammaṇābhimukhībhāvapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là phải có cảnh (ārammaṇapadaṭṭhāno).

Bảy sở hữu vừa kể đều phối hợp đặng với tất cả tâm nên gọi là sở hữu biến hành (sabbacittasādhāraṇa). Có Pāḷi chú giải như vầy:

Sabbesaṃ cittānaṃ sādhāraṇāti = sabbacittasādhāraṇā: Hợp với tất cả tâm gọi là biến hành, tức là 7 sở hữu biến hành.

Tầm Quan Trọng Của Những Sở Hữu Biến Hành

Như đã mô tả ở trên, tất cả 7 sở hữu thực tính thực hiện những giải pháp quan trọng và chúng là những thực tính cần thiết cho sự nhận biết cảnh bằng ý. Tác ý (manasikāra) là pháp đầu tiên đối diện hay chạm cảnh và chỉ dẫn tâm cùng danh pháp câu sanh với nó đến cảnh.

Xúc (phassa) làm cho tâm và danh pháp câu sanh với nó xúc chạm cảnh. Thọ (vedanā) hưởng hương vị từ sự xúc chạm (phassa). Tưởng (saññā) nhớ tưởng cảnh và giúp nhận ra cảnh.

Tư (cetanā) cố quyết làm theo tâm và danh pháp câu sanh thực hiện những nhiệm vụ tương ứng một cách hiệu quả cho đến khi phận sự bắt cảnh hay biết cảnh được hoàn thành.

Nhất hành (ekaggatā) chăm chú, đình trụ tâm và những danh pháp câu sanh trên cảnh. Nhất hành kết hợp những danh sở hữu tâm với tâm cùng vào trạng thái không tán loạn trên cảnh – là một duyên, cũng là một thực tính cần thiết cho sự nhận biết cảnh.

Mạng quyền (jīvitindriya) duy trì sự sống còn của tâm và danh sở hữu để chúng tồn tại và năng động đến hết mạng sống của chúng. Nếu không có ‘mạng quyền’ những pháp ấy sẽ diệt trước khi hoàn thành phận sự bắt cảnh và biết cảnh.

Dứt phần giải sở hữu biến hành

(B) Sở Hữu Biệt Cảnh (Pakiṇṇaka cetasika) - Có 6

§3. Vitakko vicāro adhimokkho vīriyaṃ pīti chando cāti cha ime cetasikā pakiṇṇakā nāma.

Tầm, tứ, thắng giải, cần, hỷ, dục. Sáu sở hữu tâm này gọi là những sở hữu biệt cảnh.

Pakiṇṇaka - khi chiết tự thì được ba phần: Pa + kiṇṇa + ka.

Pa = thường, kiṇṇa = rải rác, ka = không có ý nghĩa riêng biệt. Gom cả ba phần này lại thành “pakiṇṇaka = thường rải rác”, có nghĩa là 6 sở hữu tâm này thường phối hợp với nhóm pháp hiệp thế, siêu thế, tịnh hảo, vô tịnh hảo, thiện, bất thiện, quả, tố, nhưng không phải tất cả. Khác với sự kết hợp của sở hữu biến hành (sabbacittasādhāraṇa cetasika) là phối hợp khắp và tất cả.

Pakiṇṇaka cetasika (6) = sở hữu biệt cảnh, những sở hữu phối hợp riêng với một số tâm tịnh hảo cũng như vô tịnh hảo. 6 sở hữu tâm này có thể phối hợp với cả tâm tịnh hảo (sobhaṇa) và vô tịnh hảo (asobhaṇa), nhưng không phối hợp với tất cả mà chỉ phối hợp với những tâm nào mà chúng có thể phối hợp đặng.

(1) Tầm (vitakka) = trạng thái tìm, áp sát ban đầu hay nghĩ ngợi, tư duy, suy xét về pháp chế định.

(2) Tứ (vicāra) = trạng thái duy trì, gìn giữ, chăm nom, kềm giữ liên tục hay không suy nghĩ lan man.

(3) Thắng giải (adhimokkha) = trạng thái quyết đoán, quyết định hay sự xác định.

(4) Cần (viriya) = trạng thái siêng năng, tinh tấn, cố gắng, nỗ lực.

(5) Hỷ (pīti) = trạng thái phấn khích hay thích thú.

(6) Dục (chanda) = trạng thái mong muốn.

Giải thích:

(1) Vitakka (tầm hay nghĩ ngợi)[56] (Vi + căn takk: Nghĩ)

Tầm (vitakka) là trạng thái tìm, áp sát, dán áp hay đưa tâm và sở hữu đồng sanh vào cảnh. Như vị cận thần thân tín nhất của vị vua giới thiệu hay mang một ai đó đến vị vua, tương tự như thế, tầm (vitakka) mang tâm và những sở hữu câu sanh đến cảnh.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Vitakkanaṃ = vitakko: Cách tìm kiếm cảnh, gọi là tầm.

Như đã giải thích phía trên, manasikāra (tác ý) hướng hay dẫn dắt tâm và sở hữu câu sanh đến cảnh, trong khi vitakka (tầm) áp sát, đưa những pháp câu sanh vào cảnh.

Tầm (vitakka), tác ý (manasikāra) và tư (cetanā) có thể được cho thấy thêm nữa bằng cách so sánh chúng với những người trong một con tàu đua đến đích. Tác ý (manasikāra) ví như bánh lái – người điều khiển con tàu. Tầm (vitakka) ví như người chèo thuyền trong thân tàu và tư (cetanā) ví như nhóm trưởng của những người chèo, không chỉ tự chèo mà còn đốc thúc những người khác chèo với khả năng của họ và cắm lá cờ chiến thắng khi con thuyền đạt đến đích.

Tầm (vitakka) áp sát, đưa tâm và những sở hữu câu sanh đến những cảnh khác nhau, dẫn đến những lộ tâm khác nhau; còn được gọi là tư duy.

Tầm (vitakka) là 1 trong 5 chi thiền. Tầm (vitakka) ngăn chặn hôn trầm thùy miên (thīna-middha). Khi tầm được phát triển và trau dồi, nó trở thành chi thiền đầu tiên của thiền thứ nhất. Tầm cũng là chi thứ hai gọi là chánh tư duy (sammā-saṅkappa) trong tám Thánh đạo.

Katamo tasmiṃ samaye vitakko hoti? Yo tasmiṃ samaye takko vitakko saṅkappo appanā1 vyappanā cetaso abhiniropanā sammā saṅkappo-ayaṃ tasmiṃ samaye vitakko hoti.

Tầm trong khi có ra sao? Khi nào có sự tìm cảnh, nghĩ ngợi, suy xét, toan tính, cách đem tâm đến cảnh, cách đem tâm áp vào cảnh, cách đem tâm khắn khít và chánh tư duy. Như thế gọi là tầm có trong khi ấy. (Dhs. Câu 7)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tầm: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là đưa tâm và sở hữu tâm đến cảnh (ārammaṇe cittassa abhinirodhana lakkhaṇo).

- Phận sự là làm dịp gặp cảnh (āhanappariyāhanaraso).

- Thành tựu là tâm đặng đến cảnh (ārammaṇe cittassa ānayapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là phải có cảnh (ārammaṇapadaṭṭhāno) và 3 uẩn ngoài ra (sesakhandhattaya).

(2) Vicāra (tứ)[57] (Vi + căn car: Đi lang thang, nghĩ lan man)

Tứ (vicāra) duy trì, chăm nom, kềm giữ, khắn khít tâm và những sở hữu câu sanh trên cảnh bằng cách để chúng xem xét cảnh nhiều lần.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Vicaranaṃ = vicāro: Kềm giữ cảnh gọi là tứ.

Cũng như tầm (vitakka), tứ (vicāra) là một chi thiền ngăn chặn hoài nghi (vicikiccha).

Tầm (vitakka) là điều báo trước của tứ (vicāra). Hai pháp này nên được phân biệt rằng:

- ‘Tầm’ ví như chim vỗ cánh sắp bay, ‘tứ’ ví như chim đang lượn bay trên bầu trời;

- ‘Tầm’ ví như tiếng trống hay tiếng chuông, ‘tứ’ ví như sự vang dội.

Katamo tasmiṃ samaye vicāro hoti? Yo tasmiṃ samaye cāro vicāro anuvicāro upavicāro cittassa anusandhānatā anupekkhaṇatā-ayaṃ tasmiṃ samaye vicāro hoti.

Tứ trong khi có ra sao? Khi nào có sự gìn giữ cảnh cho tâm, chăm nom, kềm giữ, săn sóc cảnh, tâm khắn khít cảnh và cách tâm dính theo cảnh. Như thế gọi là tứ có trong khi ấy. (Dhs. Câu 8)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tứ. (Vsm. XIV)

- Trạng thái là hằng chăm nom cảnh (ārammaṇānumajjanalakkhaṇo).

- Phận sự là khắn khít với cảnh (sahajātānuyojanaraso).

- Thành tựu là tâm đặng khắn khít với cảnh (citta anuppabandhapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là phải có cảnh (ārammaṇapadaṭṭhāno) và 3 uẩn ngoài ra (sesakhandhattaya…).

(3) Adhimokkha (thắng giải)[58] (Adhi + căn muc: Nhả, tháo, phát hành, tung ra)

Thắng giải (adhimokkha) kiên quyết, quyết đoán với sự tôn trọng cảnh, dù cảnh ấy như thế nào cũng nhận bắt liền như thế ấy, chẳng nghi ngờ, chẳng phân vân, thắng giải trái với cách hoài nghi đen tối; ví như vị quan tòa ra phán quyết về một vụ án. Thắng giải được so sánh với một trụ đá chắc với trạng thái kiên định trong lúc quyết định. Pháp này đối lập với hoài nghi (vicikiccha) (hay sự do dự).

Tattha katamo uddhaccapaccayā adhimokkho: Yo cittassa adhimokkho adhimuccanā tadadhimuttatā, ayaṃ vuccati uddhaccapaccayā adhimokkho.

Thắng giải sanh ra do điệu cử làm duyên đó ra sao? Sự quyết đoán, cách quyết đoán, thái độ quyết đoán cảnh của tâm. Dù cách nào như thế gọi là điệu cử duyên thắng giải. (Vibh.357)

Tattha katamo taṇhāpaccayā adhimokkho: Yo cittassa adhimokkho[59]- adhimuccanā tadadhimuttatā, ayaṃ vuccati taṇhāpaccayā adhimokkho. (Vibh.348)

Thắng giải sanh ra do ái làm duyên đó ra sao? Cách quyết đoán của tâm, cách đoán quyết, thái độ đoán quyết cảnh. Dù cách nào như thế đều gọi là ái duyên thắng giải.

Tattha katamo paṭighapaccayā adhimokkho: Yo cittassa adhimokkho adhimuccanā tadadhimuttatā, ayaṃ vuccati paṭighapaccayā adhimokkho.

Thắng giải sanh ra do phẫn nhuế làm duyên đó ra sao? Sự phán đoán, cách giải quyết, thái độ quyết phân cảnh đặng của tâm. Như thế gọi là phẫn nhuế duyên thắng giải. (Vibh.353)

Tattha katamo pasādapaccayā adhimokkho: Yo cittassa adhimokkho adhimuccanā tadadhimuttatā, ayaṃ vuccati pasādapaccayā adhimokkho.

Thắng giải sanh ra do thanh làm duyên đó ra sao? Sự quyết đoán của tâm, thái độ quyết đoán của tâm, sự đoán quyết cảnh của tâm. Dù cách nào như thế gọi là thanh duyên thắng giải. (Vibh.359)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu thắng giải: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là cách quyết đoán (sanniṭṭhānalakkhaṇo).

- Phận sự là làm cho khỏi dùng dằng dục dặc, không đầu lụy (asaṃsappanaraso).

- Thành tựu là phán đoán đặng, phán quyết (vinicchayapaccupaṭṭhāna).

- Nhân cận là phải có cảnh cần phán quyết (sanniṭṭhātabbapadaṭṭhāno).

(4) Viriya (cần)[60] (bắt nguồn từ căn aj, đi + īr: Vī thay thế cho aj. Vīra là người làm việc liên tục không gián đoạn)

Cần (viriya) tương ưng với sự cố gắng, siêng năng, tinh tấn, lướt tới, ráng thêm, chịu đựng, bền bỉ, nghị lực, sự nỗ lực, tính kiên cường, tính mạnh mẽ. Cần có thể được định nghĩa là trạng thái chịu đựng, kiên nhẫn, nhẫn nại hay can đảm.

Pāḷi chú giải như vầy: Udukkhasābhe sahanaṃ = ussaho: Đủ sức chịu với sự khó khăn nên gọi là siêng năng (cần).

Cần có trạng thái của sự ủng hộ, nâng đỡ hay duy trì những pháp đồng sanh với nó. Như một ngôi nhà cũ bị nghiêng được chống đỡ bằng những cây cột, không thể bị ngã. Cũng thế, những sở hữu đồng sanh được ủng hộ, nâng đỡ bởi cần (viriya), sẽ không nản chí.

Như là một sự củng cố mạnh mẽ giúp cho một đoàn thể vững vàng, siêng năng thay vì thối thất, cũng thế, cần (viriya) nâng đỡ, ủng hộ những sở hữu đồng sanh.

Cần (viriya) liên quan đến một danh quyền (là cần quyền) vì nó có quyền hạn và vượt qua sự biếng nhác. Cần cũng là 1 trong 5 lực (bala) bởi vì nó không thể bị lay động bởi pháp đối lập là sự biếng nhác. Cần cũng dùng làm một trong bốn như ý túc (iddhapāda).

Theo chú giải bộ Pháp Tụ (Aṭṭhasālini), cần (viriya) được xem là căn nguyên của tất cả sự thành tựu.

Katamaṃ tasmiṃ samaye viriyindriyaṃ hoti? Yo tasmiṃ samaye cetasiko viriyārambho[61] nikkamo1 parakkamo uyyāmo vāyāmo ussāho ussoḷhi[62] thāmo dhiti asithilaparakkamatā anikkhittachandatā anikkhittadhuratā dhurasampaggāho viriyaṃ virindriyaṃ viriyabalaṃ sammāvāyāmo-idaṃ tasmiṃ samaye viriyindriyaṃ hoti.

Cần quyền trong khi có ra sao? Khi nào có sở hữu tâm siêng năng, cố gắng, tinh tấn, sấn sướt, lướt tới, tiến đến, ráng thêm, chịu đựng, bền bỉ, không lui sụt, không lơ là, không bỏ qua việc làm, phò trì phận sự, cần tức là cần quyền, cần lực và chánh tinh tấn có trong khi nào, thì cần quyền có trong khi ấy. (Dhs. Câu 28)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu cần: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là tư cách ráng chịu (ussahanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là trợ cho pháp câu sanh không lui sụt (sahajātupaṭṭhambhanarasaṃ).

- Thành tựu là không lui sụt (asaṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là tám thê thảm (saṃvegavatthupadaṭṭhānaṃ) hay tám đoan cần (viriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ).

Tám thê thảm (saṃvegavatthu)

1 là khổ sanh (jātidukkha). 5 là khổ địa ngục (nirayadukkha).

2 là khổ già (jārādukkha). 6 là khổ bàng sanh (tiracchānadukkha).

3 là khổ bệnh (byādhidukkha). 7 là khổ ngạ quỉ (petadukkha).

4 là khổ tử (maraṇadukkha). 8 là khổ a-tu-la (asurakāyadukkha).

Nhờ nhận xét khổ trên mà đặng thức tỉnh, siêng năng cố gắng tu hành tinh tấn.

Tám đoan cần (viriyārambhavatthu)

có 4 đôi:

Nói về việc làm (kamma) có hai: 1 là công việc đã thành tựu, 2 là công việc sắp làm.
Nói về đi đường (magga) cũng hai: 1 là đi về đến, 2 là gần sắp đi.
Nói về bệnh hoạn (gelañña) cũng hai: 1 là vừa hết bệnh, 2 là vừa nhuốm bệnh.
Nói về vật thực (piṇḍa) cũng hai: 1 là thiếu ăn, 2 là đủ ăn.

Tám đoan cần là mối manh khởi đầu giúp đặng siêng năng, cũng thuộc nhân cần thiết phổ cập cho tất cả hạng người để suy xét phát sự siêng năng. Bởi vì công việc vừa xong mà nghĩ đến còn công việc khác thế thì không lười biếng bỏ qua. Khi sắp làm công việc chi mà nhớ phải còn nhiều việc khác nữa, nên làm chẳng lôi thôi.

Khi đi đâu mà vừa về đến nhà thì nhận thấy trong khoảng thời gian ta đi vắng, bê trễ việc nhà, nay phải làm bổ túc những việc bê trễ. Nếu sắp đi đâu cũng nên lo làm trước những việc đáng làm trong khi đi vắng.

Bệnh vừa hết thì nhớ lại những việc bỏ phế trong lúc đau càng gắng làm cho bớt bê trễ. Còn khi tự biết sẽ đau, xét thấy có nhiều việc sẽ bị bê trễ vì vậy mà phải cố gắng làm.

Gặp khi đủ ăn, phải nghĩ rằng chưa chắc đặng luôn luôn như thế này, nên phải lo làm chuẩn bị, e rằng: “Tọa thực sơn băng” - ngồi không mà ăn, của như non cũng hết. Còn khi thiếu ăn cũng phải biết xét nếu ta ráng sức làm thì có lẽ đặng câu: “Tiểu phú do cần”.

(5) Pīti (hỷ)[63] (bắt nguồn từ căn pi: Vui, thích thú)

Sở hữu hỷ là sự mừng phớn phở no thân tâm. Nói chung, hỷ (pīti) được hiểu là sự phấn khích, vui tươi, hạnh phúc, sự quan tâm, sự hăng hái. Hỷ liên quan đến vui mừng (pāmojja) và lạc thọ (sukha), nhưng không phải là một cảm thọ (vedanā) nên không thuộc về thọ uẩn (vedanākkhandha). Hỷ (pīti) là điềm báo của lạc (sukha). Hỷ (pīti) ví như sự thấy được một ao nước của người lữ hành mệt mỏi. Pháp lạc (sukha) ví như thật sự thọ hưởng sự mát mẻ khi uống nước và tắm nơi ao nước ấy.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Pinayatīti = pīti: No nê với cảnh gọi là hỷ.

Katamā tasmiṃ samaye pīti hoti? Yā tasmiṃ samaye pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vitti odagyaṃ attamanatā cittassa - ayaṃ tasmiṃ samaye pīti hoti.(Dhs. Câu 24)

(Pháp) Hỷ trong khi có ra sao? Khi nào có sự mừng no cả thân tâm, hớn hở, sự hân hoan, sự hài lòng, vui tươi, hoan lạc và rất mừng. Như thế là (pháp) hỷ có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu hỷ: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là mừng (sampiyāyanā-lakkhaṇā).

- Phận sự là no thân tâm (kāyacittapīnanarasā) hoặc sởn gai ốc (pharaṇarasā).

- Thành tựu là bừng tâm lên (odagyapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có 3 uẩn ngoài ra (sesakhandhattayapadaṭṭhānā).

Pháp hỷ sanh mạnh do nhờ: Niệm Phật, niệm Pháp, niệm Tăng v.v… (Xin xem Thất Giác Chi trong Chương 7: Samuccaya – Tương Tập).

Tạo một niềm vui liên quan đến cảnh là trạng thái của hỷ (pīti). Hỷ (pīti) là 1 chi thiền giúp ngăn chặn vyāpāda (sân, ghét, ác cảm).

Có 5 giai đoạn của hỷ (pīti):

i. Khuddaka pīti (thiểu hỷ) = cách vui mừng run lên làm cho sởn gai ốc.

ii. Khaṇika pīti (quang thiểm hỷ) = cách vui mừng tức thời như tia chớp.

iii. Okkantikā pīti (lâng hỷ) = cách vui mừng cuồn cuộn như sóng lớn vỗ bờ.

iv. Ubbegā pīti (khinh thân hỷ) = cách vui mừng nâng cao có thể nâng bậc tu tiến lơ lửng trên không.

v. Pharaṇā pīti (sâm thấu hỷ) = cách vui mừng tràn ngập tỏa khắp thân như bong bóng căng phồng hay như cục bông gòn đã thấm dầu hay như sự chảy tràn của một con sông và ao nước, hay như ăn uống vật chi rất bổ khỏe đượm nhuần cả thân thể.

(6) Chanda (dục)[64] (bắt nguồn từ căn chad, mong, muốn)

Dục (chanda) được dịch là muốn, mong muốn, ước muốn. Trạng thái chánh của dục (chanda) là ‘mong muốn làm’. Dục như sự vươn tay để lấy một vật, hay sự thích hợp với cảnh như đồ để vào khuôn vừa vặn.

Dục (chanda) cũng là ‘sự muốn về một việc’ mà không dính mắc vào việc đó. Dục (chanda) là một thuật ngữ theo đúng tâm lý tự nhiên. Dục phải khác với tham (bất thiện) là pháp “có sự ham muốn, khao khát với sự dính mắc”.

Trong dục dục (kāmacchanda) và ái dục (chandarāga), dục (chanda) là bạn đồng hành với tham (lobha); hai từ kép này thật ra miêu tả tham (lobha).

Mỗi hành động đều bắt đầu bằng dục (chanda). Thí dụ, hành động đứng dậy bắt đầu bằng sự muốn (chanda) đứng dậy. Rõ ràng hành trình ngàn dặm được bắt đầu bằng bước đi đầu tiên và bước đi đầu tiên ấy được ví như là dục (chanda). Chúng ta không thể đi mà không có sự mong muốn đi và chúng ta không thể đến nơi nếu không có sự mong muốn đến đó.

Khi mãnh liệt, dục (chanda) trở thành sự quyết tâm, quyết chí và dẫn đến thành tựu tợ như câu ‘có một cách nếu có một sự quyết tâm’. Do đó, cần (viriya), dục (chanda) được gom trong bốn ý nghĩa của sự đạt đến như ý túc (iddhipāda).

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu dục: (Vsm. XIV)

- Trạng thái là mong mỏi cho đặng cảnh (kattukamyatālakkhaṇo), chẳng phải nhiễm đắm như tham.

- Phận sự là tìm tòi cảnh (ārammaṇapariyesanaraso), chẳng phải như sở hữu tầm tìm đến cảnh.

- Thành tựu là cách đặng mong mỏi cảnh (ārammaṇa atthikatāpaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là có cảnh mong đặng (ārammaṇapadaṭṭhāno).

§4. Evamete terasa cetasikā aññasamānāti veditabbā.

Như vậy, 13 sở hữu tâm tợ tha nên được biết.

Bảy sở hữu biến hành (sabbacitta sādhāraṇa cetasika) và sáu sở hữu biệt cảnh (pakiṇṇaka cetasika) gọi chung là mười ba sở hữu tợ tha (aññasamānarāsīcetasika), vì những sở hữu tâm này có trạng thái tợ như pháp khác, nghĩa là những sở hữu tâm này phối hợp với sở hữu tịnh hảo như tín, niệm v.v… cũng đặng, hay phối hợp với sở hữu vô tịnh hảo như tham, si v.v… cũng đặng. Khi những “sở hữu tợ tha” này phối hợp với những sở hữu bất thiện thì chúng trở thành bất thiện, khi những “sở hữu tợ tha” này phối hợp với những sở hữu tịnh hảo thì chúng trở thành thiện hay tịnh hảo.

Dứt phần giải sở hữu tợ tha

___o0o___

II. Sở Hữu Bất Thiện (Akusala cetasika)

§5. Moho ahirikaṃ anottappaṃ uddhaccaṃ lobho diṭṭhi māno doso issā macchariyaṃ kukkuccaṃ thinaṃ middhaṃ vicikicchā ceti cuddasime cetasikā akusalā nāma.

Si, vô tàm, vô úy, điệu cử, tham, tà kiến, ngã mạn, sân, tật, lận, hối, hôn trầm, thùy miên, hoài nghi, mười bốn sở hữu tâm này gọi là sở hữu tâm bất thiện.

14 sở hữu bất thiện có thể được chia thành 4 nhóm như sau:

(A). Moha-catukka = akusala-sādhāraṇa

Si-phần (4) = bất thiện biến hành. Nhóm 4 sở hữu có si dẫn đầu.

(1) Si (moha) = avijjā = sự không biết, tính lờ mờ hay vô minh.

(2) Vô tàm (ahirika) = không có sự hổ thẹn, không mắc cỡ.

(3) Vô úy (anottappa) = không có sự ghê tởm, không có sự sợ hãi.

(4) Điệu cử (uddhacca) = sự không yên, phóng túng, phóng dật.

(B). Lobha-tri = papañca-dhamma

Tham-phần (3) = pháp chướng ngại, ngăn trở. Nhóm 3 sở hữu có tham dẫn đầu.

(5) Tham (lobha) = rāga = taṇhā = ái, tham luyến, dính mắc, ái dục.

(6) Tà kiến (diṭṭhi) = kiến hoặc, nghịch kiến, quan điểm sai trái.

(7) Ngã mạn (māna) = tính tự phụ, kiêu ngạo, kiêu hãnh.

(C). Dosa-catukka

Sân-phần (4) = nhóm 4 sở hữu có sân dẫn đầu.

(8) Sân (dosa) = paṭigha = sự tức giận, sự tức tối, sự ghét, sự ác cảm.

(9) Tật đố (issā) = ganh tị, đố kỵ.

(10) Lận sắt (macchariya) = sự bỏn xẻn, sự keo kiết, sự hám lợi, sự ích kỷ.

(11) Hối hận (kukkucca) = ăn năn, hối tiếc, lo lắng.

(D). Ba sở hữu cuối = những sở hữu trì trệ và do dự.

(12) Hôn trầm (thīna) = sự lui sụt, buồn ngủ, dã dượi, bần thần, uể oải, lười biếng, chậm chạp của tâm.

(13) Thùy miên (middha) = lờ đờ, dã dượi, bần thần của danh thân.

(14) Hoài nghi (vicikicchā) = nghi ngờ, lúng túng, bối rối.

Giải thích:

(A) Si-phần (4) = Bất thiện biến hành (Akusala-sādhāraṇa)

(1) Moha (si)[65] (bắt nguồn từ căn muh: Mê mờ)

Si (moha) là sự tối tăm, mờ ám, không chịu lý đáng biết, không biết, không thấy, chẳng hiểu thấu, không biết bản thể thật tướng của cảnh. Có Pāḷi chú giải như vầy: Ārammaṇe muyhatīti = moho: Mê mẩn, mê mờ trong cảnh gọi là si.

Tất cả chúng sanh hữu tưởng và vô tưởng được tạo bởi danh pháp (nāma) và sắc pháp (rūpa) là những pháp tồn tại với bốn tướng phổ thông là vô thường (aniccā), khổ (dukkhā), vô ngã (anattā), bất tịnh (asubha).

Vì si (moha) che chắn pháp nhãn của chúng ta và ngăn che chúng ta khỏi sự thấy biết bản thể thực tính của các pháp, chúng ta không thể thấy sự sanh diệt vô cùng nhanh và không ngưng nghỉ của danh (nāma) sắc (rūpa) và bốn tướng phổ thông đã đề cập phía trên. Khi không thể thấy bản thể thực tướng của các pháp, chúng ta bị lúng túng cho những tướng đối lập là thật tướng; do đó, chúng ta thấy các pháp là thường (nicca), lạc (sukha), ngã (atta) và tịnh (subha).

Si (moha) là nguyên do của sự nhận định sai hay tà kiến này dẫn đến một chuỗi những quả không mong muốn bao gồm khổ và sự khổ sanh nối tiếp liên tục. Vì thế, si (moha) như người đạo diễn của một bộ phim đạo diễn tất cả nhưng chúng ta không hề nhận thức được; như chúng ta không thể thấy người đạo diễn trên màn hình chiếu phim. Si quả thực là căn nguyên của tất cả điều xấu xa và khổ trong thế gian.

Si (moha) là pháp dẫn đầu của tất cả sở hữu tâm (cetasika) bất thiện. Si (moha) và 3 pháp còn lại trong si-phần (vô tàm-ahiri, vô úy-anottappa và điệu cử-uddhacca) phối hợp với tất cả tâm bất thiện; do đó, chúng được gọi là bất thiện biến hành (akusala sādhārana).

Vì si (moha) tương phản với sự sáng suốt hay trí nên được gọi là ‘avijjā’ (vô minh). Si (moha) làm vẩn đục sự hiểu biết của chúng ta về nghiệp, quả của nghiệp và tứ Thánh đế.

Katamo tasmiṃ samaye moho hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye aññāṇaṃ adassanaṃ anabhisamayo ananubodho asambodho appaṭivedho asaṃgāhanā apariyogāhanā asamapekkhanā apaccavekkhanā apaccakkhakammaṃ1 dummejjhaṃ bālyaṃ asampajaññaṃ moho samoho avijjā avijjogho avijjāyogo avijjānusayo avijjāpariyuṭṭhānaṃ avijjālaṅgī moho akusalamūlaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye moho hoti.

Si trong khi có ra sao? Cách vô tri, sự bất kiến, chẳng hiểu thấu, không chịu lý đáng biết, chẳng hiểu theo chơn chánh, không thấu đáo, không cần dùng theo đúng đắn, không công nhận lối đầy đủ, chẳng phán đoán, chẳng suy xét, không chịu làm cho minh hiển, tệ hèn, ngây ngô, khờ khạo, không biết chi, sự mê mờ, sự say mê, sự mê hoặc, cũng là vô minh, vô minh bộc, vô minh phối hợp, vô minh tùy miên, vô minh chi phối, vô minh là chốt gài. Si cũng là căn bất thiện có trong khi nào, đây gọi là si có trong khi ấy. (Dhs.300)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu si:

- Trạng thái là trái với trí (añānalakkhāno) hay không biết cái đáng biết (andhabhavalakkhāno).

- Phận sự là che ngăn cảnh chơn thể mà nhận theo sự vật tốt xấu v.v… (Ālambasabhā-vacchādanaraso) hay là phận sự không thấu rõ chơn như bản thể (appaṭivedharaso).

- Thành tựu là mờ tối (andhakārapaccupaṭṭhāno) hay là làm cho không thể tiến hành theo pháp chơn chánh sáng suốt (asammāpaṭipattipaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là tác ý không khéo (ayonisomanasikārapadaṭṭhāno) tức là tâm khai ý môn xoay chiều hướng cho tâm bất thiện sanh. Nó cần được xem là căn của tất cả pháp bất thiện.

(2) Ahirika (vô tàm)[66] (a + hirika = không + hổ thẹn)

Vô tàm (ahirika) là không có sự hổ thẹn, cách không mắc cỡ, khiến chúng sanh không cảm thấy xấu hổ trước những hành vi, lời nói và ý nghĩ bất thiện, không tôn trọng ân đức của tự thân. Có Pāḷi chú giải như vầy: Na hiriyati na lajjiyati = ahiriko: Chẳng thẹn, chẳng mắc cỡ (với cách làm ác xấu) gọi là vô tàm.

Trong bộ Nhân Chế Định (Puggala paññatti) (câu 62), Đức Phật có nêu:

“Người vô tàm (ahirika) ra sao? Điều kiện vô tàm ra sao? Lẽ phải nào đáng thẹn mà không thẹn cho đến đỗi đầy dẫy tội ác, như thế gọi là điều kiện vô tàm, mà người hiệp với vô tàm như thế gọi là người vô tàm”.

Không xấu hổ trước những việc làm ác xấu, đây gọi là vô tàm. Như một con lợn trong làng không cảm thấy ghê tởm trong việc ăn phân người, cũng thế vô tàm (ahirika) không cảm thấy ghê tởm trong việc phạm vào những ác nghiệp.

Katamaṃ tasmiṃ samaye ahirikaṃ hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye na hirīyati hiriyitabbena, na hirīyati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, idaṃ tasmiṃ samaye ahirikaṃ hoti.

Vô tàm trong khi có ra sao? Trạng thái không hổ thẹn với cách hành động ác xấu đáng hổ thẹn, thái độ không hổ thẹn với những pháp tội ác có trong khi nào, thì vô tàm có trong khi ấy. (Dhs.303)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu vô tàm:

- Trạng thái là không hổ thẹn với thân ác v.v… (kāyaduccaritādihi ajigucchana-lakkhaṇaṃ).

- Phận sự là làm ác (duccaritakaraṇarasaṃ).

- Thành tựu là không lui sụt với cảnh tạo ác (asaṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là thiếu sự tôn trọng mình (atta agāravapadaṭṭhānaṃ).

(3) Anottappa (vô úy)[67] (Na + ava + căn tap: Bứt rứt)

Vô úy (anottappa) là không có sự ghê sợ, cách không sợ hãi, khiến một chúng sanh không sợ hãi trong việc phạm vào những hành vi, lời nói và ý nghĩ bất thiện, là không tôn trọng ân đức của tha nhân (người khác). Có Pāḷi chú giải như vầy: Na ottappatīti = anottappaṃ: Chẳng sợ sệt (với sự làm dữ) gọi là vô úy.

Trong bộ Nhân Chế Định (Puggala paññatti) (câu 62) có nêu:

“Người vô úy ra sao? Điều kiện vô úy ra sao? Sự vật lẽ thường đáng ghê sợ mà không ghê sợ cho đến dẫy đầy tội ác, như thế gọi là điều kiện vô úy. Kẻ đã hiệp với sự vô úy gọi là người vô úy”.

Không ghê sợ trước pháp đáng ghê sợ, không sợ hãi trước ác, bất thiện pháp. Đây gọi là vô úy.

Vô úy (anottappa) được ví như một loài bướm bị lửa thiêu đốt. Những con bướm đêm này không nhận thức hay lường trước được những hậu quả, bị thu hút bởi ánh lửa và lao vào ánh lửa. Cũng như thế, vô úy (anottappa) không nhận thức được những hậu quả, bị thu hút bởi những ác, bất thiện pháp và lao vào những ác nghiệp.

Vô úy được đề cập trong Tăng Chi bộ kinh (Aṅguttara Nikāya) (II. 6): “Có hai pháp xấu ác, đó là vô tàm và vô úy v.v…” Nên lưu ý rằng, sự liều lĩnh do vô tàm (ahiri) và vô úy (anottappa) sanh là quả của si (moha), nó che phủ tâm và làm lòa mắt khỏi sự thấy về quả của những ác nghiệp (kamma).

Katamaṃ tasmiṃ samaye anottappaṃ hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye na ottappati ottappitabbena, na ottappati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, idaṃ tasmiṃ samaye anottappaṃ hoti.(Dhs. 304)

Vô úy trong khi có ra sao? Trạng thái không ghê sợ với hành động xấu đáng ghê sợ, thái độ không ghê sợ với những tội ác có trong khi nào thì vô úy vẫn có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu vô úy:

- Trạng thái là không ghê sợ với sự tự làm ác (anuttāsamalakkhaṇaṃ) hay là không sợ sệt với cách tự làm ác (asārajjalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là làm việc ác (duccaritakaraṇarasaṃ).

- Thành tựu là không lui sụt với cách làm ác (asaṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là thiếu sự tôn trọng ân đức người khác (tha nhân) (paraguṇa agāravapadaṭṭhānaṃ).

Sở hữu vô tàm và sở hữu vô úy dù không làm ác cũng là bất thiện.

(4) Uddhacca (điệu cử)[68] (U = trên, + căn Dhu, dao động, giũ, phủi).

Điệu cử (uddhacca) là trạng thái tán loạn, lau chau, không kềm một cảnh đặng nhiều lộ tâm, sự không ngừng nghĩ của ý; ví như trạng thái tung tóe, tán loạn của đống tro khi ném hòn đá vào. Có Pāḷi chú giải như vầy: Uddhatassa bhāvo = uddhaccaṃ: Tán loạn, lau chau gọi là điệu cử.

Như chúng ta không thể thấy mặt của chúng ta phản chiếu trong nước sôi, một tâm không ngừng nghỉ sẽ không thấy những hậu quả của ác nghiệp. Điệu cử (uddhacca) cũng sanh theo si (moha), là pháp làm cho tâm xáo trộn và làm cho điệu cử sanh liên tục.

Katamaṃ tasmiṃ samaye uddhaccaṃ hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye cittassa uddhaccaṃ avupasamo1 cetaso vikkhepo bhantattaṃ cittassa, idaṃ tasmiṃ samaye uddhaccaṃ hoti - pe - (Dhs. 335)

Điệu cử trong khi có ra sao? Sự tán loạn của tâm, sự không vắng lặng của tâm, sự lau chau (vikkhepo) của tâm, sự sôi nổi của tâm có trong khi nào thì điệu cử có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu điệu cử:

- Trạng thái là không yên tịnh (avūpasamalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là bất cẩn, không vững vàng (anavaṭṭhānarasaṃ).

- Thành tựu là nguyên do làm cho tâm không yên tịnh (bhantābhāvapaccu-paṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là tác ý không khéo (ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ).

Bốn sở hữu nêu trên (si, vô tàm, vô úy và điệu cử) gồm lại gọi là bốn si-phần (mohatuka) tức là bọn si, cũng gọi là sở hữu bất thiện biến hành (sabbacittākusala sādhāraṇa cetasika) làm nền tảng cho những pháp bất thiện và hiệp với tất cả 12 tâm bất thiện.

(B) Tham-phần (3) Lobha-tri = Papañca-dhamma

(5) Lobha (tham)[69] (bắt nguồn từ căn lubh: Bám chặt, cột chặt, luyến ái, bám níu)

Tham (lobha) là sự ham muốn, nhiễm đắm chấp cứng, có Pāḷi chú giải như vầy: Lubbhatīti = lobho: Ham muốn gọi là tham.

Tham là sự khao khát mạnh mẽ về vật dục hay sự sung sướng, hạnh phúc trong thiền (jhāna). Tham sẽ không bao giờ từ bỏ thực tính khát khao này mặc dù nhiều người có thể sở hữu nó. Thậm chí tất cả sự giàu sang trên thế gian cũng không thể thỏa mãn sự khao khát của tham (lobha). Nó luôn hướng ra ngoài tìm những điều mới. Do đó, chúng sanh không thể thật sự được hạnh phúc nếu họ không thể đoạn trừ tham (lobha).

Thực tính thứ hai của tham (lobha) là dính mắc, bám dai dẳng vào vật dục hay thiền (jhāna) và sự sung sướng, hạnh phúc trong thiền (jhāna). Tính dính mắc này được so sánh với trường hợp con khỉ bị dính keo. Keo này được chuẩn bị bằng cách nấu vài loại nhựa lấy từ cây rừng tạo thành một loại hỗn hợp keo dính.

Người săn khỉ cho một lượng hỗn hợp keo kết dính này lên thân vài cây rừng. Khi ánh nắng chiếu vào hỗn hợp keo kết dính này, nhiều loại màu quang phổ xuất hiện. Một con khỉ hiếu kỳ đến chạm một tay và bị dính cứng vào hỗn hợp keo ấy. Trong lúc vật lộn kéo bàn tay này ra, con khỉ dùng bàn tay còn lại đẩy vào thân cây và cũng dùng hai chân đạp vào thân cây. Cả hai bàn tay và hai chân đều bị dính vào keo.

Khi con khỉ cố gắng tự kéo ra bằng cách dùng đầu của nó đẩy thân cây, đầu của nó cũng bị dính vào keo. Bây giờ, người săn khỉ có thể đi ra từ nơi ẩn náu và bắt hoặc giết con khỉ một cách dễ dàng.

Tương tự, người phàm phu đang bị tham (lobha) kết dính vào vật dục như tài sản, của cải của họ. Họ không thể từ bỏ thế gian và của cải bao gồm vợ, chồng, con cái. Do đó, họ bị già, bệnh, chết bắt kịp hết kiếp này sang kiếp khác.

Katamo tasmiṃ samaye lobho hoti? Yo tasmiṃ samaye lobho lubbhanā lubbhitattaṃ sārago sārajjanā sārajjitattaṃ abhijjhā lobho akusalamūlaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye lobho hoti. (Dhs. 299)

Tham trong khi có ra sao? Cách ham, sự muốn, rất muốn, dục vọng, yêu mến, rất yêu mến, tham là căn bất thiện có trong khi nào, đây gọi là tham có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tham:

- Trạng thái là chấp cứng cảnh (ālambanaggahaṇalakkhaṇo).

- Phận sự là dính mắc cảnh (abhisaṅgaraso).

- Thành tựu là không buông cảnh (apariccāgapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là thấy pháp cảnh triền cho rằng đáng ưa thích (saṃyojaniyadhammesu assādadassana-padaṭṭhāno) là tâm hiệp thế, sở hữu tâm và sắc pháp.

(6) Diṭṭhi (tà kiến)[70] (bắt nguồn từ căn dis)

‘Diṭṭhi’ được dịch là ‘kiến, mê tín, quan điểm, v.v…’. Sammā diṭṭhi nghĩa là chánh kiến. Ở đây, diṭṭhi là một sở hữu bất thiện (akusala cetasika), cho nên ‘diṭṭhi’ được dùng với ý nghĩa là ‘tà kiến’. Tà kiến là sự nhận định hay cố chấp theo pháp sai không đúng với chơn lý bản thể thật, tức là micchaṭṭādiṭṭhi đã kể trong phần tâm tham trước rồi, nay chỉ thêm ý nghĩa. Có Pāḷi và cách Chú giải như vầy: Micchā passatīti = diṭṭhi: Nhận thấy sai với chơn pháp gọi là tà kiến.

Moha (si) đã được giải thích phía trên là che mù ý và làm mù pháp nhãn không cho thấy thực tính của pháp. Si làm chúng sanh thấy chư pháp là thường (nicca), lạc (sukha), ngã (atta) và tịnh (subha). Bởi vì tà kiến (diṭṭhi) này, tham (lobha) bám dai dẳng hay dính mắc vào ‘ta hay người’ và tà kiến (diṭṭhi) nhận định sai cho ‘ta và người’ là thật sự hiện hữu.

Tà kiến căn bản và phổ biến nhất là thân kiến (sakkāya-diṭṭhi) hay ngã kiến (atta-diṭṭhi). Thân kiến (sakkāya-diṭṭhi) tin rằng sự phối hợp của tâm và thân là ‘tôi’, ‘bạn’, ‘anh ấy’, ‘cô ấy’, ‘đàn ông’, ‘đàn bà’, ‘người’, v.v… . Ngã kiến (atta-diṭṭhi) tin có sự hiện hữu của một ‘ngã hay linh hồn’ hoặc ‘bản ngã’ hay ‘thực thể’ trong thân.

Xuất phát từ thân kiến (sakkāya-diṭṭhi) hay ngã kiến (atta-diṭṭhi) này cũng như từ sự không biết của si (moha) làm nảy sinh hàng ngàn nhận định sai lầm (tà kiến). Thân kiến (sakkāya-diṭṭhi) là một trong mười pháp triền (quấn chặt) hiện hữu. Nó chỉ được loại trừ khi đạt đến Thất lai đạo (Sotāpatti-magga).

Katamā tasmiṃ samaye micchādiṭṭhi hoti? Yā tasmiṃ samaye diṭṭhi diṭṭhigataṃ diṭṭhigahanaṃ diṭṭhikantāro diṭṭhivisūkāyikaṃ1 diṭṭhivipphanditaṃ diṭṭhisaññojanaṃ gāho patiṭṭhāho2 abhiniveso parāmāso kummaggo micchāpatho micchattaṃ titthāyatanaṃ vipariyesagāho, 3 ayaṃ tasmiṃ samaye micchādiṭṭhi hoti.

Tà kiến trong khi có ra sao? Kiến thức tức là thiên kiến, hoang vu kiến, ký khu kiến, thù nghịch kiến, biến hóa kiến, kiến thức như triền, chấp trước nghịch kiến, kiến hoặc, khinh thị, lộ đồ sai[71], tà đạo, sự sai căn nguyên, tà giáo, chấp ngược có trong khi nào, đây gọi là tà kiến có trong khi ấy. (Dhs. 291)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tà kiến:

- Trạng thái là chấp cứng những cách không đáng chấp (ayoniso abhinivesalakkhaṇā).

- Phận sự là suy xét sai với sự thật (parāmāsaraso).

- Thành tựu là chấp cứng theo sự nhận sai (micchābhinivesapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là chấp cứng rằng chỉ sự nhận thấy của ta là đúng (daḷhaggahapaccupaṭṭhānā) hay là không chịu gặp bậc hiền trí, nhất là Đức Phật v.v… (sappurisavimukkatāpaṭṭhānā).

(7) Māna (ngã mạn)[72] (bắt nguồn từ căn man, nghĩ ngợi)

Ngã mạn (māna), cũng như tà kiến (diṭṭhi), là kết quả phụ (hay sản phẩm phụ) của si (moha) và tham (lobha). Si (moha) trợ sanh ra tà kiến (nhận định sai) về sự tồn tại của ‘chúng sanh’ và cho rằng chúng là thường, lạc, ngã và tịnh. Cũng thế, tham (lobha) đeo bám những chúng sanh này, nhất là pháp đại diện cho chính nó.

Ngã mạn (māna) nhìn tự thân này như là ‘ta là giỏi nhất, ta biết nhiều nhất, ta không có đối thủ trong thế gian’.

Sở hữu ngã mạn là ỷ mình, đem so sánh hay cống cao. Có Pāḷi chú giải như vầy: Seyyomasmīti ādinā maññatīti = māno: Tự ỷ mình so sánh hơn người v.v… gọi là ngã mạn.

Ngã mạn có 3 nhóm ba:[73]

- Ỷ hơn (seyyohamasmi) (quá mạn – atimāna) có 3 cách: 1 là hơn ỷ hơn, 2 là bằng ỷ hơn, 3 là thua ỷ hơn.

- Ỷ bằng (sadiyohamasmi) (māna) có 3 cách: 1 là hơn ỷ bằng, 2 là bằng ỷ bằng, 3 là thua ỷ bằng.

- Ỷ thua (hīnohamasmi) (tự ti, ti mạn – omāna) có 3 cách: 1 là hơn ỷ thua, 2 là bằng ỷ thua, 3 là thua ỷ thua.

Tục ngữ có câu: ‘Trèo cao té nặng’, sự kiêu căng hay ngã mạn không phải là đức tính tốt để tự hào.

Hai cách trên ỷ hơn và ỷ bằng thường hay gặp và dễ nhận. Nhưng 3 cách sau thuộc về ỷ thua thì đáng cho là chẳng có hoặc sai. Vậy xin dẫn chứng một vài trường hợp như là có cách ỷ rằng: Họ giỏi thây kệ họ, tôi dở mặc kệ tôi, giàu nghèo v.v… cũng thế, đó là thua ỷ thua. Tôi cũng vẫn như ai, nhưng ngặt thất thế hoặc lỗi thời, đó là thua ỷ bằng. Còn bằng người kia mọi phương diện mà nghĩ rằng: Tôi thua thây kệ tôi, đó là bằng ỷ thua. Hơn ỷ thua như kinh Trung Hoa nói: “Thượng thượng nhân hữu một ý trí” nghĩa là bậc xuất chúng siêu quần nhưng xét cạn chưa khỏi có phần sơ thất là phải dở, thua lại nghĩ rằng: “Hạ hạ nhân hữu, thượng thượng trí” biết đâu là thấy kẻ hèn tối tăm cũng có trí cao siêu.

Ngã mạn (māna) là một trong mười pháp triền hiện hành. Nó chỉ hoàn toàn bị đoạn tận khi bước vào dòng Thánh Arahaṃ.

Kattha katamaṃ mānasaññojanaṃ? Seyyohamasmīti māno sadisohamasmīti māno hīnohamasmīti māno, yo evarūpo māno maññatā maññitattaṃ unnati unnamo dhajo sampaggāho ketukamyatā cittassa, idaṃ vuccati mānasaññojanaṃ.

Ngã mạn triền trong khi có ra sao? Cách so sánh cho rằng ta tốt hơn họ, ta bằng họ, ta thua họ, sự so sánh, thái độ so sánh, lối so sánh, lúc nào có trạng thái như thế tức là tự nâng cao, đem mình sánh cho bằng kẻ khác, tự so đo với người, tâm cống cao, tánh cần so sánh này gọi là ngã mạn triền (mānasaññojana). (Dhs. 722)

Bốn ý nghĩa của ‘ngã mạn’: (Vsm. XIV)

- Unnatilakkhaṇo: Trạng thái là kiêu ngạo.

- Sampaggaharaso: Phận sự là tự cao.

- Ketukamyatāpaccupaṭṭhāno: Thành tựu là kỳ vọng (lên như cờ).

- Diṭṭhivippayuttalobhapadaṭṭthāno: Nhân cận là có tham bất tương ưng tà kiến.

Tham (lobha) cùng với hai pháp khác trong bọn, là tà kiến (diṭṭhi) và ngã mạn (māna) có nhiệm vụ kéo dài vòng đời hay vòng sinh tử mà thường được gọi là saṃsāra (vòng luân hồi). Trên thực tế, tham (lobha), tà kiến (diṭṭhi), ngã mạn (māna) được gọi chung là pháp chướng ngại (papañca dhamma).

Ba sở hữu ‘tham, tà kiến và ngã mạn’ gom chung lại gọi là tham-phần là bọn sở hữu tham, chỉ hợp trong vòng tâm tham.

(C) Sân-phần (4) Dosa-catukka

(8) Dosa (sân)[74] (bắt nguồn từ căn dus)

‘Dosa’ được dịch là ‘sân’, sự tức giận, hờn, buồn, rầu, sự ghét, ác cảm, sự căm thù v.v… Có Pāḷi chú giải như vầy: Sayameva dussatīti = doso: Tự ác độc hại gọi là sân.

Sân cũng có tên là phẫn (paṭighā) nghĩa là xâm phạm pháp câu sanh làm cho hư hại, bầm giập, nứt bể v.v… Có Pāḷi chú giải như vầy: Paṭihaññātīti = paṭighā: Cách xâm phạm đè nén pháp câu sanh gọi là phẫn. ‘Paṭigha’ bắt nguồn từ ‘pati’, trái lại, đối lại và căn ’gha’ (han), dội vào, tiếp xúc.

Sân (dosa) hầu như là thực tính hủy diệt trong thế gian. Nó đáng ghê sợ hơn vũ khí nguyên tử. Dĩ nhiên, khi một ai đó kích hoạt vũ khí nguyên tử, ông ta làm dưới sự chi phối của sân.

Thông thường, khi chúng sanh đối diện với sự khao khát về vật dục, sự bám chặt, dính mắc hay tham (lobha) sinh khởi. Khi chúng sanh đối diện với một cảnh không mong muốn, sân hay sự ghét, ác cảm sinh khởi. Sân (dosa) hủy hoại tự thân trước khi hủy hoại tha nhân.

Sân không chỉ tăng trưởng khi nó hiện diện với một người sân mà nó cũng làm trì trệ khi người cảm giác buồn, chán nản bị hủy hoại. Theo Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp), người trả thù một lời sỉ nhục thì dại dột hơn người khơi màu sự sỉ nhục.

Katamo tasmiṃ samaye doso hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanā dussitattaṃ vyāpatti vyāpajjanā vyāpajjitattā virodho paṭivirodho caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa, ayaṃ tasmiṃ samaye doso hoti - pe - (Dhs. 326)

Sân trong khi có ra sao? Cách tính ác độc, sự tính ác độc, thái độ tính ác độc, cách tính ám hại, sự tính ám hại, thái độ tính ám hại, sự sân, sự tức tối, sự hung dữ, sự ác khẩu, cách tâm không thơ thới có trong khi nào, đây gọi là sân có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu sân:

- Trạng thái là làm cho thân tâm thô tháo (caṇḍikkalakkhaṇo).

- Phận sự là thiêu đốt sắc ý vật là nơi nương của mình, nóng nảy (nissayadāhanaraso).

- Thành tựu là hư hoại thân tâm (dussanapaccupaṭṭhāno).

- Nhân cận là những đồ sát hại (upaṭṭhānakāra padaṭṭthāno).

(9) Issā (tật đố)[75] (bắt nguồn từ căn su, đố kỵ, ganh tị)

Tật đố (issā) có trạng thái ganh tị với sự thành tựu hay phát đạt của người khác. Đó là đối tượng của tật đố. Tật đố không nhìn vào tự thân mà nhắm vào tha nhân, người khác. Có Pāḷi chú giải như vầy: Issāyanā = issā: Không chịu được người hơn mình gọi là tật đố.

Tattha katamaṃ issāsaññojanaṃ? Yā pana lābha sakkāra garukāra mānana vandana pūjanāsu issā issāyanā issāyitattaṃ usūyā usūyanā usūyitattaṃ, idaṃ vuccati issāsaññojanaṃ.

Tật đố triền trong khi có ra sao? Cách ganh tị, thái độ ganh tị, cách tật đố, sự tật đố, thái độ tật đố, tật đố vì lợi lộc, tật đố vì cung kỉnh, tật đố vì tín ngưỡng, tật đố vì cách lễ bái, tật đố vì cách cúng dường của người khác. Những cách như thế gọi là tật đố triền. (Dhs. 727)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tật:

- Trạng thái là tật đố với tài sản danh lợi của người khác (aññasampattīnaṃ ussūyanalakkhaṇā).

- Phận sự là không vừa lòng với tài sản danh lợi của người khác (parasampattiyā anabhiratirasā).

- Thành tựu là tránh mặt với tài sản, danh lợi của người khác (parasampattivimukhata-paccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có tài sản, danh lợi của người khác (parasampattipadaṭṭhānā).

(10) Macchariya (lận sắt)[76]

Lận sắt (macchariya) có trạng thái che đậy, giấu giếm tài sản của mình. Nó không cảm thông, chia sẻ tài sản hay đặc ân với người khác. Lận sắt mang tính bón rít, keo kiệt, bủn xỉn, miễn cưỡng cho tiền vì việc từ thiện. Có Pāḷi chú giải như vầy: Maccherabhavo = macchariyaṃ: Bỏn xẻn gọi là lận.

Như đề cập trong Aṅguttara Nikāya – Tăng Chi bộ kinh (IX, 49), có 5 loại bỏn xẻn như: Bỏn xẻn chỗ ở (āvāsamacchariya), bỏn xẻn dòng giống (kulamacchariya), bỏn xẻn lợi lộc (lābhamacchariya), bỏn xẻn sắc đẹp (vaṇṇamacchariya) và bỏn xẻn pháp (dhammamacchariya).

Trái với issā (tật đố, ganh tị), macchariya (lận sắt, bỏn xẻn) là quan điểm cá nhân. Issā và macchariya làm cho chúng sanh buồn mà không cần pháp trợ dẫn từ những pháp khác. Chúng sanh cảm thấy vui tức khắc khi ‘tật’ và ‘lận’ bị xua tan khỏi tâm ý của họ.

Tattha katamaṃ macchariyasaññojanaṃ? Pañca macchariyāni: āvāsamacchariyaṃ kulamacchariyaṃ lābhamacchariyaṃ vaṇṇamacchariyaṃ dhammamacchariyaṃ, yaṃ evarūpaṃ maccharaṃ maccharāyanā maccharāyitattaṃ vevicchaṃ kadariyaṃ kaṭukañcukatā aggahitattaṃ cittassa, idaṃ vuccati macchariyasaññojanaṃ.

Lận sắt triền trong khi có ra sao? Ngũ lận sắt như là: Bỏn xẻn chỗ ở, bỏn xẻn dòng giống, bỏn xẻn lợi lộc, bỏn xẻn sắc đẹp (danh thơm), bỏn xẻn giáo pháp, cách bỏn xẻn, sự bỏn xẻn, thái độ bỏn xẻn, sự rít rắm, sự keo kiệt, sự không tế độ, không rộng rãi của tâm. Những cách như thế gọi là lận sắt triền. (Dhs. 728)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu lận:

- Trạng thái là giấu giếm tài sản của mình (sakasampattinigūhaṇalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là không chịu người khác dính dấp đến tài sản của mình (parasādhāraṇa akkhamanarasaṃ).

- Thành tựu là không hy sinh tài sản (saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là có tài sản (sakasampattipadaṭṭhānaṃ).

(11) Kukkucca (hối hận)[77]

Hối hận (kukkucca) có trạng thái đau buồn, ăn năn về những ác pháp đã làm và những thiện pháp chưa làm. Có Pāḷi chú giải như vầy: Kaṭaṃ me pāpaṃ akataṃ me puññaṃ: Nghĩa là hối hận với tội đã làm, phước đã không làm, gọi là hối hay hối hận.

Khóc than về việc ly sữa đã bị đổ là điều vô ích, không mang lại lợi ích về việc ăn năn, hối hận hay cảm thấy tiếc về những tà hạnh.

Tattha katamaṃ kukkuccaṃ: Akappiye kappiyasaññitā, kappiye akappiyasaññitā, avajje vajjasaññitā, vajje avajjasaññitā yaṃ evarūpaṃ kukkuccaṃ kukkuccāyanā kukkuccāyitattaṃ cetaso vippaṭisāro manovilekho, idaṃ vuccati kukkuccaṃ. Iti idaṃ ca uddhaccaṃ idaṃ ca kukkuccaṃ, idaṃ vuccati uddhaccakukkuccanīvaraṇaṃ.

Hối hận trong khi có ra sao? Sự đáng cho rằng không đáng, sự không đáng cho rằng đáng, sự có lỗi cho rằng không lỗi, sự không lỗi cho rằng có lỗi, cách chú trọng, sự chú trọng, thái độ chú trọng, cách nóng nảy, sự động tâm. Những trạng thái như thế gọi là hối hận. (Dhs. 752)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu hối hận:

- Trạng thái là hay bực bội những sự đã làm (pacchānutāpalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là bực lòng với việc ác đã làm và thiện đã không làm (katākatā nusocanarasaṃ).

- Thành tựu là ân hận tâm (vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là đã làm việc xấu và việc tốt đã không làm (katākataduccarita-sucaritāpadaṭṭhānaṃ).

Issā (tật đố, ganh tị), macchariya (lận sắt, bỏn xẻn) và kukkucca (hối hận) là 3 pháp đồng hành hay bầu bạn của sân (dosa). Chúng sinh khởi riêng biệt bởi do nhân trợ sanh của chúng khác khau, nhưng khi một trong chúng sinh khởi thì luôn sanh cùng với sân (dosa).

Sở hữu sân, tật, lận, hối gọi chung là sở hữu sân-phần (docatukacetasika), chỉ phối hợp với tâm sân.

(D) Ba sở hữu cuối = những sở hữu trì trệ và do dự.

(12) Thīna (hôn trầm)[78] (bắt nguồn từ căn su, lùi, chùn bước, + na. Thena = thāna = thīna)

Hôn trầm (thīna) là sự không khéo hòa trộn của tâm (citta), cách không thích hợp với công việc của tâm, trạng thái co rút, lui sụt của tâm, tợ như lông gà gặp lửa. Khi một chúng sanh nhàn rỗi do thiếu viriya (cần), chúng sanh ấy chịu tác động của thīna (hôn trầm). Đó là sự bệnh hoạn của citta (tâm).

Tattha katamaṃ thīnaṃ? Yā cittassa akallatā akammaññatā olīyanā sallīyanā līnaṃ līyanā līyitattaṃ thīnaṃ thīyanā thīyitattaṃ cittassa, idaṃ vuccati thīnaṃ.

Hôn trầm trong khi có ra sao? Sự không khéo hòa trộn của tâm, cách không thích hợp việc làm của tâm, sự chần chừ, sự lùi sụt, sự buồn ngủ, cách buồn ngủ, trạng thái buồn ngủ, sự bần thần, dã dượi, cách dã dượi, bần thần, thái độ bần thần, dã dượi, sự uể oải, cách uể oải, thái độ uể oải. Những trạng thái như thế gọi là hôn trầm. (Dhs. 751)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu hôn trầm:

- Trạng thái là chận đứng siêng năng tiến tới (anussāhanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là bỏ bớt siêng năng (viriyapanarasaṃ).

- Thành tựu là sự lui sụt (saṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là tác ý không khéo (ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ).

(13) Middha (thùy miên)[79] (bắt nguồn từ căn middh)

Thùy miên (middha) là sự không khéo hòa trộn của danh thân (cetasika-sở hữu tâm), cách không thích hợp với công việc của danh thân, trạng thái bệnh hoạn, không lành mạnh của danh pháp câu sanh. Khi một chúng sanh cảm thấy thiếu hoạt động hay trí tuệ chậm chạp, chúng sanh ấy bị tác động bởi thùy miên (middha). Đó là sự bệnh hoạn của những sở hữu tâm (cetasika).

Tattha katamaṃ middhaṃ? Yā kāyassa akallatā akammaññatā onāho pariyonāho antosamorodho middhaṃ soppaṃ pacalāyikā supanā supitattaṃ, idaṃ vuccati middhaṃ. Iti idañca thīnaṃ, idañca middhaṃ, idaṃ vuccati thīnamiddhanīvaraṇaṃ.

Thùy miên trong khi có ra sao? Sự không khéo hòa trộn của danh thân, cách không thích hợp với công việc của danh thân, sự chụp đậy, sự bao trùm, sự che lấp phần trong, sự dã dượi bần thần, thái độ dã dượi bần thần, cách dã dượi bần thần, sự buồn ngủ, cách ngáp ngủ, trạng thái ngáp ngủ, sự ngủ gục, cách ngủ gục, trạng thái ngủ gục. Những trạng thái như thế gọi là thùy miên. (Dhs. 751)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu thùy miên:

- Trạng thái là không thích hợp với công chuyện (akammaññatālakkhaṇaṃ)[80].

- Phận sự là hạn chế tâm lộ lần lần (onahanarasaṃ).

- Thành tựu là cách buồn ngủ (pacadāyikapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là tác ý không khéo (ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ).

Cả hai pháp hôn trầm (thīna) và thùy miên (middha) gọi chung là hôn-phần.

Cả hai pháp hôn trầm (thīna) và thùy miên (middha) là những pháp đối nghịch với cần (viriya). Nơi nào có hôn trầm (thīna) và thùy miên (middha), thì nơi ấy không có cần (viriya).

(14) Vicikicchā (hoài nghi)[81]

Hoài nghi (vicikicchā) là hoài nghi về Phật (Buddha), Pháp (Dhamma), Tăng (Saṅgha), điều học; hoài nghi về những pháp trong những kiếp quá khứ và vị lai; hoài nghi về pháp liên quan tương sinh; và cuối cùng là hoài nghi về tứ Thánh đế.

Hoài nghi (vicikicchā) là 1 trong 5 pháp cái và cũng được gom trong mười pháp triền hiện hữu. Pháp này hoàn toàn bị đoạn trừ và vĩnh viễn đối với Thánh Nhập lưu.

Sở hữu hoài nghi là cách hoài nghi làm ngăn pháp tiến hóa sáng suốt giải thoát. Có Pāḷi chú giải như vầy: Vicikicchātīti = vicikicchā: Cách phát ra nghi lự, nghi hoặc là hoài nghi.

Tattha katamaṃ vicikicchāsaññojanaṃ? Satthari kaṅkhati vicikicchati, dhamme kaṅkhati vicikicchati, saṅghe kaṅkhati vicikicchati, sikkhāya kaṅkhati vicikicchati, pubbante kaṅkhati vicikicchati, aparante kaṅkhati vicikicchati, pubbantāparante kaṅkhati vicikicchati, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kaṅkhati vicikicchati. Yā evarūpā kaṅkhā kaṅkhāyanā kaṅkhāyitattaṃ vimati vicikicchā dveḷhakaṃ dvedhāpatho saṃsayo anekaṃsagāho āsappanā parisappanā apariyogāhanā thambhitattaṃ cittassa manovilekho, idaṃ vuccati vicikicchāsaññojanaṃ.

Hoài nghi trong khi có ra sao? Cách lừng chừng, thái độ lừng chừng, sự xét thấy lạ lùng khác biệt, sự quyết đoán cảnh không đặng, sự nhận thấy thành hai lẽ, sự nhận thấy như đường rẽ hai, sự không quyết một, sự tính vớ vẩn, suy xét lừng chừng, sự không thể dứt khoát, sự sần sượng của tâm, sự tràn lan của tánh. Những trạng thái như thế gọi là hoài nghi triền. (Dhs. 724).

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu hoài nghi:

- Trạng thái là tư cách hoài nghi (saṃsayalakkhaṇā).

- Phận sự là làm cho rung động, lo sợ đối với cảnh (kampanarasā).

- Thành tựu là không thể quyết đoán (anicchayapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là tác ý không khéo (ayonisomanasikārapadaṭṭhānā).

Dứt phần giải sở hữu bất thiện

___o0o___

III. Sở Hữu Tịnh Hảo (Sobhaṇacetasika)

(A) Sở Hữu Tịnh Hảo Biến Hành (Sobhaṇasādhāranacetasika)

§6. Saddhā sati hirī ottappaṃ alobho adoso tatramajjhattatā kāyapassaddhi cittapassaddhi kāyalahutā cittalahutā kāyamudutā cittamudutā kāyakammaññatā cittakammaññatā kāyapāguññatā cittapāguññatā kāyujukatā cittujukatā ceti ekūnavīsatime cetasikā sobhanasādhāraṇā nāma.

Tín, niệm, tàm, úy, vô tham, vô sân, trung bình, tịnh thân, tịnh tâm, khinh thân, khinh tâm, nhu thân, nhu tâm, thích thân, thích tâm, thuần thân, thuần tâm, chánh thân, chánh tâm. Mười chín sở hữu tâm này gọi là sở hữu tịnh hảo biến hành.

Sobhaṇasādhāranacetasika khi chiết tự thì là sobhaṇa + sādhārana + cetasika.

- Sobhaṇa = yên tịnh, tốt, đẹp đẽ, không có tội lỗi, tịnh hảo.

- Sādhārana = phổ thông, phổ quát, cùng khắp, biến hành.

- Cetasika = sở hữu tâm.

Khi gom hai phần lại Sobhaṇasādhāranacetasika = sở hữu có sự đẹp đẽ, không tội lỗi khắp cả (các tâm), hay sở hữu tịnh hảo biến hành.

Mười chín (19) sở hữu tịnh hảo này phối hợp chung với tất cả tâm tịnh hảo.

(1) Saddhā = tín, tin.

(2) Sati = niệm, biết theo, sự lưu tâm, sự chú tâm, không lơ đãng,...

(3) Hirī = tàm, có hổ thẹn.

(4) Ottappa = úy, có ghê sợ.

(5) Alobha = vô tham, không bỏn xẻn, rộng lượng.

(6) Adosa = vô sân, thiện chí.

(7) Tatramajjhattatā = trung bình, quân bình danh pháp.

(8) Kāya-passaddhi = tịnh thân, sự yên của (sở hữu) danh pháp câu sanh.

(9) Citta-passaddhi = tịnh tâm, sự yên của tâm.

(10) Kāya-lahutā = khinh thân, sự nhẹ nhàng của danh pháp câu sanh.

(11) Citta –lahutā = khinh tâm, sự nhẹ nhàng của tâm.

(12) Kāya-muditā = nhu thân, sự mềm mại của danh pháp câu sanh.

(13) Citta-muditā = nhu tâm, sự nhẹ nhàng của tâm.

(14) Kāya-kammaññatā = thích thân, sự thích nghi hay thích ứng của danh pháp câu sanh.

(15) Citta-kammaññatā = thích tâm, sự thích nghi hay thích ứng của tâm.

(16) Kāya-paguññatā = thuần thân, sự thuần thục của danh pháp câu sanh.

(17) Citta-paguññatā = thuần tâm, sự thuần thục của tâm.

(18) Kāyujjukatā = chánh thân, tính ngay thẳng của danh pháp câu sanh.

(19) Cittujjukatā = chánh tâm, tính ngay thẳng của tâm.

Giải thích:

(1) Saddhā (tín) (Sam, tốt; + căn dah, thiết lập, đưa vào, đặt, để, dùng)

Tín (saddhā) được thiết lập hay tin vào Tam bảo (ti-ratana); tức là, Phật (Buddha), Pháp (Dhamma), Tăng (Saṅgha). Hay tín (saddhā) là sự tín ngưỡng hay đức tin trong sạch với nhân vật, pháp lý đáng tin.

Chánh tín có 4: 1 là tin nghiệp (kammasaddhā), 2 là tin quả của nghiệp (vipākasaddhā), 3 là tin nghiệp riêng của mỗi người (kammassakatāsaddhā), 4 là tin sự giác ngộ của Đức Như Lai (tathāgatābodhisaddhā).

Khi người Phật tử quy y Tam bảo, đức tin của vị ấy phải hiểu lý do và căn nguyên. Vị ấy được yêu cầu nghiên cứu và kiểm tra đối tượng đức tin của bản thân. Một đức tin Phật giáo không đi ngược lại sự tìm hiểu về tâm linh; bất cứ sự ngờ vực nào về những pháp mơ hồ đều được khuyến khích tìm hiểu chúng.

Tín (saddhā) được ví như ‘ngọc lục bảo’ vô song của vua chuyển luân. ‘Ngọc lục bảo’ này khi đặt trong nước bẩn ấm, nó làm cho tất cả những cặn bã được lắng xuống và hơi ấm được thoát ra, để lại làn nước mát và tinh khiết. Cũng như thế, khi tín (saddhā) phối hợp với tâm (citta), tất cả pháp phiền não như tham (lobha), sân (dosa), si (moha) tan biến với thành tựu là tâm trở nên trong sạch và mát mẻ.

Tín (saddhā) cũng được ví như bàn tay có thể nắm lấy đá quí, nếu một chúng sanh may mắn được lên một ngọn núi đầy những đá quí. Thật ra, vị ấy khi được tiếp xúc với giáo lý của Đức Phật thì còn may mắn hơn là lên ngọn núi châu báu. Bởi vì người với tín (saddhā) có thể đạt được những quả phúc quí giá hơn châu báu. Một người không có tay không thể nắm giữ được những đá quí, cũng thế, người không có tín (saddhā) không thể đạt được những quả phúc.

Si (moha) là pháp dẫn đầu những sở hữu tâm (cetasika) bất thiện. Tín (saddhā) là pháp dẫn đầu những sở hữu tịnh hảo (sobhaṇa cetasika). Đây là châu báu quí giá nhất, là 1 trong 5 quyền (indriya) và 5 lực (bala).

Katamaṃ tasmiṃ samaye saddhindriyaṃ hoti? Yā tasmiṃ samaye saddhā saddahanā okappanā abhippasādo saddhā saddhindriyaṃ saddhābalaṃ-idaṃ tasmiṃ samaye saddhindriyaṃ hoti. (Dhs. 27)

Tín quyền trong khi có ra sao? Khi nào có đức tin, thái độ tín ngưỡng, sự quyết tin, sự rất tín trọng, tín lực, tín quyền, tức là đức tin có trong khi nào, thì tín quyền vẫn có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tín:

- Trạng thái là tin Tam bảo, nghiệp quả đời này và đời sau (saddhāhana-lakkhaṇā).

- Phận sự là tín ngưỡng Tam bảo (pasādanarasā).

- Thành tựu là tâm không dơ bẩn (akālussiyapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có nhân vật đáng tín ngưỡng (saddheyyavatthupadaṭṭhānā).

(2) Sati (niệm)[82] (bắt nguồn từ căn sar, nhớ, biết theo)

‘Sati’ là ‘niệm’, lưu tâm, nhớ đặng, nhớ ghi, tỉnh táo, hay biết theo pháp đang diễn tiến. Trạng thái chính của ‘niệm’ là ‘không trôi đi’, tức là, không cho phép không hay biết pháp đang diễn tiến. Khi một người không có đủ ‘niệm’, vị ấy không nhớ những điều được thấy hay nghe; như những cái nồi và những trái bí ngô rỗng trôi đi trên dòng nước.[83]

Có 4 câu Phật ngôn: 1 là niệm pháp tỉnh của đời, 2 là người có niệm hằng đặng tiến hoá, 3 là người có niệm được hưởng an vui, 4 là người có niệm thời hằng ngày đặc biệt.

Với ‘niệm – sati’, chúng sanh có thể nhớ lại những sự kiện ở quá khứ. Niệm (sati) có thể được tu tập, phát triển. Khi ‘niệm’ được phát triển cao độ, vị ấy đạt được sức mạnh nhớ về những kiếp quá khứ. Do đó, niệm (sati) có phận sự nhớ.

Đức Phật nhắc nhở các đệ tử mỗi ngày không quên những nghiệp thiện và luôn nhớ thực hiện tâm nguyện phấn đấu để thoát khỏi tất cả khổ.

Nếu một người luôn ‘niệm’ hay ‘biết theo’ ở 6 cửa, ‘ghi nhớ’ những gì mà vị ấy quan sát chỉ là ‘thấy, thấy’ hay ‘nghe, nghe’, v.v… vị ấy có thể ngăn chặn những phiền não thâm nhập tâm. Trong ý nghĩa này, niệm (sati) được ví như người gác cổng ngăn chặn những kẻ trộm cướp không cho thâm nhập vào thành phố.

Niệm (sati) cũng là 1 trong 5 pháp quyền, là 1 trong 5 pháp lực, là 1 trong 7 giác chi (bojjhaṅga) và là chi thứ bảy trong 8 Thánh đạo.

Katamaṃ tasmiṃ samaye satindriyaṃ hoti? Yā tasmiṃ samaye sati anussati paṭissati sati saraṇatā dhāraṇatā apilāpanatā asammussanatā sati satindriyaṃ satibalaṃ sammāsati-idaṃ tasmiṃ samaye satindriyaṃ hoti.

Niệm quyền trong khi có ra sao? Khi nào có niệm, phụ niệm, hồi quang, nhớ đặng, thường nhớ, vẫn nhớ, không lơ đãng, không quên, niệm quyền tức là niệm, niệm lực, chánh niệm. Đó là vẫn có niệm quyền trong khi ấy. (Dhs. 29)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu niệm:

- Trạng thái là cách tâm không lơ lãng (apilāpanalakkhaṇā) hay cách nhớ đặng luôn luôn (anussaraṇalakkhaṇā).

- Phận sự là không lẫn lộn, không quên cảnh (asammosarasā).

- Thành tựu là không cho cảnh xa lìa tâm, bảo hộ, giữ gìn tâm và cảnh (ārakkha-paccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sự nhớ chắc (thirasaññāpadaṭṭhānā) hay tứ niệm xứ (satipaṭṭhāna-padaṭṭhānā).

17 nẻo sanh niệm:

1) Niệm phát sanh do hiểu biết (abhijānatosati): là những sự vật, nghĩa lý đã từng quen, khi gặp, lúc cần dùng thì những cách hiểu biết ấy phát hiện nơi tâm rất dễ.

2) Niệm phát sanh do gom góp (kuṭumbikāyasati): là những vật gom góp để vào một chỗ thì tâm đặng chú ý nhiều lần, nên khi cần đến, nhớ ngay lại liền nơi chỗ ấy hay là như tiền dồn hết trong túi, khi dùng thò tay vào túi lấy ra có liền.

3) Niệm phát sanh do thức thô (oḷārikaviññāṇatosati): là do tâm hoạt động thô như là: Nóng giận, buồn nhớ hay thất tình, hỷ, nộ, ái, ố, ai, lạc, cụ, rất mạnh nhớ lại cái gì đã qua hoặc hiện tại. Nhưng cũng có khi nhớ đến sự này sự nọ, như giận này nhớ đến oán thù khi xưa.

4) Niệm phát sanh do vật chạm thức (hitaviññāṇatosati), như khi bị đánh là ta đau ta biết ta đau. Hoặc gặp cảnh xúc thích hợp sướng thân thì ta biết ta sướng, hay là nhớ lại sự sướng, sự đau như thế nào.

5) Niệm phát sanh do không vật chạm thức (ahitaviññāṇatosati) như là khi nhớ đến vật này, vật nọ, chớ khỏi lo thân đụng chạm chi cả.

6) Niệm phát sanh do đồng ấn chứng (sabhāganimittatosati), như gặp nhân vật tương tự như nhân vật đã gặp thì nhớ đến nhân vật thường quen.

7) Niệm phát sanh do ly ấn chứng (visabhāganimittatosati) như là sự vật ta đã thường quen, dù cách xa nhau trải qua bao lâu có khi khỏi gặp sự vật tương tự mà cũng nhớ lại.

8) Niệm phát sanh do hứa (kathābhiññāṇatosati), như là đã có hứa hẹn, lúc đến giờ dễ nhớ lại ngay.

9) Niệm phát sanh do nêu (lakkhaṇatosati), tức là làm dấu, sau gặp liền nhớ.

10) Niệm phát sanh nhờ nhắc nhở (saranatosati), như là những sự vật đã qua ta không đặng nhớ, nhờ kẻ khác nhắc giùm liền nhớ lại đặng.

11) Niệm phát sanh do đầu đề (muddhatosati), như là ta thấy đầu đề nhớ đặng cả bài.

12) Niệm phát sanh do đếm tính (gaṇanatosati), như là những sự vật mà ta không nhớ được ngay đó, nhờ đếm đi tính lại mới nhớ ra.

13) Niệm phát sanh do thuộc lòng (dhāraṇatosati) là những gì ta đã thuộc nhuần, nhớ đâu đặng đó.

14) Niệm phát sanh do tu tiến (bhāvanātosati), tức là hành tứ niệm xứ rất chuyên môn thì có trớn, cảnh đến niệm liền.

15) Niệm phát sanh do coi bổn (potthakanibandhanatosati), tức là nhờ coi sách mà được nhớ tới những gì ngoài sách ấy có liên quan tới.

16) Niệm phát sanh do cất để (upanikkhepatosati) là những vật cất có trật tự khi muốn lấy rất dễ.

17) Niệm phát sanh do thường quen (anubhūtosati) là những sự vật đã thường làm và gặp rất nhiều lần thì đến lúc hoặc gặp trường hợp vẫn nhớ vật thường quen rất dễ. Sách Trung Hoa có câu: “Thế thượng vô nan sự, đô lai tâm bất chuyên” nghĩa là trên đời không gì khó hết, đối với mọi người đều do tâm không chuyên môn mới thấy ra khó.

Mười bảy nẻo sanh niệm ở trên là từng trường hợp và đủ loại hạng chúng sanh. Còn về phần bậc tu cao, nên cần tìm thực hành:

Nhân trợ sanh niệm giác chi: 1 là niệm-lương tri (sati-sampajañña), 2 là tránh người lẫn và hay quên (muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā), 3 là thân cận người có niệm vững vàng (upaṭṭhitassatipuggalasevanatā), 4 là chăm chú với thân tâm hành động (tadadhimuttatā).[84]

(3) Hirī (tàm)[85] (bắt nguồn từ căn hirī)

Tàm (hirī) làm cho chúng sanh chùn lại hay thoái thác vì thấy hổ thẹn trước những ác hạnh (ác nghiệp).

Chúng sanh có tàm (hirī) thoái thác trước những ác pháp ví như lông gà bị co rút trước lửa.

Katamo ca puggalo hirimā: Tattha katamā hiri: Yā hiri hirīyati hirīyitabbena, hirīyati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, ayaṃ vuccati hiri, imāya hiriyā samannāgato puggalo hirimā.

Người hữu tàm ra sao? Điều kiện hữu tàm ra sao? Thẹn với pháp thành tội ác, như thế gọi là tàm, người có sự hổ thẹn gọi là người hữu tàm. (Puggala paññatti – câu 72)

Katamā tasmiṃ samaye hiri hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye hirīyati hirīyitabbena, hirīyati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā - ayaṃ tasmiṃ samaye hiri hoti.(Dhs. 53)

Tàm trong khi có ra sao? Trạng thái hổ thẹn với cách hành động ác xấu đáng hổ thẹn, thái độ hổ thẹn với những pháp tội ác có trong khi nào, thì tàm có trong khi ấy.

Tàm (hirī) đối lập với vô tàm (ahirika) là pháp phạm vào bất cứ ác pháp nào không hề ăn năn, hối hận dù nhỏ nhất.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tàm:

- Trạng thái là thoái thác[86] với cách làm tội (pāpatojigucchanalakkhaṇā).

- Phận sự là không làm tội (pāpānaṃ akaraṇarasā).

- Thành tựu là ngần ngại với tội lỗi (pāpatosaṅkocanapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là biết trọng mình (attagāravapadaṭṭhānā).

(4) Ottappa (úy)[87] (bắt nguồn từ o + căn tap)

Úy (ottappa) là sự ghê sợ hành theo ác pháp, bởi vì ý thức được sự đa dạng của những ác quả.

Tàm (hirī) khác với sự nhút nhát thông thường, úy (ottappa) khác với sự sợ hãi thông thường của chúng sanh. Một Phật tử không phải sợ hãi bất cứ cá thể nào, cho dù là một vị trời, Phật giáo không dựa trên sự sợ hãi của vô minh.

Katamo ca puggalo ottappī: Tattha katamaṃ ottappaṃ: Yaṃ ottappati ottappitabbena, ottappati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, idaṃ vuccati ottappaṃ. Iminā ottappena samannāgato puggalo ottappī.

Người hữu úy ra sao? Điều kiện hữu úy ra sao? Pháp nào mà ghê sợ sự vật đáng ghê sợ bằng lối phải đến tội ác, ghê sợ như thế gọi là điều kiện úy. Nếu ai bỏ được sự ghê sợ như thế gọi là người hữu úy. (Puggala paññatti – câu 72)

Katamaṃ tasmiṃ samaye ottappaṃ hoti? Yaṃ tasmiṃ samaye ottappati ottappitabbena, ottappati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā - idaṃ tasmiṃ samaye ottappaṃ hoti. (Dhs. 54)

Úy trong khi có ra sao? Trạng thái ghê sợ với hành động ác xấu đáng ghê sợ, thái độ ghê sợ với những tội ác có trong khi nào, thì úy vẫn có trong khi ấy.

Úy (ottappa) đối lập với vô úy (anottappa) và là pháp có thể khơi nguồn cho những phần pháp sau. Tàm (hirī) sinh khởi với sự tôn trọng tự thân, trong khi úy (ottappa) sinh khởi với sự tôn trọng tha nhân. Giả sử có một gậy sắt, một đầu của cây gậy được đốt nóng cho đến khi cháy đỏ và đầu còn lại bị dính những chất bẩn, có người không dám chạm vào một đầu gậy do ghê tởm và không dám chạm vào đầu gậy còn lại do ghê sợ. Tàm (hirī) được ví như trường hợp trước và úy (ottappa) được ví như trường hợp sau.

Tàm (hirī) và úy (ottappa), ngăn chúng sanh khỏi những thú tính, không cho phép xảy ra những hành vi ác xấu như là việc quan hệ tình dục giữa mẹ và con trai, hay giữa cha và con gái v.v… cho dù vào thời điểm kém văn minh nhất. Do đó, tàm (hirī) và úy (ottappa) được gọi là Lokapāla dhamma, tức là pháp hộ trì thế gian.[88]

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu úy:

- Trạng thái là ghê sợ với tội (pāpa uttāsanalakkhaṇaṃ).

- Phận sự là không làm tội (pāpānaṃ akaraṇarasaṃ).

- Thành tựu là sự ngần ngại với tội (pāpatosaṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ).

- Nhân cận là tôn trọng người (paragāravapadaṭṭhānaṃ).

(5) Alobha (vô tham)[89]

Vô tham (alobha) là không ham muốn, không nhiễm đắm và không chấp cứng với cảnh. Vô tham (alobha) là pháp không dính mắc vào vật dục và không ích kỷ là trạng thái chính của vô tham (alobha), trái ngược với tham (lobha). Ví như giọt nước chảy khỏi lá sen mà không dính lá sen. Vô tham (alobha) thoát khỏi những vật dục mà không dính hay bám vào chúng; ví như một vị Arahaṃ (Arahat) là người hoàn toàn không tham.

Khi chúng sanh không dính mắc vào tài sản của mình, vị ấy có thể xả thí tiền, xả thí vật chất cho việc từ thiện. Vô tham (alobha) thể hiện qua hình thức rộng lượng hay hào phóng.

Vô tham (alobha) đối lập với tham (lobha) và có thể khắc chế tham (lobha). Vô tham (alobha) là một trong ba căn thiện, là một đức hạnh tốt liên quan đến lòng vị tha.

Katamo tasmiṃ samaye alobho hoti? Yo tasmiṃ samaye alobho alubbhanā alubbhitattaṃ asārāgo asārajjanā asārajjitattaṃ anabhijjhā alobho kusalamūlaṃ - ayaṃ tasmiṃ samaye alobho hoti. (Dhs. 47)

Vô tham trong khi có ra sao? Khi nào có vô tham là trạng thái không ham muốn, không nhiễm đắm, không tham ác, không mong mỏi, không tham vọng, cách không tham, hành vi không tham, tức là căn thiện vô tham. Như thế gọi là vô tham vẫn có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu vô tham:

- Trạng thái là không ham muốn cảnh (agedhalakkhaṇo) hay là không mắc dính theo cảnh (alaggabhāvalakkhaṇo) như một giọt nước trên lá sen.

- Phận sự là không chấp cứng (apariggaharaso).

- Thành tựu là không dính mắc cảnh đáng ưa thích (anallīnapaccupaṭṭhāṇo).

- Nhân cận là tác ý khéo (yonisomanasikārapadaṭṭhāno).

(6) Adosa (vô sân)[90] hay mettā (từ) (bắt nguồn từ căn mid)

Vô sân (adosa) là không giận, không buồn, không khóc lóc. Vô sân (adosa) là pháp đối lập với sân (dosa) và có thể khắc chế sân (dosa), còn gọi là từ (mettā). Vô sân không chỉ thiếu vắng sự ganh ghét hay ác cảm, mà còn là một đức hạnh tốt.

Sân (dosa) có trạng thái thô lỗ, cứng sượng và ác độc, trong khi trạng thái của vô sân (adosa) là tính nhu mì và sự bao dung. Sân (dosa) ví như kẻ thù, trong khi vô sân (adosa) ví như một người bạn tốt dễ chịu. Vô sân (adosa) cũng được xem như thiện chí với bản chất thiện và lợi ích của nó.

Khi nào vô sân (adosa) hướng sự chú ý đến chúng sanh, cầu mong cho họ đặng hạnh phúc, khi ấy vô sân được gọi là ‘mettā’, tức là ‘từ’ hay lòng trắc ẩn.

Vô sân (adosa) cũng là một trong ba căn thiện.

Katamo tasmiṃ samaye adoso hoti? Yo tasmiṃ samaye adoso adussanā adussitattaṃ[91] avyāpādo avyāpajjho adoso kusalamūlaṃ - ayaṃ tasmiṃ samaye adoso hoti.

Vô sân trong khi có ra sao? Khi nào không có sự giận dỗi, không hờn, không tức mình, không tính hại, không nghĩ đến sự ác độc tức là căn thiện vô sân. Như thế gọi là vô sân có trong khi ấy. (Dhs. 48)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu vô sân:

- Trạng thái là không hung ác (acaṇdikkalakkhaṇo) hay là không phẫn nộ (avirodha-lakkhaṇo).

- Phận sự là không gây thù oán, không nóng nảy (āghātapariḷāhavinayaraso).

- Thành tựu là trong trẻo như trăng rằm (sammabhāvapaccupaṭṭhāna).

- Nhân cận là tác ý khéo (yonisomanasikārapadaṭṭhāno).

(7) Tatramajjattatā (trung bình) (Vsm. XIV- Uẩn Xiển Minh)

Trung bình (tatramajjattatā) có trạng thái chính của tatramajjattatā là nhìn hay quan sát cảnh vô tư, không thiên vị, ‘giữ tất cả các pháp quân bình’, điều hòa những pháp đồng sanh cho bằng với nhau không thái quá bất cập hay chênh lệch so le, tức là dung hòa các pháp đi chung.

Trung bình được ví như người đánh xe ngựa điều khiển hai con ngựa thuần thục chạy đồng bước. Nó cũng đóng vai trò như người chủ tọa của buổi họp trao cơ hội công bằng đến những cộng sự. Trung bình giúp quân bình tâm (citta) và những sở hữu tâm (cetasika) câu sanh cùng hành động nhịp nhàng, ngăn chặn bất cứ sự vượt trội quá mức hay lui sụt kém cỏi nào.

Với ý nghĩa bình thản, nó thường được gọi là xả (upekkhā), là trạng thái trung bình giữa bi (karuṇā) và tùy hỷ (muditā). Upekkhā này (tức là tatramajjattatā) nuôi dưỡng chân giá trị của 1 trong 7 bojjhaṅga (giác chi). Nó khác với xả thọ (upekkhā vedanā).

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu trung bình:

- Trạng thái là cách dìu dắt, quân bình những pháp đồng sanh (samavāhita-lakkhaṇā).

- Phận sự là ngăn pháp hợp nhau không cho thái quá bất cập (unādhikatānīvaraṇarasā).

- Thành tựu là trung bình đối với cảnh (majjhattabhāvapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có chư pháp tương ưng (sampayuttadhammapadaṭṭhānā).

(8, 9) Kāya-passaddhi và citta-passaddhi (Dhs. 55, 56) (Passambh + ti = passadhti = passaddhi)

Tịnh thân và tịnh tâm. Ở đây ‘kāya’ không có nghĩa là ‘thân thể’; mà chỉ cho nhóm sở hữu (danh pháp câu sanh với tâm).

Passaddhi là sự yên tịnh, sự yên lặng, sự yên tĩnh, sự thanh bình.

Cũng thế, kāya-passaddhi (tịnh thân) là sự yên tịnh của những sở hữu hay những danh pháp câu sanh, trong khi citta-passaddhi (tịnh tâm) là sự yên tịnh của tâm (citta).

Từ passaddhi (yên tịnh) cho đến ujjukatā (chánh) có 6 đôi cetasika (sở hữu tâm) đi với kāya (thân) và citta (tâm). Lý do Đức Phật trình bày những pháp này theo đôi là vì chúng cùng nhau sinh khởi và chúng cùng kháng lại những pháp đối lập với chúng.

Trường hợp của saddhā (tín), sati (niệm), hirī (tàm), v.v…, được trình bày đơn lẻ bởi do chỉ mỗi pháp ấy có thể kháng lại pháp đối lập với chúng.

Với citta passaddhi (tịnh tâm), chỉ có tâm yên tịnh. Với kāya-passaddhi (tịnh thân), không chỉ là những sở hữu tâm (những danh pháp câu sanh) yên tịnh, nhưng thân cũng yên tịnh do sự lan truyền của sắc tâm thiện, đó là tâm trợ duyên cho sắc pháp sanh.

Passaddhi có đặc điểm chính là ngăn hay làm giảm sự sôi nổi của sự sân giận. Nó đóng vai trò như bóng mát của một cây đến người bị tác động bởi nhiệt mặt trời.

Passaddhi (yên tịnh) đối lập với kukkucca (hối hận). Khi phát triển cao độ, passaddhi trở thành một chi của giác ngộ (bojjhaṅga).[92]

Katamā tasmiṃ samaye kāyapassaddhi hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa passaddhi paṭippassaddhi[93] passambhanā paṭippassambhanā[94] paṭippassambhitattaṃ[95] ayaṃ tasmiṃ samaye kāyapassaddhi hoti.

Tĩnh[96] thân trong khi có ra sao? Trạng thái tĩnh, tự yên, tự tĩnh, thái độ tĩnh, cách tự yên tĩnh của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào, thì tĩnh thân có trong khi ấy. (Dhs. 55)

Katamā tasmiṃ samaye cittapassaddhi hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa passaddhi paṭippassaddhi passambhanā paṭippassambhanā paṭippassambhitattaṃ - ayaṃ tasmiṃ samaye cittapassaddhi hoti.

Tĩnh tâm trong khi có ra sao? Trạng thái tĩnh, tự yên, tự tĩnh, thái độ tĩnh, cách tự yên tĩnh của thức uẩn có trong khi nào, thì tĩnh tâm có trong khi ấy. (Dhs. 56)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tịnh thân và tịnh tâm:

- Trạng thái là yên tịnh của sở hữu tâm và tâm, lìa sự động của phiền não (kāyacittadaratha-vūpasamalakkhaṇā).

- Phận sự là sở hữu tâm và tâm bài trừ cách hành động của phiền não (kāyacittadaratha-nimmaddanarasā).

- Thành tựu là sở hữu tâm và tâm yên tịnh, mát mẻ (kāyacittānaṃsantasātala-paccupaṭṭhāṇā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyacittapadaṭṭhānā).

(10, 11) Kāya-lahutā và citta-lahutā (Dhs. 57, 58)

Lahutā (khinh) là sự nhẹ nhàng hay nhanh nhẹn. Trạng thái chính của kāya-lahutā (khinh thân) là ngăn chặn sự nặng nề của những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm); trạng thái chính của citta-lahutā (khinh tâm) là ngăn chặn sự nặng nề của tâm. Nó là sự đặt gánh nặng xuống.

Kāya lahutā và citta-lahutā (khinh thân và khinh tâm) đối lập với thīna và middha (hôn trầm và thùy miên) là những pháp gây ra sự nặng nề và cứng sượng cho những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm và tâm).

Katamā tasmiṃ samaye kāyalahutā hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa lahutā lahuparināmatā adandhanatā avitthanatā - ayaṃ tasmiṃ samaye kāyalahutā hoti.

Khinh thân trong khi có ra sao? Sự nhẹ nhàng, cách thay đổi nhẹ nhàng, không nặng nề, không sần sượng của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào thì khinh thân có trong khi ấy. (Dhs. 57)

Katamā tasmiṃ samaye cittalahutā hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa lahutā lahuparināmatā adandhanatā avitthanatā - ayaṃ tasmiṃ samaye cittalahutā hoti.

Khinh tâm trong khi có ra sao? Sự nhẹ nhàng, cách thay đổi nhẹ nhàng, không nặng nề, không sần sượng của thức uẩn có trong khi nào, thì khinh tâm vẫn có trong khi ấy. (Dhs. 58)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu khinh thân và khinh tâm:

- Trạng thái là nhẹ nhàng sở hữu tâm và tâm không nặng nề (kāyacittagarubhāvavūpasama-lakkhaṇā).

- Phận sự là sở hữu tâm và tâm bài trừ sự nặng nề (kāyacittagarubhāvanimmaddanarasā).

- Thành tựu là sự không đình trệ của sở hữu tâm và tâm (kāyacittānaṃ adandhatāpaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyacittapadaṭṭhāṇā).

(12, 13) Kāya-mudutā và citta-mudutā (Dhs. 59, 60)

Kāya-mudutā (nhu thân) và citta-mudutā (nhu tâm). Hai sở hữu tâm (cetasika) này chỉ cho sự mềm dẻo, linh hoạt của những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm và tâm) theo thứ tự.

Chúng loại trừ tính cứng trong tâm gây ra bởi những sở hữu bất thiện như diṭṭhi (tà kiến) và māna (ngã mạn).

Mudutā (nhu) được ví như sự mềm dẻo của da khi được chăm sóc tốt bằng cách thoa dầu, nước v.v… mudutā (nhu) là pháp đối lập với tà kiến và ngã mạn.

Katamā tasmiṃ samaye kāyamudutā hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa mudutā maddavatā akakkhaḷatā akaṭhinatā - ayaṃ tasmiṃ samaye kāyamudutā hoti. (Dhs. 59)

Nhu thân trong khi có ra sao? Sự mềm, sự dịu, không cứng, không kiên ngạnh của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào, thì nhu thân có trong khi ấy.

Katamā tasmiṃ samaye cittamudutā hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa mudutā maddavatā akakkhaḷatā akaṭhinatā - ayaṃ tasmiṃ samaye cittamudutā hoti.

Nhu tâm trong khi có ra sao? Sự mềm, sự dịu, không cứng, không kiên ngạnh của thức uẩn có trong khi nào, thì nhu tâm có trong khi ấy. (Dhs. 60)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu nhu thân và nhu tâm:

- Trạng thái là mềm dịu của sở hữu tâm và tâm (kāyacittathoddhatāsama-lakkhaṇā).

- Phận sự là hạn chế cách cứng cỏi, sượng sần của sở hữu tâm và tâm (kāyacittathaddhabhāvanimaddanarasā).

- Thành tựu là sở hữu tâm và tâm không uể oải (appaṭighātapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyacittapadaṭṭhānā).

(14, 15) Kāya-kammaññatā và citta-kammaññatā (Dhs. 61, 62) (Kamma + nya + tā = Kammanyatā = Kammaññyatā)

Thích thân (kāya-kammaññatā) và thích tâm (citta-kammaññatā), hai sở hữu tâm này chỉ cho khả năng thích ứng của những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm và tâm) và tính tốt đẹp trong việc thực hiện nhiệm vụ của chúng.

Trạng thái chính của chúng là ngăn ngừa sự không thích ứng hay không thể làm của tâm (citta) và những sở hữu.

Như được nêu trong chú giải bộ Pháp Tụ rằng hai sở hữu tâm (cetasika) này làm yên tịnh (pasāda), thuận lợi trong các pháp lợi ích và có thể thích nghi như vàng ròng.

Katamā tasmiṃ samaye kāyakammaññatā hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa kammaññatā kammaññattaṃ kammaññabhāvo - ayaṃ tasmiṃ samaye kāyakammaññatā hoti.

Thích thân trong khi có ra sao? Sự thích hợp với việc làm, cách thích hợp với việc làm, trạng thái thích hợp việc làm của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào, thì thích thân có trong khi ấy. (Dhs. 61)

Katamā tasmiṃ samaye cittakammaññatā hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa kammaññatā kammaññattaṃ kammaññabhāvo - ayaṃ tasmiṃ samaye cittakammaññatā hoti.

Thích tâm trong khi có ra sao? Sự thích hợp với việc làm, cách thích hợp với việc làm, trạng thái thích hợp việc làm của thức uẩn có trong khi nào, thì thích tâm vẫn có trong khi ấy. (Dhs. 62)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu thích thân và thích tâm:

- Trạng thái là sở hữu tâm và tâm không lìa cách thích hợp công việc thiện (kāyacitta akam-maññatāsamalakkhaṇā).

- Phận sự là sở hữu tâm và tâm bài trừ cách không thích hợp với công việc (akammañña-niddhamanarasā).

- Thành tựu là sở hữu tâm và tâm tiếp cảnh đầy đủ (ārammaṇakaraṇasampatti-paccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyacittapadaṭṭhānā).

(16, 17) Kāya-pāguññatā và citta-pāguññatā (Dhs. 63, 64)

Thuần thân (kāya-pāguññatā) và thuần tâm (citta-pāguññatā) chỉ cho sự thành thạo hay thuần thục của những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm và tâm) trong việc làm của chúng. Trạng thái chánh của chúng là ngăn ngừa bệnh hoạn của những danh pháp câu sanh (sở hữu tâm và tâm).

Katamā tasmiṃ samaye kāyapāguññatā hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa paguṇatā paguṇattaṃ paguṇabhāvo - ayaṃ tasmiṃ samaye kāyapāguññatā hoti. (Dhs. 63)

Thuần thân trong khi có ra sao? Sự thuần thục, cách thuần thục, trạng thái thuần thục của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào, thì thuần thân vẫn có trong khi ấy.

Katamā tasmiṃ samaye cittapāguññatā hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa paguṇatā paguṇattaṃ paguṇabhāvo - ayaṃ tasmiṃ samaye cittapāguññatā hoti.

Thuần tâm trong khi có ra sao? Sự thuần thục, cách thuần thục, trạng thái thuần thục của tâm có trong khi nào, thì thuần tâm vẫn có trong khi ấy. (Dhs. 64)

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu thuần thân và thuần tâm:

- Trạng thái là làm cho bệnh sôi nổi, nóng nảy của sở hữu và tâm đặng yên tịnh (kāyacittagelaññavūpasamalakkhaṇā).

- Phận sự là thủ tiêu nóng nảy của sở hữu tâm và tâm (kāyacitta-gelaññanimaddanarasā).

- Thành tựu là xa lìa tội lỗi, phiền não (nirādīnavapaccupaṭṭhānā) hoặc xa lìa bệnh tà kiến, ngã mạn v.v… (aragayapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyacittapadaṭṭhānā).

(18, 19) Kāyujjukatā và cittujjukatā (Dhs. 65, 66)

Chánh thân (kāyujjukatā) và chánh tâm (cittujjukatā) chỉ cho sự chánh trực, sự thẳng thắn trong những danh pháp câu sanh và tâm theo tuần tự. Do đó, hai pháp này đối lập với sự quanh co, dối trá hay xảo trá với sự ảo tưởng, giả dối (māyā) và sự gian trá (sātheyya).

19 sở hữu tịnh hảo đã nêu trên trở nên dễ thấy đối với người thường thực hiện những hành động như xả thí, trì giới và tham thiền. Khi chúng cùng phối hợp với những tâm tịnh hảo (sobhaṇacitta), những pháp này được gọi là sobhaṇa-sādhāranacetasika (những sở hữu tịnh hảo biến hành).

Katamā tasmiṃ samaye kāyujjukatā hoti? Yā tasmiṃ samaye vedanākkhandhassa saññākkhandhassa saṅkhārakkhandhassa ujutā ujjukatā ajimhatā avaṅkatā akuṭilatā - ayaṃ tasmiṃ samaye kāyujjukatā hoti. (Dhs. 65)

Chánh thân trong khi có ra sao? Sự ngay thẳng, cách ngay thẳng, không cong vạy, không co vẹo của thọ uẩn, tưởng uẩn và hành uẩn có trong khi nào, thì chánh thân có trong khi ấy. (Dhs. 66)

Katamā tasmiṃ samaye cittujjukatā hoti? Yā tasmiṃ samaye viññāṇakkhandhassa ujutā ujjukatā1 ajimhatā avaṅkatā akuṭilatā - ayaṃ tasmiṃ samaye cittujjukatā hoti.

Chánh tâm trong khi có ra sao? Sự ngay thẳng, cách ngay thẳng, không cong vạy, không co vẹo của thức uẩn có trong khi nào, thì chánh tâm vẫn có trong khi ấy.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu chánh thân và chánh tâm:

- Trạng thái là cách chánh trực của sở hữu tâm và tâm (kāyacitta ajjava-lakkhaṇā).

- Phận sự là tiêu diệt cách không chánh trực của sở hữu tâm và tâm (kāyacitta-kuṭilabhāvaniddamanarasā).

- Thành tựu là không vạy vọ (ajimhatāpaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có sở hữu tâm và tâm (kāyācittapadaṭṭhānā).

Từ sở hữu tín (saddhā) đến sở hữu chánh tâm (cittujukatācetasika) là 19 sở hữu tịnh hảo biến hành (sobhanasādhāraṇa-cetasika) là những sở hữu phối hợp đủ với tất cả tâm tịnh hảo.

(B) Sở Hữu Ngăn Trừ (Virati Cetasika)

§7. Sammāvācā sammākammanto sammāājīvo ceti tisso viratiyo nāma.

Chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng. Ba sở hữu tâm này gọi là sở hữu ngăn trừ.

Viraṭi = Vi + căn ram. Ba virati cetasika (sở hữu ngăn trừ phần) được gọi là những sīla maggaṅga (chi đạo giới). Chúng tạo thành sīla sikkhā (học giới) là nền tảng của 8 chi đạo, đó là:

(20) Sammā-vācā = chánh ngữ.

(21) Sammā-kammanta = chánh nghiệp.

(22) Sammā-ajīva = chánh mạng.

Giải thích:

(20) Sammā-vācā (chánh ngữ)

Sammā-vācā (chánh ngữ) có bốn phần, tức là ngăn ngừa khỏi:

1) Musāvādā = nói dối, vọng ngữ.

2) Pisuṇavācā = nói lời đâm thọc, nói hai lưỡi, nói phỉ báng.

3) Pharusavācā = nói lời ác độc, ác ngữ.

4) Samphappalāpa = nói nhảm nhí, vô ích, tạp uế.

Khi chúng sanh đối diện với việc phạm một trong 4 phần trên và vị ấy từ chối việc phạm, vị ấy đạt được sammā-vācā (chánh ngữ) tức thì trong sự ngăn ngừa.

Katamā tasmiṃ samaye sammāvācā hoti? Yā tasmiṃ samaye catūhi vacīduccaritehi ārati virati paṭivirati veramaṇī akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velā-anatikkamo setughāto sammāvācā maggaṅgaṃ maggapariyāpannaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye sammāvācā hoti.

Chánh ngữ trong khi có ra sao? Sự chừa bỏ, cách chừa bỏ, càng chừa bỏ, tránh xa không làm, không đá động, không hiệp tác, không phạm đến tứ ác ngữ, chánh ngữ là chi của đạo, trọn liên hệ trong đạo, lời nói chơn chánh có trong khi nào, thì chánh ngữ có trong khi ấy. (Dhs. 218)

(21) Sammā-kammanta (chánh nghiệp)

Sammā-kammanta (chánh nghiệp) ở đây nghĩa là thân hành động ngăn ngừa khỏi:

(1) Pāṇātipātā = sát, giết (chúng sanh).

(2) Adinnādānā = trộm cắp.

(3) Kāmesu Michhācārā = tà dâm.

Và nữa, khi chúng sanh đối diện với việc phạm một trong những ác hạnh trên mà từ chối việc phạm, vị ấy đạt được sammā-kammanta (chánh nghiệp) tức thì trong sự ngăn ngừa.

Katamo tasmiṃ samaye sammākammanto hoti? Yā tasmiṃ samaye tīhi kāyaduccaritehi ārati virati paṭivirati veramaṇī akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velā-anatikkamo setughāto sammākammanto maggaṅgaṃ maggapariyāpannaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye sammā kammanto hoti. (Dhs. 219)

Chánh nghiệp trong khi có ra sao? Sự chừa bỏ, cách chừa bỏ, càng chừa bỏ, tránh xa, không làm, không đá động, không hiệp tác, không phạm ba thân ác hạnh, chánh nghiệp là chi của đạo, trọn liên hệ trong đạo, hành động chơn chánh có trong khi nào, thì chánh nghiệp có trong khi ấy.

(22) Sammā-ājīva (chánh mạng)

Sammā-ājīva (chánh mạng) nghĩa là kiêng khem, từ chối nghề mà mang lại sự tai hại cho chúng sanh khác, như là mua bán vũ khí, chúng sanh, chất say và chất độc cũng như sự giết hại, câu cá, nghiệp binh đao, gian dối lừa lọc, bói toán, lừa đảo, v.v…

Katamo tasmiṃ samaye sammā-ājīvo hoti? Yā tasmiṃ samaye micchāājīvā ārati virati paṭivirati veramaṇī akiriyā akaraṇaṃ anajjhāpatti velā-anatikkamo setughāto sammā-ājīvo maggaṅgaṃ maggapariyāpannaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye sammā-ājīvo hoti.

Chánh mạng trong khi có ra sao? Sự chừa bỏ, cách chừa bỏ, càng chừa bỏ, tránh xa không làm, không đá động, không hiệp tác, không phạm tà mạng, chánh mạng là chi của đạo, trọn liên hệ trong đạo, sự nuôi mạng chơn chánh có trong khi nào, thì chánh mạng có trong khi ấy. (Dhs. 220)

Ba sở hữu trên gọi chung là sở hữu giới phần (viratīcetasika) cùng có 4 ý nghĩa như sau:

- Trạng thái là ngăn trừ khỏi làm thân, khẩu ác (viratīduccarita avītikkamalakkhaṇā).

- Phận sự là thoái thác khỏi thân, khẩu ác (tatosaṅkocanarasā).

- Thành tựu là không đành làm thân, khẩu ác (akiriyapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có ân đức tài sản của bậc hiền triết như là tín, niệm, tàm, úy và thiểu dục (saddhāsatihiriottappa appicchatādiguṇapadaṭṭhānā).

Sở hữu giới phần (viraticetasika) phối hợp với 8 tâm đại thiện và 8 hoặc 40 tâm siêu thế. Nhưng đối với tâm siêu thế hợp nhất định và đủ luôn luôn, nên trong văn lục bát nói: “Giới phần mười sáu hiệp chan”. Đối với tâm siêu thế phối hợp nhất định, mỗi lần đều có và đủ ba. Còn phối hợp với đại thiện thì bất định, khi có khi không và hiệp riêng mỗi thứ.

(C) Sở Hữu Vô Lượng (Appamaññā Cetasika) có 2:

§8. Karuṇā muditā appamaññāyo nāmāti sabbathāpi paññindriyena saddhiṃ pañcavīsatime cetasikā sobhanāti veditabbā.

Bi, tùy hỷ gọi là sở hữu vô lượng, với trí quyền. Tất cả thành 25 sở hữu tịnh hảo nên được biết.

(23) Karuṇā = Bi

(24) Muditā = Tùy hỷ

Có bốn trạng thái vô lượng hay vô hạn. Để nêu theo thứ tự thường được tu tập, đó là mettā (từ), karuṇā (bi), muditā (tùy hỷ) và upekkhā (xả).

Hai pháp đã được trình bày ở trên là mettā (từ) được gom trong adosa (vô sân) và upekkhā (xả) trong tatramajjattatā (trung bình). Do đó, chỉ có hai pháp còn lại sẽ được trình bày ở đây.

Trong việc tu tiến bất cứ pháp nào trong bốn vô lượng, chúng ta có thể hướng sự chú tâm đến một chúng sanh hay tất cả chúng sanh trong thế gian. Do đó, những pháp này được gọi là ‘vô lượng’.

- Trong việc tu tiến pháp ‘từ’ (mettā), chúng ta niệm ‘mong cho tất cả đặng sự an vui’.

- Trong việc trau dồi pháp ‘bi’ (karanā), chúng ta niệm ‘mong cho tất cả thoát khỏi những khổ’.

- Trong việc tu tập pháp ‘tùy hỷ’ (muditā), chúng ta hoan hỷ trước sự thành tựu của chúng sanh và niệm ‘mong cho họ đạt được những lợi ích lâu dài’.

- Trong việc tu tiến pháp ‘xả’ (upekkhā), chúng ta duy trì sự quân bình tâm và niệm: ‘Dù cho tất cả chúng sanh như thế nào đều do nghiệp của họ’.

Người nào rải khắp thế gian với pháp từ (mettā), bi (karuṇā), tùy hỷ (muditā) và xả (upekkhā) thì được gọi là sống trong cõi trời hay Phạm thiên. Do đó, bốn vô lượng cũng được gọi là “Brahma-vihāra”, tức là Phạm trú.

Mettā (từ) (bắt nguồn từ căn mid) là thành thật mong những điều tốt đẹp và lợi ích cho tất cả. Nó loại trừ những ác tâm là pháp đối lập trực tiếp. Kẻ thù gián tiếp của nó là tình thương (pema). Trạng thái chánh của nó là thái độ nhân từ.

(23) Karuṇā (bi)[97] (căn Kar làm, chế tạo + unā)

“Bi” là cách thương hại, tội nghiệp cho chúng sanh đang và sẽ khổ, tức là không đành để cho chúng sanh chịu những khổ hay là muốn cứu khổ cho chúng sanh. ‘Bi’ làm cho tâm của hiền nhân rung động khi chúng sanh bị đau khổ với nỗi đau; trạng thái chánh là mong nhổ cái khổ của chúng sanh. Nó loại trừ sự hung ác và nguy hại (hiṃsa) là pháp đối lập trực tiếp. Kẻ thù gián tiếp là pháp ưu (domanassa).

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu bi:

- Trạng thái là mong muốn chúng sanh khỏi khổ (paradukkhāpanayanākārapavatti-lakkhaṇā).

- Phận sự là không chịu nổi để nhìn coi chúng sanh (ngoài ra ta) chịu khổ (paradukkhāsahanarasā).

- Thành tựu là không ép uổng chúng sanh (ngoài ra ta) (avihiṃsapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có chúng sanh thọ khổ (dukkhābhibhūtānaṃ anāthabhāvadassana-padaṭṭhānā).

(24) Muditā (tùy hỷ)[98] (bắt nguồn từ căn mud) không chỉ vui theo, đồng cảm mà còn vui cảm kích, vui theo sự tiến hóa lợi ích phần tốt của người khác như là: Thấy người tạo phước có tâm đồng ý v.v… hay thấy người được hưởng sự vui cao siêu chơn chánh cũng mừng giùm. Trạng thái chính của tùy hỷ là hoan hỷ trước sự thịnh vượng của chúng sanh khác. Pháp đối lập trực tiếp của pháp này là pháp ganh tị, tật đố (issā) và kẻ thù gián tiếp là sự vui thích (pahāsa). Tùy hỷ loại trừ sự ghét (arati).

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu tùy hỷ:

- Trạng thái là lạc quan với sự yên vui của người khác (pamodanalakkhaṇā).

- Phận sự là không ganh tị với sự yên vui, lợi ích tiến hóa của người khác (anissāyanarasā).

- Thành tựu là phá trừ cái không tùy hỷ (arativighātapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là có tài sản của người khác (parasampattipadaṭṭhānā) hoặc tốt đẹp hay quyền tước (lakkhidassanapadaṭṭhānā).

Bi và tùy hỷ gồm lại gọi là sở hữu vô lượng phần (appamaññācetasika) nghĩa là đối với vô lượng chúng sanh; chẳng phải chỉ giới hạn nơi một chúng sanh hay trong phần nào có hạn định.

Sở hữu vô lượng phần phối hợp với 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 12 tâm sắc giới câu hành hỷ, không nhất định và đi riêng, nên văn lục bát nêu: “Đẳng phần hai mươi tám hiệp đoàn chẳng dư” (chữ đẳng là văn quyền thế cho chữ vô lượng). Hai sở hữu tâm này hiệp không nhất định và đi riêng.

Upekkhā (xả) hay trung bình (Upa = công bằng, không thiên vị, vô tư, thích đáng + căn ikkh) là đối với tất cả chúng sanh một cách vô tư, công bằng, không thiên vị, dù thương hay ghét. Xả là trạng thái quân bình của tâm. Pháp đối lập trực tiếp là tham luyến (rāga) và kẻ thù gián tiếp là không thông minh, không hiểu biết, sự lãnh đạm, thờ ơ. Trạng thái chính của pháp này là thái độ công bằng, vô tư.

(D) Sở Hữu Trí (Pañña)

(25) Trí Quyền (Paññindriya)[99] hay Vô si (Amoha)

Pa = đúng đắn; ñā, biết; paññā, theo nghĩa của từ là biết đúng.

Paññā là trí hay sự sáng suốt và indriya là quyền điều hành.

Paññindriya (trí quyền) là cai quản trong phần hiểu biết thấu đáo, tức là phần sáng suốt của tâm hoặc gọi trí hay gọi tuệ (paññā, ñāṇa) cũng là một pháp. Paññindriya (trí quyền) có quyền trong sự hiểu biết thực tính của các pháp như chúng đang là, tức là thấy về aniccā (vô thường), dukkhā (khổ) và anattā (vô ngã). Bởi vì trí khắc chế vô minh, nó được gọi là amoha (vô si, không mê mờ hay tuệ). ‘Trí’ có thể dỡ bỏ màn che của si (moha) khỏi sự vẩn đục pháp nhãn của chúng sanh và loại bỏ sự chìm đắm trong bóng tối do si (moha) hay avijjā (vô minh), nó được gọi là vijjā (minh).

Paññindriya (trí quyền) được gọi theo thông thường là ‘paññā cetasika (sở hữu trí)’. Trong Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp), paññā (trí), ñāṇa (tuệ) và amoha (vô si) là đồng nghĩa. Amoha (vô si) là một trong ba căn thiện, là một trong bốn ý nghĩa đạt đến mục đích của chúng sanh iddhipāda (như ý túc), paññā mang tên vīmaṃsā (tuệ phân tích hay thẩm).

Sau khi đã thanh tịnh giới rồi tiến hành tu tập pháp chỉ đạt đến thanh tịnh tâm, paññā (trí) đảm trách vai trò quyền lực của abhiññā (thông hay trí siêu phàm). Khi đã phát triển cao độ, paññā (trí) trở thành một bojjhaṅga (giác chi) dưới tên gọi dhamma vicaya (trạch pháp) và cũng là một chi trong tám Thánh đạo dưới tên gọi là sammā diṭṭhi (chánh kiến). Tột đỉnh của trí là trí toàn tri của Đức Phật.

Katamaṃ tasmiṃ samaye paññindriyaṃ hoti? Yā tasmiṃ samaye paññā (pajānanā) vicayo pavicayo dhammavicayo sallakkhaṇā upalakkhaṇā paccupalakkhaṇā paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhavyā cintā upaparikkhā bhurī medhā parināyikā vipassanā sampajaññaṃ patodo paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ paññāsatthaṃ paññāpāsādo paññāāloko paññāobhāso paññāpajjoto paññāratanaṃ amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi-idaṃ tasmiṃ samaye paññindriyaṃ hoti.

Tuệ quyền trong khi có ra sao? Khi nào có tuệ là sáng suốt, khôn khéo, nhận rõ, hiểu thấu, lương tri, trạch pháp, lựa chọn, nghiên cứu, hiểu biết rõ đặc tính, thấu vi tế, cách trí thức, cách hiểu rành, sự nghĩ ngợi, suy xét rõ, gạn xét, quán xét, lương tri, tuệ như ngọc, tuệ như đèn, tuệ như ánh sáng, tuệ như gươm, tuệ như vũ khí, tuệ như đại địa, tuệ như hoàng cung, tuệ như kẻ dẫn đường, (tuệ trừ tuyệt phiền não), cũng là vô si, tuệ quyền, chánh kiến có trong khi nào, thì tuệ quyền vẫn có trong khi ấy. (Dhs. 31)

Trí, tuệ quyền, chánh kiến, tuệ lực, lương tri, (pháp) quán là pháp bản thể thực tính.

Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của sở hữu trí: [100]

- Trạng thái là thông thấu hiểu rõ đúng đắn (yathābhutapaṭivedhalakkhaṇā).

- Phận sự là làm cho cảnh rõ rệt (visayobhāsanarasā).

- Thành tựu là không mê với cảnh (asammohapaccupaṭṭhānā).

- Nhân cận là tác ý khéo (yonisomanasikārapadaṭṭhānā), hoặc nhân cận là pháp quyền đầy đủ (indriyaparibakatāpadaṭṭhānā), hoặc nhân cận là xa lìa phiền não (kilesaduribhāvapadaṭṭhānā), hoặc nhân cận là tái tục bằng tâm ba nhân (tihetukapaṭisandhikatāpadaṭṭhānā).

40 nhân trợ sanh trí: [Xin xem lại Chương I: Citta (Tâm), Phần - Tâm dục giới tịnh hảo (kāma-sobhaṇa citta)].

Sở hữu bất thiện và sở hữu tịnh hảo không phối hợp với nhau, trong khi sở hữu tợ tha có thể phối hợp với cả sở hữu bất thiện và sở hữu tịnh hảo.

Dứt phần giải sở hữu Tịnh hảo

§9. Ettāvatā ca – Terasaññasamānā ca, cuddasākusalā tathā; sobhanā pañcavīsāti, dvipaññāsa pavuccare.

Đến đây, 13 sở hữu tợ tha, 14 sở hữu bất thiện, 25 sở hữu tịnh hảo, gọi là 52 sở hữu tâm

___o0o___

IV. Sở Hữu Tâm (Cetasika) Phối Hợp (Sampayoga) Với Tâm (Citta)

§10. Tesaṃ cittāviyuttānaṃ, yathāyogamito paraṃ.

Cittuppādesu paccekaṃ, sampayogo pavuccati.

§11. Satta sabbattha yujjanti, yathāyogaṃ pakiṇṇakā.

Cuddasākusalesveva, sobhanesveva sobhanā.

Sự Phối Hợp Của Mỗi Sở Hữu Tâm (Cetasika) Với Những Tâm (Citta) Khác Nhau

Về tổng thể, chúng ta có thể nói rằng:

(i) 7 sabbacitta sādhārana (biến hành tất cả tâm) phối hợp với tất cả tâm.

(ii) 6 pakiṇṇaka (biệt cảnh) phối hợp với một số tâm tịnh hảo và vô tịnh hảo nhất định.

(iii) 14 akusala cetasika (sở hữu bất thiện) chỉ phối hợp với những tâm bất thiện.

(iv) 4 akusala sādhāraṇa (bất thiện biến hành) phối hợp với tất cả tâm bất thiện.

(v) 19 sobhaṇa sādhārana (sở hữu tịnh hảo biến hành) phối hợp với tất cả sobhaṇa citta (tâm tịnh hảo).

(vi) 6 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) còn lại chỉ phối hợp với một số tâm tịnh hảo tương ứng.

Một nghiên cứu chi tiết tổng hợp về mỗi cetasika (sở hữu tâm) phối hợp (sampayoga) với những tâm khác nhau, được trình bày trong bảng thống kê ở cuối chương 2 này.

(A) Sở Hữu Tợ Tha Phối Hợp (Aññasamāna Cetasikasampayoganayo)

1. 7 sabbacitta sādhāraṇa (biến hành tất cả tâm) nghĩa là 7 sở hữu biến hành phối hợp được với tất cả tâm. Có Pāḷi chú giải như vầy:

Sabbesaṃ cittānaṃ sādhāraṇāti = sabbacittasādhāraṇā: Hợp với tất cả tâm gọi là biến hành hay biến hành nhất thế tâm, tức là 7 sở hữu biến hành.

2. Vitakka (tầm) là trạng thái tìm cảnh hay đem danh pháp đồng sanh đến cảnh v.v…, phối hợp với 55 tâm gồm có 44 kāma citta (tâm dục giới) [trừ dvipañca viññāṇa - ngũ song thức (10)] và 11 tâm sơ thiền (jhāna). Vì ‘tầm’ (vitakka) là trạng thái đem tâm đến cảnh, 55 tâm này phải có sự kiếm hay đưa tâm đến cảnh, nên phải có sở hữu tầm phối hợp.

Trái lại, ngũ song thức thì bắt cảnh hiện tại ngay như kiếng thâu hình, tức do cảnh (ārammaṇa) đối chiếu hay dội thẳng vào vật (vatthu), không cần có trạng thái tìm hay đưa tâm đến cảnh, tức không có ‘tầm’. Từ nhị thiền trở lên, chi định càng mạnh, như kẻ đi qua con đường lần thứ hai nên không cần ai dẫn đi. Do đã phát triển sức mạnh tu tiến (bhāvanā) và thấy tính thô thiển của tầm rồi tác ý lướt qua ‘tầm’ để đến nhị thiền và những thiền cao hơn, cho nên không có trạng thái tìm cảnh hay đưa tâm đến cảnh của ‘tầm’. (Dhs. 974)

3. Vicāra (tứ) là trạng thái duy trì, chăm nom, kềm giữ, khắn khít những danh pháp đồng sanh (tâm và những sở hữu tâm câu sanh) trên cảnh v.v…, phối hợp được với 66 tâm, gồm 44 tâm dục giới [trừ ngũ song thức (10)], 11 tâm sơ thiền và 11 tâm nhị thiền. Vì những tâm này bắt cảnh không chắc, nên cần phải có sở hữu ‘tứ’ để kềm.

Sở hữu tứ không hợp với 55 tâm là ngũ song thức, 11 tâm tam thiền, 11 tâm tứ thiền và 23 tâm ngũ thiền. Lý do: 5 cảnh đối với ngũ song thức ví như vật để vào khuôn, không xê chạy, nên không cần kềm giữ. Còn từ tam thiền trở lên do sức định mạnh gắn cứng vào đề mục, tợ như mũi nhọn ghim sâu khỏi người kềm, nên đều là vô tứ (avicāra). (Dhs. 975)

4. Adhimokkha (thắng giải) là trạng thái quyết đoán v.v…, phối hợp với 78 tâm tính hẹp hay 110 tâm tính rộng [trừ ngũ song thức (10) và vicikiccā-sampayutta citta (tâm tương ưng hoài nghi)].

Sở hữu thắng giải không phối hợp với 11 tâm là ngũ song thức và si hoài nghi. Ngũ song thức đối với cảnh hiện ngay tâm rõ rệt, cảnh si hoài nghi được so sánh như việc đang điều tra không phải trong thời gian đoán định, nên thắng giải không hiệp. ‘Hoài nghi’ là trạng thái do dự, phân hai, đối lập với trạng thái quyết đoán của ‘thắng giải’ nên không hiệp đặng.

5. Viriya (cần) là trạng thái cố gắng, lướt tới, ráng thêm, v.v…, phối hợp với 73 tâm tính hẹp hay 105 tâm tính rộng gồm 12 tâm bất thiện, khai ý môn, tiếu sinh và 59 hoặc 91 tâm tịnh hảo [trừ ngũ song thức (10), 2 sampaṭicchana citta (tâm tiếp thâu), 3 santīraṇa citta (tâm thẩm tấn) và 1 pañcadvārāvajjanacitta (tâm khai ngũ môn)]. Những tâm này làm việc lớn lao nặng nề hơn, nên phải có sự nỗ lực hay sức mạnh mới đặng, tức là phải có sở hữu cần.

Sở hữu cần không phối hợp với 16 tâm vô nhân (trừ khai ý môn và tiếu sinh), vì 16 tâm này làm việc nhỏ, nhẹ nhàng, không cần nỗ lực nên không có sở hữu cần.

6. Pīti (hỷ) là trạng thái mừng v.v…, chỉ phối hợp với 27 hoặc 51 somanassa sahagatacitta (tâm câu hành hỷ) gồm có 4 lobha mūla somanassa citta (tâm căn tham hỷ thọ), 1 somanassa santīraṇa citta (tâm thẩm tấn hỷ thọ), 1 hasituppāda citta (tâm tiếu sinh), 12 kāma sobhaṇa somanassa citta (tâm dục giới tịnh hảo hỷ thọ), 11 tâm sơ thiền, 11 tâm nhị thiền, 11 tâm tam thiền. Những tâm này có sự vui, không quá yên lặng nên trạng thái mừng vẫn đi chung luôn dù yếu hay mạnh.

Sở hữu hỷ không phối hợp với 54 hoặc 70 tâm phi câu hành hỷ là: 8 tâm bất thiện phi câu hành hỷ, 16 tâm vô nhân phi câu hành hỷ, 3 hoặc 11 tâm tứ thiền, 15 hoặc 23 tâm ngũ thiền. Những tâm câu hành khổ, câu hành lạc, câu hành ưu, câu hành xả không thể có sự mừng. Tâm tứ thiền dù câu hành hỷ mà rất yên lặng, không thô kệch như sở hữu pīti (hỷ), nên sở hữu pīti (hỷ) không thể đi chung. (Dhs. 976, 978)

7. Chanda (dục) là trạng thái muốn, phối hợp với 69 tâm tính hẹp hay 101 tâm tính rộng [trừ 2 moha mūla citta (tâm căn si) và 18 ahetuka citta (tâm vô nhân) là những tâm trì trệ, thụ động không có trạng thái muốn làm của ‘dục’].

Tâm tham, tâm tịnh hảo đều có sở hữu dục, chỉ có hai tâm sân là trạng thái không ưa thích mà sở hữu dục vẫn phối hợp. Vì cảnh đến với tâm mạnh đặng hai nhân sắp lên có nhiều sức khắn khít với cảnh, đó là sở hữu dục. Như kẻ đi săn bắn gặp mũi tên rớt thì muốn lượm lấy rồi sẽ bắn ra là cách muốn của sở hữu dục. Còn như kẻ thấy tiền rơi muốn lượm vào cất kín; đó là cách thích hợp của tham.

Từ ‘sở hữu tầm’ đến ‘sở hữu dục’, cả sáu sở hữu tâm (cetasika) này gồm chung lại gọi là ‘sở hữu biệt cảnh’ (pakiṇṇaka), nghĩa là chỉ phối hợp với một số tâm nhất định.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Sobhaṇā sobhanesu pakirantīti = pakiṇṇakā: Phối hợp lẻ tẻ với tâm tịnh hảo hay bất tịnh hảo mà chẳng đồng đều nên gọi là biệt cảnh (tợ như một nhóm người cùng đoàn mà khác hoàn cảnh).

Trường hợp không phối hợp:

- Sở hữu ‘tầm’ không phối hợp với 66 tâm,

- Sở hữu ‘tứ’ không phối hợp 55 tâm,

- Sở hữu ‘thắng giải’ không phối hợp với 11 tâm,

- Sở hữu ‘cần’ không phối hợp với 16 tâm,

- Sở hữu ‘hỷ’ không phối hợp với 70 tâm,

- Sở hữu ‘dục’ không phối hợp với 20 tâm.

Trường hợp phối hợp:

- Sở hữu ‘tầm’ phối hợp với 55 tâm, - Sở hữu ‘tứ’ phối hợp với 66 tâm,

- Sở hữu ‘thắng giải’ phối hợp với 78 tâm, - Sở hữu ‘cần’ phối hợp với 73 tâm,

- Sở hữu ‘hỷ’ phối hợp với 51 tâm, - Sở hữu ‘dục’ phối hợp với 69 tâm (tính hẹp).

Sở hữu biến hành và sở hữu biệt cảnh gồm lại gọi chung là sở hữu tợ tha (aññasamānacetasika), vì phần nhiều hợp chung sở hữu khác, như là bất thiện và tịnh hảo, thì trở thành pháp bất thiện và thiện v.v… Có Pāḷi chú giải như vầy: Aññehi samānāti = aññasamanā: Phần nhiều giống theo (sở hữu) khác (có pháp thực tính là sở hữu bất thiện và sở hữu tịnh hảo), vì đó nên gọi là tợ tha.

Dứt phần giải sở hữu tợ tha phối hợp

(B) Sở Hữu Bất Thiện Phối Hợp (Akusala Cetasika)

1. 4 akusala sādhāraṇa (bất thiện biến hành) là si-phần (mohatuka) tức là bọn si – gồm moha (si), ahirika (vô tàm), anottappa (vô úy) và uddacca (điệu cử) – phối hợp với tất cả 12 akusala citta (tâm bất thiện).

(Vô minh lậu sanh trong tất cả tâm bất thiện - Dhs. 913),

(Điệu cử, vô tàm và vô úy sinh trong tất cả tâm bất thiện - Dhs.962).

Tất cả tâm bất thiện đều có hiện hữu những trạng thái như mê mờ, không biết về nghiệp và quả của nghiệp, không thấy biết bản thể thật tướng của các pháp bị tạo, không có sự hiện hữu của trạng thái hổ thẹn và ghê sợ tội lỗi, không tôn trọng ân đức của tự thân và của tha nhân, ngăn che không cho thấy sự tốt đẹp, an vui, v.v... là những pháp trợ làm nền tảng cho chư pháp bất thiện khác sinh khởi. Cho nên chúng được gọi là những sở hữu bất thiện biến hành.

2. Lobha (tham) là trạng thái ham muốn, chấp cứng cảnh, phối hợp với 8 lobha mūla citta (tâm căn tham). (Dục lậu đồng sanh với 8 tâm tham hiện hành - Dhs. 913)

Diṭṭhi (tà kiến) là trạng thái chấp cứng theo cái thấy sai, phối hợp với 4 diṭṭhigaha sampayutta citta (tâm tương ưng kiến). (Tà kiến lậu đồng sanh với 4 tâm tham tương ưng tà kiến hiện hành - Dhs. 913)

Māna (ngã mạn) là trạng thái kiêu ngạo so sánh, phối hợp với 4 diṭṭhigaha vippayutta citta (tâm bất tương ưng kiến) theo cách bất định (khi có khi không). (Ngã mạn triền đồng sanh với 4 tâm tham bất tương ưng tà kiến hiện hành - Dhs.919)

Ba sở hữu ‘tham’, ‘tà kiến’ và ‘ngã mạn’ gộp chung lại gọi là tham-phần, là bọn sở hữu tham, chỉ hợp trong vòng ‘tâm tham’.

Hai sở hữu diṭṭhi (tà kiến) và māna (ngã mạn) chỉ hợp với tâm căn tham do có liên quan đến trạng thái dính mắc vào ngũ uẩn. Hai pháp này không bao giờ cùng hiện hữu trong cùng một tâm hay cùng 1 sát-na tâm (do cảnh của chúng khác nhau).

Tà kiến thì luôn phối hợp với cả 4 ‘tâm bất thiện tương ưng kiến’. Còn ngã mạn thì hợp với 4 ‘tâm bất thiện bất tương ưng kiến’ bất định (khi có khi không).

3. Dosa (sân) là trạng thái thô tháo của thân tâm, issā (tật) là trạng thái ganh tị, macchariya (lận) là trạng thái giấu giếm và kukkucca (hối) là trạng thái ăn năn – gom chung lại gọi là sân-phần (docatukacetasika) chỉ phối hợp với 2 dosa mūla citta (tâm căn sân).

(Sân độc cái phát khởi trong 2 tâm hiện hành đồng sanh với ưu thọ - Dhs.931).

(Tật đố triền và lận sắt triền đồng sanh với 2 tâm hiện hành đồng sanh ưu thọ - Dhs. 919)

(Hối hận cái phát sanh trong 2 tâm hiện hành đồng sanh với ưu thọ – Dhs. 931).

Nhưng tật, lận, hối thì bất định và không đi chung với nhau (vì không đồng cảnh hay đối tượng – xin xem lại phần tứ đồng). Còn ‘sở hữu sân’ nhất định luôn luôn hợp với tâm sân không khi nào thiếu.

4. Thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên) phối hợp với 5 akusala sasaṅkhārika citta (tâm bất thiện hữu dẫn). (Hôn trầm - thùy miên cái sanh trong tất cả tâm bất thiện hữu dẫn – Dhs.931).

Tâm hữu dẫn là những thứ tâm yếu, còn tâm vô dẫn là những tâm mạnh mẽ.

Sở hữu hôn – thùy là những sở hữu không khéo hòa trộn v.v… của tâm (citta) và sở hữu tâm (cetasika), nên chỉ thích hợp với những tâm bất thiện hữu dẫn.

5. Vicikicchā (hoài nghi) chỉ phối hợp với moha mūla vicikicchā sampayutta citta (tâm căn si tương ưng hoài nghi). (Hoài nghi cái phát sanh trong tâm hiện hành đồng sanh với hoài nghi – Dhs. 931).

Dứt phần giải sở hữu bất thiện phối hợp

(C) Sở Hữu Tịnh Hảo Phối Hợp (Sobhaṇa Cetasika)

1. 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) phối hợp với tất cả sobhaṇa citta (tâm tịnh hảo) có 59 tính hẹp hay 91 tính rộng là: 24 tâm dục giới tịnh hảo, 15 tâm sắc giới, 12 tâm vô sắc giới và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

2. 3 virati cetasika (sở hữu ngăn trừ), bao gồm sammā vācā (chánh ngữ), sammākammanto (chánh nghiệp) và sammā ājīvo (chánh mạng) ‘phối hợp bất định đi riêng’ với 8 mahākusala citta (tâm đại thiện) và ‘phối hợp nhất định đi chung’ với 8 lokuttara citta (tâm siêu thế).

‘Sở hữu ngăn trừ phần’ phối hợp với 8 thứ ‘tâm đại thiện’ (phối hợp bất định đi riêng) chỉ khi những tâm này làm việc ngăn ngừa những tà ngữ, tà nghiệp hoặc tà mạng. Khi tâm đại thiện làm việc cung kỉnh, tùy hỷ, thì ba pháp này không sanh cùng. Khi hợp với tâm đại thiện thì ba pháp này sanh riêng lẻ tùy trường hợp.

‘Sở hữu ngăn trừ phần’ là 3 chi trong ‘8 chi đạo’ (maggaṅga) luôn cùng phối hợp với 8 ‘tâm siêu thế’ không khi nào thiếu do năng lực của pháp siêu thế, làm việc ngăn ngừa những pháp bất thiện chưa sanh và sát trừ những phiền não (kilesa) (tùy theo bậc Thánh).

3. 2 appamaññā cetasika (sở hữu vô lượng) – đó là karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ) – ‘phối hợp bất định đi riêng’ với 28 tâm gồm 8 mahākusala citta (tâm đại thiện), 8 mahākiriya citta (tâm đại tố) và 12 mahaggata citta (tâm đáo đại) [trừ 15 tâm ngũ thiền hiệp thế].

Cả hai sở hữu vô lượng phần này đều có thể đi cùng với xả thọ (upekkhā) hay hỷ thọ tùy theo sự thuần thục.

4. Paññindriya (trí quyền), tức là paññā cetasika (sở hữu trí), phối hợp với 47 tâm gồm có 12 kāma sobhaṇa ñāṇasampayutta citta (tâm dục giới tịnh hảo tương ưng trí), 27 mahaggata citta (tâm đáo đại) và 8 lokuttara citta (tâm siêu thế).

Dứt phần sở hữu tịnh hảo phối hợp

V. Tâm (Citta) Nhiếp (Saṅgaha) Sở Hữu Tâm (Cetasika)

Sự Phối Hợp Của Những Sở Hữu Khác Nhau Với Những Tâm Khác Nhau

(A) Tâm Bất Thiện Nhiếp (Akusalacittasaṅgaho)

Tên của mỗi tâm bằng Pāḷi nên được tham khảo trước khi liệt kê những sở hữu phối hợp riêng với tâm.

Nếu tâm là somanassa sahagataṃ (câu hành hỷ), tất cả 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) sẽ phối hợp với tâm câu hành hỷ. Nếu tâm là upekkhā sahagataṃ (câu hành xả) hay domanassa sahagataṃ (câu hành ưu), hỷ (pīti) phải được loại trừ khỏi nhóm 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha).

1. Katame dhammā akusalā? Yasmiṃ samaye akusalaṃ cittaṃ uppannā hoti somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā saddārammaṇaṃ vā gandhārammaṇaṃ vā rasārammaṇaṃ vā phoṭṭhabbārammaṇaṃ vā dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti, vedanā hoti, saññā hoti, cetanā hoti, cittaṃ hoti, vitakko hoti, vicāro hoti, pīti hoti, sukhā hoti, cittassekaggatā hoti, viriyindriyaṃ hoti, samādhindriyaṃ hoti, manindriyaṃ hoti, somanassindriyaṃ hoti, jīvitindriyaṃ hoti, micchādiṭṭhi hoti, micchāsaṅkappo hoti, micchāvāyāmo hoti, micchāsamādhi hoti, viriyabalaṃ hoti, samādhibalaṃ hoti, ahiribalaṃ1 hoti, anottappabalaṃ hoti, lobho hoti, moho hoti, abhijjhā hoti, micchādiṭṭhi hoti, ahirikaṃ hoti, anottappaṃ hoti, samatho hoti, paggāho hoti, avikkhepo hoti, ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā, ime dhammā akusalā.

Chư pháp bất thiện trong khi có ra sao? Tâm bất thiện đồng sanh hỷ, tương ưng tà kiến; hoặc có cảnh sắc, thinh, khí, vị, xúc, pháp, hay là những chi mở mối sanh ra trong khi nào, thì xúc, thọ, tưởng, tư, tâm, tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm, cần quyền, định quyền, ý quyền, hỷ quyền, mạng quyền, tà kiến, tà tư duy, tà tinh tấn, tà định, cần lực, định lực, vô tàm lực, vô úy lực, tham, si, tham ác, tà kiến, vô tàm, vô úy, (pháp) chỉ, chiếu cố, vô phóng dật, hay là những pháp phi sắc nào khác nương sanh cũng vẫn có trong khi ấy. Những chơn tướng này gọi là pháp bất thiện. (Dhs.275)

Somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành hỷ tương ưng kiến vô dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành hỷ tương ưng kiến”[101] nhiếp đặng 19 sở hữu tâm – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha), 4 akusala sādhāraṇa (bất thiện biến hành), lobha (tham) và diṭṭhi (tà kiến).

Khi có trạng thái tâm, cảnh và vật (hay môn) có sự hội họp, chạm nhau, thì đó gọi là xúc (phasso). Khi tâm sanh ra phải bắt cảnh, hưởng cảnh hay hứng chịu cảnh, ấy là trạng thái của sở hữu thọ (vedanā). Thọ mà vui, mừng đó là trạng thái của thọ hỷ (somanassavedanā) và sở hữu hỷ (pīti). Tâm sau nhớ tưởng sự vật đã qua là sở hữu tưởng (saññā). Trạng thái ráng sức và cố quyết để bắt cảnh, đó gọi là cần (viriya) và tư (cetanā). Tâm chăm chú ngay cảnh là sở hữu nhất hành hay định (ekaggatā), tợ như vuốt mối chỉ gom lại cho nhọn xỏ lọt vào lỗ kim. Cảnh hiện vào tâm vừa phần thâu biết đặng, làm thành cảnh cho tâm, đó gọi là sở hữu tác ý (manasikāra).

Tìm cảnh hay đưa tâm đến cảnh, gọi là tầm (vitakka). Cảnh được duy trì, chăm nom, kềm, gìn giữ, đó là sở hữu tứ (vicāra). Sự quyết đoán cho là cảnh đáng ham muốn là sở hữu thắng giải (adhimokkha). Những sự vật bị biết và tâm biết đặng sự vật ấy, hai phần này ăn khớp vững vàng như vật để vào khuôn là do sở hữu dục (chanda).

Đối với cảnh bị tối mờ như chui vào trong hang hố là do sở hữu si (moha). Không thoái thác đối với pháp bất thiện là sở hữu vô tàm (ahirika), không ghê sợ lỗi nhiễm là sở hữu vô úy (anottappa), có sự tán loạn, lau chau đó là điệu cử (uddhacca). Do có trạng thái nhiễm hít cứng cảnh đó là sở hữu tham (lobha). Nhận thức cảnh theo cách thái quá, bất cập, bằng lối vô hay hữu v.v… gọi là tà kiến (micchādiṭṭhi). Sự duy trì/ còn của tâm và sở hữu đặng đủ 3 tiểu sát-na gọi là (danh) mạng quyền; có pháp thực tính là sở hữu mạng quyền (jīvitindriya).

Lý do không hợp:

Sở hữu tịnh hảo thuộc về phần tốt không thể hợp với tham, tỷ như giữa trắng và đen, sáng và tối v.v… không bao giờ thành một. Sở hữu sân-phần luôn bắt cảnh nghịch, tức là cảnh trái với sự mong muốn. Tâm tham luôn luôn bắt cảnh thuận ý vừa lòng theo cách ham muốn và nhiễm đắm. Sở hữu hoài nghi (vichikicca) ngăn chặn sự quyết tiến đến lợi ích, sáng suốt, cao siêu như vầng mây che nhật nguyệt không hợp với trạng thái ưa thích, càng không tới mức nhiễm đắm v.v… Hai sở hữu hôn-phần (hôn trầm thùy miên – thīnamiddha) không hợp với tâm tham, vì tâm tham thứ nhất này chẳng cần cách trợ hay dẫn dắt, vì là tâm mạnh mẽ. Còn ngã mạn (māna) thuộc về so sánh ta với người mới có sự hơn thua v.v… tợ như đem hai vật so sánh có cái trội hơn. Cách dùng sai không khác với nhân kiến thức lệch lạc đó là tà kiến (diṭṭhi), thì ngã mạn (māna) phải tránh xa, không hợp chung đặng.

2. Somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành hỷ tương ưng kiến hữu dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành hỷ tương ưng kiến hữu dẫn” (Dhs. 311) nhiếp đặng 21 sở hữu tâm – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha), 4 akusala sādhāraṇa (bất thiện biến hành), lobha (tham) và diṭṭhi (tà kiến), thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

3. Somanassasahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành hỷ bất tương ưng kiến vô dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành hỷ bất tương ưng kiến” (Dhs. 312) nhiếp đặng 19 sở hữu tâm – đó là 13 sở hữu tợ tha, 4 sở hữu bất thiện biến hành, lobha (tham) và māna (ngã mạn) (māna - bất định; khi có khi không).

4. Somanassasahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành hỷ bất tương ưng kiến hữu dẫn” hay “Tâm bất thiện câu hành hỷ bất tương ưng kiến hữu dẫn” (Dhs. 315) nhiếp đặng 21 sở hữu tâm – đó là 13 sở hữu tợ tha, 4 bất thiện biến hành, lobha (tham) và māna (ngã mạn), thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

5. Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành xả tương ưng kiến vô dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành xả tương ưng kiến” (Dhs. 316) nhiếp đặng 18 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)], 4 sở hữu bất thiện biến hành, lobha (tham) và diṭṭhi (tà kiến).

6. Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành xả tương ưng kiến hữu dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành xả tương ưng kiến hữu dẫn” (Dhs. 320) nhiếp đặng 20 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)], 4 bất thiện biến hành, lobha (tham) và diṭṭhi (tà kiến), thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

7. Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ cittaṃ: “Tâm căn tham câu hành xả bất tương ưng kiến vô dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành xả bất tương ưng kiến” (Dhs. 321) nhiếp đặng 18 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)], 4 bất thiện biến hành, lobha (tham) và māna (ngã mạn).

8. Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ lobhamūlacittaṃ: “Tâm căn tham câu hành xả bất tương ưng kiến hữu dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành xả bất tương ưng kiến hữu dẫn” (Dhs. 324) nhiếp đặng 20 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)], 4 bất thiện biến hành, lobha (tham) và māna (ngã mạn), thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

Lưu ý rằng 4 lobha mūla sasaṅkhārika citta (tâm căn tham hữu dẫn) nhiếp đặng những sở hữu tương ứng asaṅkhārika citta (tâm vô dẫn) cộng thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

9. Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ dosamūlacittaṃ: “Tâm căn sân câu hành ưu tương ưng khuể vô dẫn” hay “Tâm bất thiện câu hành ưu tương ưng khuể phẫn” (Dhs. 325) nhiếp đặng 20 sở hữu tâm – đó là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 4 akusala sādharana cetasika (sở hữu bất thiện biến hành) và 4 dosa catukka cetasika (sở hữu sân-phần).

10. Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ dosamūlacittaṃ: “Tâm căn sân câu hành ưu tương ưng khuể hữu dẫn”, hay “Tâm bất thiện câu hành ưu tương ưng khuể phẫn hữu dẫn” (Dhs. 329) nhiếp đặng 22 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)], 4 sở hữu bất thiện biến hành và 4 dosa catukka cetasika (sở hữu sân-phần), thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên).

11. Upekkhāsahagataṃ vicikicchāsampayuttaṃ mohamūlacittaṃ: “Tâm căn si câu hành xả tương ưng hoài nghi”, hay “Tâm bất thiện câu hành xả tương ưng hoài nghi” (Dhs. 330) nhiếp đặng 15 sở hữu tâm – đó là 10 sở hữu tợ tha [trừ adhimokkha (thắng giải), pīti (hỷ), chanda (dục)], 4 sở hữu bất thiện biến hành và vicikicchā (hoài nghi).

12. Upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttaṃ mohamūlacittaṃ: “Tâm căn si câu hành xả tương ưng điệu cử” hay “Tâm bất thiện câu hành xả tương ưng điệu cử” (Dhs. 334) nhiếp đặng 15 sở hữu tâm – đó là 11 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ), chanda (dục)] và 4 sở hữu bất thiện biến hành.

Dứt phần tâm bất thiện nhiếp

(B) Tâm Vô Nhân Nhiếp (Ahetukacittasaṅgaho)

1. 10 dvipañca viññāṇa citta (tâm ngũ song thức) chỉ nhiếp đặng 7 sabbacitta sādhāraṇa cetasika (sở hữu biến hành tất cả tâm), (Dhs. 338-352, 472) vì làm việc nhỏ nhoi, hẹp hòi lại bị dưới quyền nhãn thanh triệt, nên hạn chế chỉ thấy mà thôi, như cái máy sử dụng rất ít bộ phận.

2. 2 sampaṭicchana citta (tâm tiếp thâu) (Dhs.366), pañcadvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) (Dhs.482) và 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ) (Dhs.399-414, 476, 479) mỗi tâm nhiếp đặng 10 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ viriya (cần), pīti (hỷ) và chanda (dục)].

3. Somanassa santīraṇa citta (tâm thẩm tấn hỷ thọ) (Dhs.382) nhiếp đặng 11 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ viriya (cần) và chanda (dục)].

4. Manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) (Dhs.489) nhiếp đặng 11 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ) và chanda (dục)].

5. Hasituppāda citta (tâm tiếu sinh) (Dhs.485) nhiếp đặng 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ chanda (dục)].

Dứt phần tâm vô nhân nhiếp

Còn sở hữu tham, sở hữu sân, sở hữu si, sở hữu vô tham, sở hữu vô sân, sở hữu vô si (trí), chung lại gọi nhân tương ưng.

Sáu sở hữu vừa nêu trên không bao giờ có với 18 thứ tâm trong bảng này. Cho nên 18 tâm này được gọi là tâm vô nhân !

(C) Tâm Đại Thiện Nhiếp (Mahākusalacittasaṅgaho)

1. Mahākusala citta (tâm đại thiện) đôi thứ nhất[102] là Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusalacittaṃ: Tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 38 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) và 25 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo).

Mahākusala citta (tâm đại thiện) không bao giờ hợp với sở hữu bất thiện (akusalacetasika) thì dễ nhớ vì chúng mang những trạng thái đối lập.

Những sở hữu tịnh hảo đối lập trực tiếp với những sở hữu bất thiện như:

Sở hữu tàm (hiri) đối lập với vô tàm (ahirika).
Sở hữu úy (ottappa) đối lập với vô úy (anottappa).
Sở hữu vô tham (alobha) đối lập với tham (lobha) và lận (macchariya).
Sở hữu vô sân (adosa) đối lập với sân (dosa) và ưu (domanassa).
Sở hữu trí (vô si) đối lập với si (moha) và tà kiến (diṭṭhi).
Sở hữu tùy hỷ (muditā) đối lập với tật đố (issā).

Những sở hữu tịnh hảo ngoài ra cũng có phần đối lập riêng và chung. Sở hữu tợ tha đi đôi với sở hữu tịnh hảo cũng giống theo tịnh hảo, trái với những sở hữu tợ tha hiệp bất thiện. Xét thêm từ sở hữu ‘tịnh thân’ cho đến sở hữu ‘chánh tâm’, phần tâm tốt cố nhiên phải có như thế.

Đôi đại thiện thứ nhất này có tất cả là 38 sở hữu hợp. Trong đó có 33 sở hữu hợp nhất định, hễ tâm đại thiện sanh lúc nào ít lắm cũng có 33 sở hữu tâm này hoặc nhiều hơn cùng phối hợp. Còn những sở hữu ‘giới phần’ và ‘vô lượng phần’ là những sở hữu bất định đi riêng, nếu gặp cảnh thích hợp thì mới sanh, như khi ngăn cảnh khẩu ác là chánh ngữ, khi ngăn cảnh thân ác là chánh nghiệp, khi ngăn cảnh thân, khẩu ác vì nuôi thân là chánh mạng. Gặp lúc chúng sanh thân tâm khổ, lòng cứu vớt phát sanh là trạng thái của sở hữu bi. Mừng giùm, vui theo chúng sanh đặng nhân hay quả lợi lành v.v… là trạng thái của sở hữu tùy hỷ. Nếu không gặp cảnh như thế thì chẳng có.

2. Tâm đại thiện đôi thứ hai[103] là Somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahākusalacittaṃ: Tâm đại thiện câu hành hỷ bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 37 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 13 sở hữu tợ tha và 24 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ paññā (trí)] chỉ khác với đôi trước là bớt sở hữu trí tuệ, vì không đặng biết cảnh cao siêu, không sáng suốt thấu đáo những điều sâu sắc v.v…

3. Tâm đại thiện đôi thứ ba[104] là Upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusalacittaṃ: Tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 37 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 25 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo). Tâm đại thiện đôi thứ ba câu hành với xả thọ, không có sở hữu hỷ, nên ít hơn đôi thứ nhất một sở hữu.

4. Tâm đại thiện đôi thứ tư[105] là Upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahākusalacittaṃ: Tâm đại thiện câu hành xả bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 36 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 24 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ paññā (trí)]. Tâm đại thiện đôi thứ tư chỉ khác với đôi thứ ba là bớt sở hữu trí.

Lưu ý rằng thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên) là những sở hữu bất thiện, không phối hợp với sasaṅkhārikasobhaṇa citta (tâm tịnh hảo hữu dẫn). Do đó, những sở hữu phối hợp với những tâm tịnh hảo asaṅkhārika (vô dẫn) và sasaṅkhārika (hữu dẫn) trong mỗi đôi đều giống nhau; sự khác biệt về mãnh lực giữa hai tâm sasaṅkhārika và asaṅkhārika là sự khác nhau về sức mạnh của 2 cetanā (tư).

Trên thực tế, khi một “Tâm đại thiện”, dù là vô dẫn hay hữu dẫn, sinh khởi trong 1 sát-na tâm thì có nhiều nhất là 34 sở hữu tâm (cetasika) gồm 13 sở hữu tợ tha, 19 sở hữu tịnh hảo biến hành, trí tuệ và 1 trong 5 sở hữu ‘ngăn trừ phần và vô lượng phần’.

Dứt phần tâm đại thiện nhiếp

(D) Tâm Đại Quả Nhiếp (Mahāvipākacittasaṅgaho)

Những tâm đại quả là quả của nghiệp quá khứ, không thực hiện hành vi thiện nào. Do đó, chúng không phối hợp với 3 virati cetasika (sở hữu giới phần) và 2 appamaññā cetasika (sở hữu vô lượng) là những sở hữu tâm làm phát sanh nghiệp thiện.

1. Mahāvipāka citta (tâm đại quả)[106] đôi thứ nhất là Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahāvipākacittaṃ: Tâm đại quả câu hành hỷ tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 33 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) và 20 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ virati (ngăn trừ phần) và appamaññā (vô lượng phần)].

2. Tâm đại quả đôi thứ hai là Somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahāvipākacittaṃ: Tâm đại quả câu hành hỷ bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 32 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 13 sở hữu tợ tha và 19 sobhaṇa sādhāraṇa (sở hữu tịnh hảo biến hành), (bớt trí do là tâm bất tương ưng trí).

3. Tâm đại quả đôi thứ ba là Upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahāvipākacittaṃ: Tâm đại quả câu hành xả tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 32 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 20 sở hữu tịnh hảo [trừ ngăn trừ phần và vô lượng phần].

4. Tâm đại quả đôi thứ tư là Upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahāvipākacittaṃ: Tâm đại quả câu hành xả bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 31 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 19 sobhaṇa sādhāraṇa (sở hữu tịnh hảo biến hành), (bớt trí do là tâm bất tương ưng trí).

Dứt phần tâm đại quả nhiếp

(E) Tâm Đại Tố Nhiếp (Mahākiriyacittasaṅgaho)

Tâm đại tố[107] là những tâm chỉ sanh cho bậc Tứ quả là những bậc không còn tạo ác nghiệp, ngoài ra thì cũng như tâm đại thiện. Cho nên 3 virati cetasika (sở hữu giới phần) là kusala dhamma (pháp thiện), không phối hợp với mahākiriya citta (tâm đại tố) mà những tâm này là abyākata dhamma (pháp vô ký) (abyākata = kammically-trung lập).

Tuy vậy, 2 appamaññā cetasika (sở hữu vô lượng phần) phối hợp với tâm đại tố, bởi vì chư Arahaṃ vẫn thiền đề mục karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ).

1. Mahākiriya citta (tâm đại tố) đôi thứ nhất là Somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākiriyacittaṃ: Tâm đại tố câu hành hỷ tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 35 cetasika (sở hữu tâm) – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) và 22 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ virati (ngăn trừ phần)].

2. Tâm đại tố đôi thứ hai là Somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahākiriyacittaṃ: Tâm đại tố câu hành hỷ bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 34 sở hữu tâm – đó là 13 sở hữu tợ tha và 21 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần) và paññā (trí)]. Bậc Ứng cúng có khi cũng không suy xét đến cao siêu hay những điều thắc mắc thì đại tố khỏi dùng trí.

3. Tâm đại tố đôi thứ ba là Upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākiriyacittaṃ: Tâm đại tố câu hành xả tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 34 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 22 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần)].

4. Tâm đại tố đôi thứ tư là Upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ mahākiriyacittaṃ: Tâm đại tố câu hành xả bất tương ưng trí, mỗi tâm nhiếp đặng 33 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ pīti (hỷ)] và 21 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần) và paññā (trí)].

Dứt phần tâm đại tố nhiếp

(F) Tâm Đáo Đại[108] Nhiếp (Mahaggatacittasaṅgaho)

Trong phần liệt kê những sở hữu phối hợp với mahaggata citta (tâm đáo đại), những chi thiền phải được xem xét: Vitakka (tầm) bị loại trừ từ nhị thiền, vicāra (tứ) từ tam thiền và pīti (hỷ) từ tứ thiền. Trong ngũ thiền, thay sukha (lạc) bằng upekkhā (xả), không có sự thay đổi về số lượng cetasika (sở hữu tâm), bởi vì cả hai upekkhā (xả) và lạc (sukha) đều tượng trưng cho vedanā cetasika (sở hữu thọ).

Hơn nữa, 3 virati cetasika (sở hữu ngăn trừ phần) không phối hợp với mahaggata citta (tâm đáo đại) bởi vì những thứ tâm này tập trung trên paṭibhāga nimitta[109] của kasiṇa (đề mục), v.v… và vì thế những vị ấy không thể dùng những đề mục liên quan đến virati (ngăn trừ).

Karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ) có thể phối hợp với sơ cho đến tứ thiền, bởi vì những thiền này có thể tu tập bằng thiền đề mục karuṇā (bi) hay muditā (tùy hỷ). Ngũ thiền chú tâm trên upekkhā (xả), do đó, cả hai karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ) đều bị loại ra.

1. 3 tâm đáo đại sơ thiền (paṭhamajjhāna) (Dhs.139, 149; Vbh. 711, 715) nhiếp đặng 35 sở hữu tâm – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) và 22 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ virati (ngăn trừ phần) vì chúng không phải là cảnh của đáo đại sơ thiền].

[Có đủ 5 chi thiền vitakka (tầm), vicāra (tứ), pīti (hỷ), sukha (lạc), ekaggatā (định)].

2. 3 tâm đáo đại nhị thiền (dutiyajjhāna) (Dhs.140, 150; Vbh. 712, 713) nhiếp đặng 34 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm)] và 22 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần)].

Định của nhị thiền mạnh hơn sơ thiền. Do bậc tu tiến đã thuần thục trong việc đưa tâm đến cảnh đề mục và nhận ra tính giới hạn về lực định trên nimitta khi có sự hiện diện của vitakka (tầm) trong sơ thiền, nên vị ấy, từ sơ thiền, tác ý loại hay lướt qua khỏi tầm (vitakka) để đạt đến nhị thiền [có 4 chi thiền là vicāra (tứ), pīti (hỷ), sukha (lạc), ekaggatā (định)]. Vô lượng phần có thể có hoặc không; tùy theo trường hợp như đã giải.

3. 3 tâm đáo đại tam thiền (tatiyajjhāna) (Dhs.143, 153; Vbh. 713, 717) nhiếp đặng 33 sở hữu tâm – đó là 11 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm) và vicāra (tứ)] và 22 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần)].

[Có 3 chi thiền pīti (hỷ), sukha (lạc), ekaggatā (định)], bớt cả sở hữu tầm và tứ, vì sức định mạnh hơn nhiều, bắt buộc cảnh phải đến và khắn khít.

4. 3 tâm đáo đại tứ thiền (catutthajjhāna) (Dhs.146, 156; Vbh. 714, 718) nhiếp đặng 32 sở hữu tâm – đó là 10 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm), vicāra (tứ) và pīti (hỷ)] và 22 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần)].

[Có 2 chi thiền sukha (lạc), ekaggatā (định)], cùng câu hành với hỷ thọ nhưng tế nhị hơn những tâm câu hành hỷ khác là vui chớ không mừng, nên bớt luôn sở hữu hỷ, còn sở hữu bi và tùy hỷ có thể có 1 hoặc không.

5. 15 tâm đáo đại ngũ thiền (pañcamajjhāna) (Dhs.159; Vbh. 719, 720) nhiếp đặng 30 sở hữu tâm – đó là 10 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm), vicāra (tứ) và pīti (hỷ)] và 20 sở hữu tịnh hảo [trừ virati (ngăn trừ phần) và appamaññā (vô lượng phần)].

[Có 2 chi thiền upekkhā (xả), ekaggatā (định)], 15 tâm ngũ thiền hiệp thế không bắt cảnh bi và tùy hỷ, phần sở hữu nhất định là chỉ có 30. Dù tu đề mục xả là cảnh của hành xả mà sở hữu tâm này đã có trong số 30 sở hữu nhất định.

Dứt phần tâm đáo đại nhiếp

(G) Tâm Siêu Thế Nhiếp (Lokuttaracittasaṅgaho)

40 lokuttara citta (tâm siêu thế)[110] cũng là jhāna citta (tâm thiền); do đó, chi thiền cũng phải bị loại như đã đề cập ở trên - phần ‘tâm đáo đại’.

3 virati cetasika (sở hữu ngăn trừ) là chi của tám Thánh đạo, tuần tự phối hợp với tất cả tâm siêu thế.

2 appamaññā cetasika (sở hữu vô lượng) không phối hợp với tâm siêu thế mà chú tâm trên Nibbāna (Níp-bàn), vì thế không thể dùng những đề mục liên quan với karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ).

1. 8 tâm siêu thế sơ thiền nhiếp đặng 36 sở hữu tâm – đó là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) và 23 sobhaṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo) [trừ appamaññā cetasika (sở hữu vô lượng)]. Vô lượng phần không phải là cảnh của tâm siêu thế, mà có giới phần, thuộc tám chi Thánh đạo, để trừ tuyệt sự sai khiến phá giới (pháp ác hay bất thiện) và tượng trưng kết quả thành tựu.

2. 8 tâm siêu thế nhị thiền nhiếp đặng 35 sở hữu tâm – đó là 12 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm)] và 23 sở hữu tịnh hảo [trừ sở hữu vô lượng].

3. 8 tâm siêu thế tam thiền nhiếp đặng 34 sở hữu tâm – đó là 11 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm) và vicāra (tứ)] và 23 sở hữu tịnh hảo [trừ sở hữu vô lượng].

4. 8 tâm siêu thế tứ thiền nhiếp đặng 33 sở hữu tâm – đó là 10 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm), vicāra (tứ) và pīti (hỷ)] và 23 sở hữu tịnh hảo [trừ sở hữu vô lượng].

5. 8 tâm siêu thế ngũ thiền nhiếp đặng 33 sở hữu tâm – đó là 10 sở hữu tợ tha [trừ vitakka (tầm), vicāra (tứ) và pīti (hỷ)] và 23 sở hữu tịnh hảo [trừ sở hữu vô lượng].

Dứt phần tâm siêu thế nhiếp

___o0o___

VI. Sở Hữu Nhất định Và Sở Hữu Bất Định (Niyata yogī và Aniyata yogī)

Trong 52 sở hữu tâm, có 41 sở hữu được gọi là niyata yogī (sở hữu nhất định) và 11 sở hữu còn lại được gọi là aniyata yogī (sở hữu bất định).

Niyata yogī (sở hữu nhất định) luôn phối hợp với những tâm mà chúng phối hợp. Aniyata yogī (sở hữu bất định) không luôn phối hợp với những tâm mà chúng phối hợp, chúng chỉ sinh khởi khi cần thiết.

11 aniyata yogī (sở hữu bất định) là issā (tật), macchariya (lận), kukkucca (hối), māna (ngã mạn), thīna (hôn trầm), middha (thùy miên), 3 virati (ngăn trừ) và 2 appamaññā (vô lượng). Cách mà những sở hữu tâm này phối hợp với tâm sẽ được trình bày dưới đây:

1. Dù tật, lận, hối phối hợp với 2 tâm căn sân, nhưng chúng không luôn sanh chung mỗi khi tâm căn sân sanh.

Issā (tật) chỉ sanh khi chúng sanh ganh tị với sự thành công hay tài sản của chúng sanh khác; ngoài ra nó không sanh. Khi issā (tật) sanh, macchariya (lận) và kukkucca (hối) không sanh. Macchariya (lận) chỉ sanh khi chúng sanh giấu giếm tài sản của mình hay khi chúng sanh bủn xỉn, keo kiệt; ngoài ra nó không sanh. Khi macchariya (lận) sinh khởi, issā (tật) và kukkucca (hối) không sanh. Kukkucca (hối) chỉ sanh khi chúng sanh đau lòng về những việc ác đã làm hay về những việc thiện không làm; ngoài ra nó không sanh. Khi kukkucca (hối) sanh thì issā (tật) và macchariya (lận) không sanh. Do đó, issā (tật), macchariya (lận), kukkucca (hối) không đồng sanh; chúng sanh riêng lẻ và chỉ sanh khi hội đủ những duyên. Cách phối hợp của những sở hữu tâm này được gọi là nānā-kadāci (khác thời) hay bất định.

2. Māna (ngã mạn) phối hợp với 4 diṭṭhigata vippayutta lobhamūlacittaṃ (tâm căn tham bất tương ưng kiến), nhưng nó không luôn sinh khởi khi những tâm này sanh. Ngã mạn chỉ sanh khi chúng sanh nghĩ đến việc nâng cao mình hay xem thường chúng sanh khác. Nó không sanh khi chúng sanh không có tánh kiêu ngạo, ngạo mạn.

3. Thīna (hôn trầm) và middha (thùy miên) phối hợp với 5 akusala-sasaṅkhārika cittaṃ (tâm bất thiện hữu dẫn), nhưng chúng chỉ phối hợp với những tâm này khi những tâm này và những pháp câu sanh bị trì trệ, chậm chạp và không mạnh; ngoài ra chúng không sanh.

4. 3 virati cetasika (sở hữu ngăn trừ) – đó là sammā-vācā (chánh ngữ), sammā-kammanto (chánh nghiệp) và sammā-ājīvo (chánh mạng) – cũng sanh trong cách nānā-kadāci (khác thời) hay bất định. Sammā-vācā (chánh ngữ) chỉ sanh khi chúng sanh kiêng khem, ngăn ngừa khỏi vọng ngữ, ngoài ra nó không sanh. Sammā-kammanta (chánh nghiệp) chỉ sanh khi chúng sanh ngăn ngừa khỏi thân ác (hành động sai quấy), ngoài ra nó không sanh. Sammā-ājīvā (chánh mạng) chỉ sanh khi chúng sanh ngăn ngừa khỏi sự kiếm sống, nuôi mạng sai quấy, ngoài ra nó không sanh.

5. 2 appañña cetasikaṃ (sở hữu vô lượng) – đó là karuṇā (bi) và muditā (tùy hỷ) – cũng sanh trong cách nānā-kadāci (khác thời) hay bất định. Karuṇā (bi) chỉ sanh khi chúng sanh có lòng trắc ẩn cho chúng sanh khác, ngoài ra nó không sanh. Muditā (tùy hỷ) chỉ sanh khi chúng sanh tùy hỷ, vui theo sự thành tựu hay tài sản của chúng sanh khác, ngoài ra nó không sanh.

Ứng Dụng:

1. Một người đàn ông buồn, giận bởi vì người vợ của ông phục vụ vật thực không ngon. Loại tâm của người đàn ông này là gì? Và những sở hữu phối hợp với tâm này là gì?

Khi người đàn ông giận, ông ta có dosamūla cittaṃ (tâm căn sân). Tên của tâm này là domanassa sahagataṃ paṭigha sampayuttaṃ asaṅkhārika cittaṃ (tâm câu hành ưu tương ưng khuể vô dẫn).

Những sở hữu phối hợp với tâm này là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 4 akusala sādhāraṇa cetasika (sở hữu bất thiện biến hành) và sân (dosa). Issā (tật), macchariya (lận), kukkucca (hối) không phối hợp với tâm này.

2. Khi chúng sanh cảm thấy buồn phiền, bực bội vì chúng sanh khác được việc làm tốt hơn bản thân. Loại tâm này là gì và những pháp câu sanh với nó là gì?

Tên của loại tâm này giống như trên. Nhưng khi chúng sanh ganh tị, tật đố với sự thành đạt của chúng sanh khác, do đó issā (tật đố) cũng sẽ phối hợp với tâm cộng với 17 sở hữu đã đề cập ở trên.

3. Khi chúng sanh cảm thấy khó chịu, bởi vì vị ấy không muốn chia sẻ văn phòng với người mới đến. Loại tâm này là gì và những sở hữu phối hợp với tâm này là gì?

Tâm này là domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ dosamūlacittaṃ (tâm căn sân câu hành ưu tương khuể vô dẫn).

Những sở hữu phối hợp với tâm này là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 4 akusala sādhāraṇa cetasika (sở hữu bất thiện biến hành), sân (dosa) và macchariya (lận), (Tổng cộng = 18).

4. Một tín nữ bày tỏ tâm thành kính đến bảo tháp với niềm hoan hỷ và với sự hiểu về kamma (nghiệp). Tâm của tín nữ trong khi ấy là gì và những pháp câu sanh phối hợp với nó là gì?

Tâm của tín nữ trong khi ấy là somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahākusala cittaṃ (tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn).

Những sở hữu phối hợp với tâm ấy là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha), 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) và paññindriya (trí quyền).

Viriya (giới phần hay ngăn trừ phần) và appamaññā (vô lượng) không phối hợp với tâm này.

5. Một bé gái miễn cưỡng thú nhận với mẹ rằng bé ấy đã lấy cắp 5 kyats[111] từ ví tiền của mẹ. Khi ấy, bé không hoan hỷ và không hiểu về kamma (nghiệp). Tâm và những sở hữu phối hợp với tâm đó trong khi ấy là gì?

Tâm của bé gái trong khi ấy là upekkhāsahagataṃ ñānṇavippayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả bất tương ưng trí hữu dẫn).

Những sở hữu là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) và sammā-vācā (chánh ngữ), (tổng cộng = 32).

6. Khi hiểu, ý thức về nghiệp và quả của nghiệp, dù miễn cưỡng, một ngư dân vẫn nghĩ đánh bắt cá vì sự sống. Tâm và những pháp câu sanh trong khi ấy là gì?

Tâm của vị đó trong khi ấy là upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí hữu dẫn).

Những sở hữu là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành), paññindriya (trí quyền) và sammā-ājīva (chánh mạng), (tổng cộng = 33).

7. Một đứa bé cảm thấy thương xót một con chó bị xe đụng. Khi ấy, đứa bé không hoan hỷ và không ý thức về nghiệp.

Vì vậy, tâm của đứa bé trong khi ấy là upekkhāsahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả bất tương ưng trí vô dẫn).

Những sở hữu là 12 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ pīti (hỷ)], 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) và karuṇā (bi), (tổng cộng = 32).

8. Một người cha hoan hỷ chúc mừng con trai của ông đã vượt qua kỳ sát hạch kiểm tra. Khi ấy, người cha không nghĩ về nghiệp và quả của nghiệp.

Tâm của người cha trong khi ấy là somanassasahagataṃ ñāṇavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành hỷ bất tương ưng trí vô dẫn).

Những sở hữu là 13aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha), 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) và muditā (tùy hỷ), (tổng cộng = 33).

9. Một thiện nam chuyên chú trong tứ thiền bằng cách khắn khít miệt mài trên paṭibhāga nimitta của pathavī kasiṇa (đề mục đất). Tên tâm và những sở hữu phối hợp với tâm trong khi ấy là gì?

Tâm trong khi ấy là “Tâm thiện sắc giới tứ thiền”; cũng có thể gọi là Sukh’ekaggatā sahitaṃ catutthajjhāna kusalacittaṃ (tâm thiện tứ thiền câu hành với lạc và định).

Những sở hữu phối hợp với tâm trong khi ấy là 10 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha) [trừ vitakka (tầm), vicāra (tứ), hỷ (pīti)], 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành) và paññidriya (trí quyền), (tổng cộng = 30).

10. Những sở hữu phối hợp với Sotāpatti phalacittaṃ (tâm quả Thất lai) câu hành với sơ thiền là gì?

Những sở hữu ấy là 13 aññasamāna cetasika (sở hữu tợ tha), 19 sobhaṇa sādhāraṇa cetasika (sở hữu tịnh hảo biến hành), 3 virati cetasika (sở hữu ngăn trừ) và paññidriya (trí quyền), (tổng cộng = 36).

Làm Điều Bất Khả Thi

Trong Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp), Đức Phật đã phân tích tâm và những thành phần của tâm, gọi là citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm). Những thành phần này là những thực tính siêu lý, gọi là paramattha. Những thực tính ấy rất tinh vi. Chúng không có hình thái, hình dáng và do đó chúng không thể bị thấy cho dù dưới kính hiển vi điện tử hiện đại nhất.

Giờ đây chúng ta biết rằng citta (tâm) là một bản thể thực tính siêu lý với trạng thái biết cảnh. 52 cetasika (sở hữu tâm) cũng là những bản thể thực tính có những trạng thái khác nhau. Dù có những trạng thái khác nhau, nhưng những ‘sở hữu tâm’ kết hợp có hệ thống với tâm, tổng cộng có 89 thứ tâm tính hẹp hay 121 thứ tâm tính rộng là có thật.

Tâm nguyên thể thì như ly nước tinh khiết. Khi thêm một giọt mực đỏ vào nước, toàn bộ ly nước trở thành đỏ. Khi một giọt mực đen được thêm vào, toàn bộ nước trở thành đen. Cũng như thế, khi tâm được phối hợp bởi những sở hữu bất thiện xấu xa, toàn khối - tức là tâm - trở nên bất thiện và xấu xa. Khi tâm được phối hợp bởi những sở hữu tốt đẹp, tịnh hảo, tâm trở nên tốt đẹp và lương thiện.

Tập hợp tâm và sở hữu tâm sanh và diệt ở một tốc độ kinh khủng – hơn cả một ngàn tỷ lần trên một cái nháy mắt như đã nêu trong chú giải Abhidhamma. Làm thế nào một người có thể biết những pháp này với sự thay đổi nhanh chóng?

Để minh họa, chúng ta hãy lấy một ly nước từ một dòng sông. Có thể nào phân biệt được nước đến từ dòng suối nhỏ và dòng suối lớn khác nhau chảy vào sông? Việc này được dễ dàng quán sát để so sánh hơn là quán sát tập hợp những citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm).

Dù sao Đức Phật đã hoàn thành việc bất khả thi trong vấn đề quán sát tâm đến cùng tột. Giờ đây, câu hỏi có thể được đặt ra “mục đích của việc quán sát này là gì?”

Mục đích của việc quán sát này hoàn thành là vì lợi ích của sự thấy các pháp đúng theo thực tính siêu lý. Nếu một người có thể thấy phận sự của những pháp siêu lý này, vị ấy có thể hiểu rằng không có ta hay linh hồn hoặc người và do đó có thể rời bỏ những quan điểm lệch lạc về thân kiến (sakkāyadiṭṭhi). Nếu vị ấy đi đến Thánh đạo, vị ấy sẽ sớm thấy rõ Nibbāna (Níp-bàn).

Bây giờ là câu hỏi khác: Có thể nào quán thấy biết rõ tập hợp của những tâm, sở hữu tâm diệt ngay sau khi sanh chăng? Câu trả lời là “Có”. Làm sao chúng ta có thể thấy?

Trước tiên chúng ta có thể tu tập định (samādhi). Khi câu hành với upacārasamādhi (cận định) hay jhāna samādhi (thiền định), mano viññāṇa (ý thức) có thể thấy tập hợp citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) và quán sát chúng. Những phương pháp quán sát được trình bày trong Buddhist canon như Saṃyutta Nikāya (2, 12), Samādhi Sutta, Visudhi Magga (2, 222) Bodhipakkhiya Dīpanī và Kammaṭṭhāna Kyangyi của ngài Ledi Sayadaw của Myanmar, tức là, những phương pháp này đang được tu tập thành công trong một vài trung tâm thiền ở Myanmar như là International Pa-Auk Forest Meditation Centres ở Yangon, Mandalay, Mawlamyine, v.v…

Do đó, hiểu biết Abhidhamma không phải là cái biết suy đoán, mà cũng không phải là vì lợi ích của sự hiểu biết cao hơn sự hiểu biết. Hiểu biết Abhidhamma là được học, hiểu thấu và tu tập vì lợi ích của sự giác ngộ và giải thoát khỏi tất cả khổ.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

CHƯƠNG III: PAKIṆṆAKA SAṄGAHA - LINH TINH (HỖN HỢP)[112] NHIẾP

Phần Linh Tinh hay Hỗn Hợp

§1. Sampayuttā yathāyogaṃ, tepaññāsa sabhāvato. Cittacetasikā dhammā, tesaṃ dāni yathārahaṃ.

§2. Vedanāhetuto kiccadvārālambaṇavatthuto. Cittuppādavaseneva, saṅgaho nāma nīyate.

Chúng ta đã thấy citta (tâm) và 52 cetasika (sở hữu tâm) là 53 pháp thực tính với những trạng thái khác nhau nhưng rõ ràng. 53 pháp này được phân theo ‘vedanā’ (thọ), ‘hetu’ (nhân hay căn), ‘kicca’ (sự hay việc làm), ‘dvāra’ (môn), ‘ārammaṇa’ (cảnh) và ‘vatthu’ (vật) sẽ được đề cập trong chương này.

Tựa đề của chương này ‘Pakiṇṇaka’ nghĩa là ‘Linh tinh hay hỗn hợp’. Chúng ta cũng nên chú ý đến mối tương quan giữa nāma (danh pháp) và rūpa (sắc pháp) trong chương này.

Khi tâm, cảnh và vật gặp nhau gọi là xúc (phassa) làm duyên trợ cho thọ (vedanā) cùng sanh. Thọ (vedanā) có trạng thái là hứng chịu cảnh với những phần chánh sau đây.

I. THỌ NHIẾP (VEDANĀ SAṄGAHA)

Vedayatīti = vedanā: Hưởng, hứng chịu cảnh gọi là thọ.

‘Saṅgaha’ nghĩa là nhiếp, tóm lược. Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom hợp ngắn gọn phù hợp với thọ hay cảm thọ (vedanā). [Xin ôn lại phần Sở hữu Thọ (vedanā) trong Chương II: Cetasika – Sở Hữu Tâm]. Đức Phật có dạy như sau:[113]

§3. Tattha vedanāsaṅgahe tāva tividhā vedanā sukhaṃ dukkhaṃ adukkhamasukhā ceti, sukhaṃ dukkhaṃ somanassaṃ domanassaṃ upekkhāti ca bhedena pana pañcadhā hoti.

Vedanā (thọ) được phân theo hai cách:

(a) Thọ phân theo cảnh, có 3:

1. Sukha vedanā = lạc thọ, hứng chịu cảm giác thích ý khi tiếp xúc với cảnh vừa lòng.

2. Dukkhā vedanā = khổ thọ, hứng chịu cảm giác đau đớn, buồn phiền khi tiếp xúc với cảnh không vừa lòng.

3. Upekkhā vedanā = xả thọ hay cảm giác trung bình tức không lạc không khổ; được trải nghiệm khi tiếp xúc với cảnh chẳng phải vừa lòng hay không vừa lòng.

(b) Thọ phân theo indriya (quyền)[114], có 5:

1. Somanassa vedanā = hỷ thọ trong tâm, hứng chịu cảnh vui lòng.

2. Domanassa vedanā = ưu thọ trong tâm, hứng chịu chịu cảnh khổ tâm.

3. Sukha vedanā = lạc thọ trong thân, hứng chịu cảnh sướng thân.

4. Dukkhā vedanā = khổ thọ trong thân, hứng chịu chịu cảnh đau thân.

5. Upekkhā vedanā = xả thọ hay cảm giác trung bình, hứng chịu cảnh bình thường không vui hay là ngoài ra khổ, lạc, ưu, hỷ.

Thọ phân theo sáu là thọ kể theo 6 môn dụng nạp 6 cảnh như là: nhãn môn dụng nạp cảnh sắc, nhĩ môn dụng nạp cảnh thinh, tỷ môn dụng nạp cảnh khí, thiệt môn dụng nạp cảnh vị, thân môn dụng nạp cảnh xúc và ý môn dụng nạp cảnh pháp. ‘Thọ’ dụng nạp 6 cảnh qua 6 môn. Khổ hoặc lạc trong thân ta thường đối với cảnh lúc nào cũng có (trừ ra khi ngủ quên hoặc không để ý đến), như khi ta tắm lạnh quá là thọ khổ, nóng quá là thọ khổ, ngồi mỏi là thọ khổ. Lạnh ta được sưởi ấm là thọ lạc, nóng ta được quạt mát là thọ lạc. Khi thọ khổ, phần nhiều là có câu hành ưu tiếp sau gần đó. Khi thọ lạc phần nhiều là có thọ hỷ sau gần đó. Thọ ưu là khi buồn, rầu, than khóc, hoặc do khi không gặp rồi nhớ, nghĩ đến hoàn cảnh mà không có sự liên hệ đến thân đau là thọ ưu, không có liên hệ với thọ khổ. Thọ hỷ là vui mừng, khi nghĩ, nhớ hoặc tính đến sự vật ưa thích.

Trong phần phân loại (a) thì sukha hàm ý lạc thọ (hay thích ý) về tâm hoặc thân, trong khi dukkhā hàm ý khổ thọ (hay cảm giác đau đớn) về tâm hoặc thân.

Trong phần phân loại (b) thì sukkha được chia thành somanassa (hỷ) và sukha (lạc), trong khi dukkhā được chia thành domanassa (ưu) và dukkhā (khổ). Do đó, nên lưu ý rằng thọ trong tâm khác với thọ trong thân và một chúng sanh có thể vui vẻ, hoan hỷ dù là tâm hay thân của họ.

Phân Sở Hữu Tâm Theo Thọ

Sở hữu tâm gặp khổ thọ hay lạc thọ đều đồng sở và đồng thứ, nhưng khi phối hợp với thân thức câu hành khổ thì gặp khổ thọ, còn khi phối hợp với tâm thân thức câu hành lạc thì gặp lạc thọ.

Sở hữu tâm gặp ưu thọ đều là những sở hữu phối hợp với tâm sân (dosa), mà tâm sân nói chung tất cả có 22 sở hữu hợp. Vì nói ‘gặp ưu thọ’, nên không tính thọ mới còn 21.

Sở hữu tâm gặp hỷ thọ trong rất nhiều trường hợp, không cần kể hết, nên chỉ nêu những sở hữu không gặp đặng hỷ thọ như là sân-phần và hoài nghi là những sở hữu không phối hợp với tâm câu hành hỷ hay tâm câu hành lạc. Còn sở hữu thọ (vedanā cetasika) cố nhiên không được tính vào, nên 46 sở hữu còn lại hợp đặng hỷ thọ.

Sở hữu tâm gặp xả thọ cũng phối hợp rất nhiều tâm, chỉ trừ sở hữu hỷ phối hợp với tâm câu hành hỷ và sân-phần phối hợp với tâm sân (câu hành ưu). Trên đây là lý do mà những sở hữu không hợp được với xả thọ, 46 sở hữu còn lại đều có hợp với xả thọ. Còn sở hữu thọ như trước đã giải.

Phân Tâm Theo Thọ

Citta (tâm), citta được chỉ rõ theo 5 loại vedanā (cảm thọ) và “Phân Tâm Theo Thọ”. Ở “Chương I: Citta– Tâm” chúng ta đã phân tâm phù hợp với 5 loại thọ. Có thể nói rằng:

1. Sukha vedanā (lạc thọ) chỉ phối hợp với một tâm – đó là ahetuka kusalavipāka sukhasahagataṃ kāyaviññāṇacittaṃ (tâm thân thức câu hành lạc quả thiện vô nhân).

2. Dukkhā vedanā (khổ thọ) chỉ phối hợp với một tâm – đó là akusalavipāka dukkhāsahagataṃ kāyaviññāṇacittaṃ (tâm thân thức câu hành khổ quả bất thiện vô nhân).

3. Domanassa vedanā (ưu thọ) phối hợp với hai tâm – đó là dosamūlacittaṃ (tâm căn sân).

4. Somanassa vedanā (hỷ thọ) phối hợp với 62 tâm – đó là 18 kāma somanassa cittaṃ (tâm dục giới hỷ thọ), 12 mahaggata somanassa citta (tâm đáo đại hỷ thọ) và 32 lokuttara somanassa citta (tâm siêu thế hỷ thọ).

5. Upekkhā vedanā (xả thọ) phối hợp với 55 tâm – đó là 32 kāma upekkhā vedanā cittaṃ (tâm dục giới xả thọ), 15 mahaggata upekkhā cittaṃ (tâm đáo đại xả thọ) và 8 lokuttara upekkhā cittaṃ (tâm siêu thế xả thọ).

Lưu ý:

Phần phân loại citta (tâm) nêu trên cũng đã bao gồm phần phân loại cetasika (sở hữu tâm) theo vedanā (thọ). Lý do là những sở hữu phối hợp với sukha sahagataṃ cittaṃ (tâm câu hành lạc) sẽ được phối hợp với sukha vedanā (lạc thọ), những sở hữu tâm phối hợp với dukkhā sahagataṃ cittaṃ (tâm câu hành khổ) sẽ phối hợp đặng với dukkhā vedanā (khổ thọ), những sở hữu phối hợp với domanassa cittaṃ (tâm ưu thọ) cũng sẽ phối hợp đặng với domanassa vedanā (ưu thọ) và v.v…

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

II. NHÂN NHIẾP (HETU SAṄGAHA)

Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo hetu (nhân), nên gọi là ‘Nhân nhiếp’.

‘Hetu – nhân’ nghĩa là pháp mà cho quả sanh ra, cho pháp quả đó trụ trên cảnh và tiến hóa.

Pháp quả sanh từ nhân như là thân nghiệp, khẩu nghiệp và ý nghiệp là thiện, bất thiện hay vô ký.

Những cảnh như sắc, thinh, khí, vị, xúc là trạng thái pháp có liên quan đến chúng sanh hữu tưởng hay vô tưởng có tên khác nhau, lời nói khác nhau, nguồn gốc khác nhau.

Có 6 hay 9 loại hetu (nhân hay căn).

1. Akusala hetu (nhân bất thiện) có (3) = lobha (tham), dosa (sân), moha (si).

2. Kusala hetu (nhân thiện) có (3) = alobha (vô tham), adosa (vô sân), amoha (vô si).

3. Abyākata hetu (nhân vô ký) có (3) = alobha (vô tham), adosa (vô sân), amoha (vô si).

Akusala hetu (nhân bất thiện) là những nhân phối hợp với akusala citta (tâm bất thiện).

Kusala hetu (nhân thiện) là những nhân phối hợp với kusala citta (tâm thiện).

Abyākata hetu (nhân vô ký) là những nhân phối hợp với vipāka citta (tâm quả) và kiriya citta (tâm tố). Abyākata hetu (nhân vô ký) giống như kusala hetu (nhân thiện).

Abyākata nghĩa là vô ký – tức là không phải nhất định như nghiệp thiện hay bất thiện. Vipāka citta (tâm quả) và kiriya citta (tâm tố) cùng với những sở hữu câu sanh được gọi là abyākata (pháp vô ký), bởi vì chúng là những nghiệp chẳng phải thiện mà cũng chẳng phải bất thiện (trung lập).

Phân Tâm Theo Nhân

1. Ahetuka citta (18) = 18 tâm vô nhân (tâm không có nhân) – đó là 7 akusala vipāka citta (tâm quả bất thiện vô nhân), 8 ahetuka kusala vipāka citta (tâm quả thiện vô nhân) và 3 ahetuka kiriya citta (tâm tố vô nhân).

2. Sahetuka citta (71) = 71 tâm hữu nhân (tâm có nhân) được chia thêm như sau:

(a) Ekahetuka citta (02) = 2 tâm một nhân, đó là: 2 tâm căn si chỉ có nhân si.

(b) Dvihetuka citta (22) = 22 tâm hai nhân, đó là: 8 lobha mūla citta (tâm căn tham) có nhân tham và nhân si; 2 dosa mūla citta (tâm căn sân) có nhân sân và nhân si; và 12 kāma sobhaṇañāṇavippayutta citta (tâm dục giới tịnh hảo bất tương ưng trí) có nhân vô tham và vô sân.

(c) Tihetuka citta (47) = 47 tâm ba nhân, đó là: 12 kāma sobhaṇa ñāṇasampayutta citta (tâm dục giới tịnh hảo tương ưng trí), 27 mahaggata citta (tâm đáo đại) và 8 lokuttara citta (tâm siêu thế) có nhân vô tham, vô sân và vô si.

Lưu ý: Những sở hữu tâm phối hợp tương ứng với tâm sẽ cùng loại như tâm. Khi tâm thiện hay bất thiện phát sanh trú trên cảnh, hưởng vị của cảnh càng nhiều, tức những tâm ấy nương vào sáu nhân này càng nhiều, càng bền lâu, thì mãnh lực nghiệp của những tâm tương ưng với sáu nhân này càng tăng trưởng, đến mức đủ mạnh để thực hiện những hành động thiện hay bất thiện như sát sanh, trộm cắp, tà dâm, v.v… hay xả thí, trì giới, tu tiến, cho đến chứng đắc thiền, thông, đạo, quả, v.v…

III. SỰ NHIẾP (KICCA SAṄGAHA)

Kicca – được dịch là ‘sự hay việc làm’.

Sự (kicca) nghĩa là sự vụ hay công tác, là nhiệm vụ hay phần việc phải làm.

Karaṇaṃ = kiccaṃ: Việc làm gọi là sự.

Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo phận sự, việc làm hay chức năng, nên gọi là ‘sự nhiếp’. Có Pāḷi chú giải như vầy:

Kiccabhedena cittacetasikānaṃ saṅgaho = kiccasaṅgaho: Cách gom tâm và sở hữu theo phần sự việc, nên gọi là ‘sự nhiếp’.

Mỗi ‘tâm’ cùng những danh pháp đồng sanh (sở hữu tâm) khi sanh và diệt ở mỗi 1 sát-na tâm đều có phận sự hay việc làm tương ứng. Không có ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ nào sinh khởi mà không làm việc chi cả. Những sự hay việc liên quan đến thân, khẩu được thành tựu đều do sự trợ giúp hay điều khiển của ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ (trừ ngũ song thức không tạo sắc tâm), còn những sự / việc thuộc về ý thì chính ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ làm việc.

Có 14 sự (việc) thực hiện bởi những tâm khác nhau. Điều đáng lưu ý là mỗi tâm thực hiện (hay làm) ít nhất một sự (việc).

Có 14 Sự (Kicca)

1. Paṭisandhi kicca = (S) = sự tái tục, nối tiếp đời cũ qua đời mới, nối đời quá khứ với đời hiện tại là cái tâm sơ khởi ban đầu của đời mới, ngay sau sát-na diệt của tâm tử đời trước; làm việc nối tiếp đời mới với đời cũ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Paṭisandhānaṃ = paṭisandhi: Việc làm nối tiếp với đời mới gọi là tái tục.

2. Bhavaṅga kicca = (H) = sự hữu phần[115] hay phần sanh hữu làm việc tợ như hộ kiếp là giữ gìn kiếp sống là nhân quan trọng nối liền một đời sống cho còn, hay duy trì sự hình thành dòng chảy của kiếp sống không dứt cho đến khi tử. Có Pāḷi chú giải như vầy: Bhavassa aṅgaṃ = bhavaṅgaṃ: Nhân quan trọng của đời sống làm cho không đứt đoạn, gọi là hữu phần.

3. Āvajjana kicca = (K) = sự khai môn hay hướng môn; là tâm bắt tóm, suy xét cảnh mới, nắm lấy cảnh hay chú tâm hướng đến cảnh. Có Pāḷi chú giải như vầy: Āvajjiyate = āvajjanaṃ (hay là Avaṭṭiyate = āvajjanaṃ): Bắt cảnh mới gọi là khai, hoặc chặn đứng dòng hữu phần không cho tiếp tục gọi là chỉ lưu (ngăn không cho chảy nữa).

Tâm làm việc āvajjana kicca (khai môn) là tâm sơ khởi của mỗi lộ, làm nhân, dịp cho tâm lộ phát sanh cũng gọi là tác ý thành lộ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Vithiṃ paṭipādayatīti vithipaṭipādako: Tâm làm cho ‘tâm lộ’ phát sanh, gọi là tác ý thành lộ, tức là tâm khai ngũ môn.

Tâm khai ý môn làm dịp cho tâm đổng lực phát sanh cũng gọi là tác ý thành đổng lực. Có Pāḷi chú giải như vầy: Javanam paṭipādayatīti = javanapaṭipādako: Tâm làm cho tâm đổng lực phát sanh, gọi là tâm khai ý môn.

4. Dassaṇa kicca = (5) = sự thấy cảnh sắc, tức là nhãn thức biết đặng cảnh sắc.[116]

5. Savana kicca = (5) = sự nghe âm thanh, tức là nhĩ thức biết đặng cảnh thinh.[117]

6. Ghāyana kicca = (5) = sự ngửi mùi, tức là tỷ thức biết đặng cảnh khí.

7. Sāyana kicca = (5) = sự nếm vị, tức là thiệt thức biết đặng cảnh vị.

8. Phusana kicca = (5) = sự xúc chạm cảnh, tức là thân thức biết đặng cảnh xúc.

9. Sampaṭicchana kicca = (T) = sự tiếp thâu, tiếp nhận cảnh là thâu cảnh bằng cách rành rẽ để chuyển qua cho tâm thẩm tấn v.v…. Có Pāḷi chú giải như vầy: Sampaṭicchiyate = sampaṭicchanaṃ: Bảo đảm cảnh ngũ được chuyển cho các tâm sau chung một lộ, gọi là tiếp thâu.

10. Santīraṇa[118] kicca = (Th) = sự thẩm tấn, thẩm xét, xét đoán, điều tra cảnh là cách khám xét điều tra đối tượng (cảnh) đầy đủ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Sammātīraṇaṃ = santīraṇaṃ: Cách xét cảnh ngũ đặng hoàn toàn gọi là thẩm tấn.

11. Voṭṭhapana kicca = (P) = sự đoán định, quyết đoán, quyết định cảnh, phân chia cảnh tốt xấu theo sự hiểu biết của mình. Có Pāḷi chú giải như vầy: Vavatthāpiyate = voṭṭhapanaṃ: Cách quyết đoán phân định cảnh tốt, xấu gọi là đoán định.

12. Javana[119] kicca = (C) = sự đổng lực hay thực, hưởng vị của cảnh hay trải nghiệm cảnh; là trạng thái quan trọng có mãnh lực tạo nghiệp (kamma). Có Pāḷi chú giải như vầy: Javatīti = javanaṃ: Có mãnh lực đủ sức hưởng dùng cảnh gọi là đổng lực (hay tốc lực).

13. Tadālambaṇa[120] kicca = (N) = sự na[121] cảnh nhận hay mót cảnh còn dư lại tiếp ngay sau tâm đổng lực, tiếp tục hưởng vị của cảnh còn sót lại. Có Pāḷi chú giải như vầy: Tassa ārammaṇaṃ yassāti = tadārammaṇaṃ: Tâm nào bắt cảnh theo cảnh của tâm đổng lực, gọi là na cảnh.

14. Cuti kicca = (Ử) = sự tử, chết, hay là sự chấm dứt của một kiếp sống hay sự cùng tận của mỗi đời sống của chúng sanh, không khác thứ với tâm tái tục và tâm hữu phần, chỉ khác hơn hai sự kia là cái tâm chót hơn hết của một đời sống. Có Pāḷi chú giải như vầy: Cavanaṃ = cuti: Cơ quan dứt liền kiếp sống gọi là tử.

Bhavaṅga = (H) = hữu phần. Khi cảnh không còn tồn tại nữa, lộ trình tâm chấm dứt và dòng tâm thức rơi vào dòng hữu phần, tức là tâm hữu phần tuôn chảy, diễn tiến như thường cho đến khi cảnh mới xuất hiện đi vào một trong những môn và một lộ tâm mới sinh khởi để nhận biết cảnh. Sự hữu phần là sự chính yếu tối cần để giữ gìn đời sống chúng sanh, tức là từ tâm kế sau ‘tâm tái tục’ cho đến tâm kế trước ‘tâm tử’, trừ khi những tâm lộ (vīthi citta) phát sanh thì thứ ‘tâm hữu phần’ này chỉ nhường chỗ trong thời gian ấy, ngoài ra thì toàn là tâm hữu phần sanh diệt liên tục, luôn cả trong khi ngủ không chiêm bao thì cũng chỉ là cùng một loại ‘tâm hữu phần’, luôn cho đến tử.

Tâm làm Paṭisandhi kicca (việc tái tục), Bhavaṅga kicca (việc hữu phần) và Cuti kicca (việc tử) trong một kiếp sống của một chúng sanh là cùng một thứ tâm (trong 19 thứ tâm), bắt cùng một cảnh như tâm ban đầu (tâm tái tục), có cùng số sở hữu phối hợp, nhưng chỉ sanh khác thời, khác cái sát-na tâm.

“Tái tục, hữu phần, xả thân (tử)

Ba tâm một thứ, mỗi lần in nhau,

Vẫn đồng làm việc chung trào

Cảnh thời giống cảnh trước sau cũng là.”

Đại ý bài này nói: Ba việc ‘tái tục’, ‘hữu phần’ và ‘tử’ chung một kiếp sống, tâm một thứ nhưng khác cái sát-na tâm, tái tục chỉ một cái tâm sơ khởi, tâm tử là cái tâm chót. Còn hữu phần tính theo cái thì vô số kể, vì sanh diệt nối nhau luôn luôn cả một đời sống. Nói về cảnh: Tâm tái tục biết cảnh nào thì ‘tâm hữu phần’ và ‘tâm tử’ cũng biết cảnh y như vậy.

Lưu ý: Atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn) còn được gọi là tadālambaṇa vāra vīthi (lộ chót na cảnh) vì nó kết thúc bằng tadālambaṇa citta (tâm na cảnh).

Sự (Việc) Có Mấy Tâm

1. Có 19 tâm làm việc tái tục (paṭisandhi kicca) là 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggatā vipāka citta (tâm quả đáo đại).

Cảnh của tái tục có 3: (Xin xem kỹ ở Chương V trong tập sách Abhidhammattha-saṅgaha này).

- 1 là cảnh ‘nghiệp’ (kamma) là hiện ra cảnh y hệt như ta từng làm như: Ta nhớ lại sự hành động chuyên môn đã làm, hoặc như phim hát bóng chiếu lại cảnh trước của ta.

- 2 là cảnh ‘điềm nghiệp’ (kammanimitta) hay nghiệp tướng, là ấn tướng của nghiệp thiện hay bất thiện hiện ra lúc lâm chung như là người giết thú nhiều, thời thấy thú đến đòi mạng hoặc cắn rứt v.v…; còn điềm nghiệp tốt như là người thường tạo phúc đức khi gần chết thấy người đem đồ tặng cho v.v…

- 3 là cảnh ‘điềm sinh’ (gatinimitta) hay thú tướng, là ấn tướng biểu hiệu chỗ sẽ tái tục như: Sắp hóa sanh về cõi thiên đàng thì thấy cung điện hoặc thiên đàng v.v… hoặc thấy lằn sáng là biểu hiệu[122] sanh làm người, hoặc thấy đường tăm tối thì sẽ sanh làm thú, hoặc thấy ngọn lửa, hoặc lạnh, hoặc nóng v.v… thì là điềm sẽ sanh vào cõi Địa ngục.

Những cảnh hiện ra lúc sắp chết diệt đồng với tâm tử. Còn tâm tái tục nương theo những cảnh cận tử ấy mà trạng lại, chỉ bắt tinh hoa bản chất của cảnh ấy mà thôi.

2. Có 19 tâm làm việc hữu phần (bhavaṅga kicca) cũng là 19 tâm làm việc tái tục. Chúng được gọi là bhavaṅga citta (tâm hữu phần) khi những tâm này làm việc duy trì sự hình thành dòng chảy của danh pháp, hay còn gọi là ‘hộ kiếp’.

3. Có 2 tâm làm việc khai môn (āvajjana kicca). Chúng là pañca dvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) và mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn).

Dù pañca dvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) hay mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) cũng là khai môn, nên gom chung lại là một sự.

4. Có 2 tâm làm việc thấy (dassaṇa kicca), đó là 2 tâm cakkhuviññāṇa (nhãn thức), biết cảnh sắc. (Dhs.338)

5. Có 2 tâm làm việc nghe (savana kicca), đó là 2 tâm sotaviññāṇa (nhĩ thức), biết cảnh thinh. (Dhs.352)

6. Có 2 tâm làm việc ngửi (ghāyana kicca), đó là 2 tâm ghānaviññāṇa (tỷ thức), biết cảnh khí.

7. Có 2 tâm làm việc nếm (sāyana kicca), đó là 2 tâm jihvāviññāṇa (thiệt thức), biết cảnh vị.

8. Có 2 tâm làm việc đụng (phusana kicca), đó là 2 tâm kāyaviññāṇa (thân thức), biết cảnh xúc chạm.

9. Có 2 tâm làm việc tiếp thâu (sampaṭicchana kicca), đó là 2 tâm sampaṭiccanacitta (tiếp thâu).

10. Có 3 tâm làm việc thẩm tấn (santīraṇa kicca), đó là 3 tâm santīraṇa citta (thẩm tấn).

11. Có 1 tâm làm việc đoán định (voṭṭhapana kicca), đó là 1 tâm manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn).

12. Có 55 (hay 87) tâm làm việc đổng lực (javana kicca), đó là 12 akusala citta (tâm bất thiện), 21 (hay 37) kusala citta (tâm thiện), 4 (hay 20) tâm phala-ñāṇacitta (tâm quả tuệ) và 18 kiriya citta (tâm tố) [(trừ 2 tâm khai môn)]. Những tâm này có thể dễ dàng được nhớ bằng cụm từ: ‘Aku-ku-kri-phala’.

Hay nói cách khác: Tâm làm việc đổng lực (javana) có 55 hoặc 87 thứ là: 12 tâm bất thiện, tâm tiếu sinh, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố, 18 tâm đổng lực đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

Kāma javana citta (29) (tâm đổng lực dục giới) = 12 akusala citta (tâm bất thiện) + 8 mahākusala citta (tâm đại thiện) + 8 mahā kiriya citta (tâm đại tố) + 1 hasituppāda citta (tâm tiếu sinh).

Appanā javana citta (26 hay 58) (tâm đổng lực kiên cố) = 9 mahaggata kusala citta (tâm thiện đáo đại) + 9 mahaggata kiriya citta (tâm tố đáo đại) + 4 hay 20 magga-ñāṇa citta (tâm đạo tuệ) + 4 hay 20 phala-ñāṇa citta (tâm quả tuệ).

13. Có 11 tâm làm việc na cảnh (tadālambaṇa kicca) (hay tiếp tục hưởng vị của cảnh), đó là 3 santīraṇa citta (tâm thẩm tấn) và 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả).

14. Có 19 tâm làm việc tử (cuti kicca), chúng cũng giống như 19 tâm làm việc tái tục, đó là 2 upekkhā-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả), 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại).

Tâm Làm Mấy Sự (Việc)

1. Có 68 tâm chỉ làm một sự (việc), đó là 10 dvi-pañcaviññāṇa citta (tâm ngũ song thức), 3 manodhātu citta (tâm ý giới) và 55 hay 87 javana citta (tâm đổng lực). [Manodhātu citta (tâm ý giới) gồm có pañca-dvārāvajjana (khai ngũ môn) và 2 sampaṭicchana citta (tâm tiếp thâu)].

Hay nói cách khác: Tâm làm 1 việc có 68 hoặc 100 là: 12 tâm bất thiện, 10 tâm ngũ song thức, 3 tâm ý giới, 1 tâm tiếu sinh, 16 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo, 18 tâm đổng lực đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

2. Có 2 tâm làm chỉ hai sự (việc), đó là somanassa-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn hỷ thọ) làm việc thẩm tấn và na cảnh và manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) làm việc khai ý hay đoán định.

3. Có 9 tâm làm ba sự (việc), đó là 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần) và cuti (tử).

4. Có 8 tâm làm bốn sự (việc), đó là 8 mahā-vipāka citta (tâm đại quả) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần), cuti (tử) và tadālambaṇa (na cảnh).

5. Có 2 tâm làm năm sự (việc), đó là 2 upekkhā-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần), cuti (tử), santīraṇa (thẩm tấn) và tadālambaṇa (na cảnh).

Sở Hữu Tâm Làm Mấy Sự (Việc):

1. Sở hữu làm một sự (việc) (thực hay đổng lực) có 17 là: 14 sở hữu bất thiện, 3 sở hữu ngăn trừ phần.

2. Sở hữu làm bốn việc (tái tục, hữu phần, tử và đổng lực) có 2 là 2 sở hữu vô lượng phần.

3. Sở hữu làm năm việc (tái tục, hữu phần, tử, đổng lực và na cảnh) có 21 là: 19 sở hữu tịnh hảo biến hành, sở hữu trí và sở hữu dục.

4. Sở hữu làm sáu việc (tái tục, hữu phần, tử, đổng lực, na cảnh và thẩm tấn) có 1 tức là sở hữu hỷ.

5. Sở hữu làm bảy việc (tái tục, hữu phần, tử, khai môn, đoán định, đổng lực và na cảnh) có 1 tức là sở hữu cần.

6. Sở hữu làm chín việc (tái tục, hữu phần, tử, khai môn, tiếp thâu, thẩm tấn, đoán định, đổng lực, na cảnh) có 3 là: Sở hữu tầm, tứ và thắng giải.

7. Sở hữu làm đủ mười bốn việc có 7 là 7 sở hữu biến hành.

Dứt phần Sự nhiếp

5 sự là thấy, nghe, ngửi, nếm và đụng gồm chung thành một sở gọi là sở ngũ. Ngoài ra sự nào sở nấy, còn cách rộng 25 sở sẽ giải tiếp theo phần lộ tâm.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

SỞ HẸP CÓ 10

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

Ṭhāna – Sở

‘Ṭhāna’ nghĩa là ‘sở hay nơi làm việc’. Như chúng ta cần một nơi hay văn phòng để hoàn thành việc riêng, cũng vậy tâm cần nơi thực hiện những việc của nó. Sở là thân vật chất (body-substance) của mỗi tâm, có vai trò như là nơi thực hiện những việc làm của tâm.

Nơi làm việc của mỗi tâm cũng giống như tâm.

Có 10 ṭhāna (sở) bởi vì có 5 sự (việc) liên quan làm việc tuần tự trong 1 ṭhāna (sở) gọi là pañca-viññāṇaṭhāna (sở ngũ thức).

10 ṭhāna (sở) là:

1. Paṭisandhi ṭhāna (sở tái tục) = 19 tâm tái tục.

2. Bhavaṅga ṭhāna (sở hữu phần) = 19 tâm hữu phần.

3. Āvajjana ṭhāna (sở khai môn) = 2 tâm khai môn.

4. Pañca-viññāṇaṭhāna (sở ngũ thức) = 10 tâm ngũ song thức.

5. Sampaṭicchanaṭhāna (sở tiếp thâu) = 2 tâm tiếp thâu.

6. Santīraṇaṭhāna (sở thẩm tấn) = 3 tâm thẩm tấn.

7. Voṭṭhapanaṭhāna (sở đoán định) = Tâm khai ý môn.

8. Javanaṭhāna (sở đổng lực) = 55 tâm đổng lực.

9. Tadālambaṇaṭhāna (sở na cảnh) = 11 tâm na cảnh.

10. Cutiṭhāna (sở tử) = 19 tâm tử.

IV. MÔN NHIẾP (DVĀRA SAṄGAHA)

‘Dvāra’ nghĩa là ‘môn, cửa’. Ở đây, ‘dvāra’ trong lộ trình tâm (citta vīthi) làm dịp, nhân hay điều kiện để lộ tâm sinh khởi. Nói cách khác, tất cả những tâm trong lộ sanh đặng đều do nương qua môn (dvāra), tợ như tất cả những người trong một công ty đều nương qua cửa của công ty để vào bên trong làm những phận sự riêng của mỗi người.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Dvāraṃ viyati = dvāraṃ: Pháp mà tợ như cửa, gọi là môn.

Ở phần này, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo 6 môn trong thân của chúng ta, qua đó, những cảnh bên ngoài có thể đi vào. ‘Dvāra’ - ‘môn hay cửa’ có 6:

1. Cakkhu-dvāra = nhãn môn (cakkhu pasāda – nhãn thanh triệt).

2. Sota-dvāra = nhĩ môn (sota pasāda – nhĩ thanh triệt).

3. Ghāna-dvāra = tỷ môn (ghāna pasāda – tỷ thanh triệt).

4. Jivhā-dvāra = thiệt môn (jivhā pasāda – thiệt thanh triệt).

5. Kāya-dvāra = thân môn (kāya pasāda – thân thanh triệt).

6. Mano-dvāra = ý môn (19 bhavaṅga citta – tâm hữu phần).

Ý giới có thể nương 5 môn vì sanh với lộ ngũ môn. Ý thức giới dục giới có thể nương cả 6 môn, nên hai phần này đối với mỗi 1 môn trong 5 môn đều bất định là thay đổi sanh đặng cả.

Còn nhãn thức chỉ nương nhãn môn chớ không đặng nương nhĩ, tỷ, thiệt hoặc thân môn. Nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức hoặc thân thức cũng như thế. Cho nên, đối với 5 đôi thức, đôi nào nương môn ấy là nhất định.

Lưu ý:

Những tên trong ngoặc chỉ cho những pháp thực tính của mỗi môn. ‘Pasāda’ là những sắc thanh triệt là nơi mà tâm nương đặng sinh khởi.

Năm dvāra (môn) trước là rūpa dvāra (môn sắc), trong khi môn thứ sáu là một nāma dvāra (môn danh).

Những tâm ở mỗi môn (môn có mấy tâm)

1. Có 46 tâm nương sanh qua nhãn môn:

(a) pañcadvārāvajjana 01 (khai ngũ môn).

(b) cakkhu viññāṇa 02 (nhãn thức).

(d) santīraṇa 03 (thẩm tấn).

(e) voṭṭhapaṇa (đoán định) hay

mano dvārāvajjana 01 (khai ý môn).

(f) kāma javana 29 (đổng lực dục giới).

(g) tadālambaṇa 08 (na cảnh).

Tổng cộng: 46 (tâm dục giới, trừ 4 đôi thức ngoài ra).

Lưu ý: 11 tadālambaṇa (tâm na cảnh), 3 santīraṇa (tâm thẩm tấn) đã được tính trong 1. (d). Nên chỉ có 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) được tính trong 1. (g).

2. 46 tâm sanh qua nhĩ môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng sota viññnāṇa (nhĩ thức).

3. 46 tâm sanh qua tỷ môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng ghāna viññnāṇa (tỷ thức).

4. 46 tâm sanh qua thiệt môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng jivhā viññnāṇa (thiệt thức).

5. 46 tâm sanh qua thân môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng kāya viññnāṇa (thân thức).

6. Có 67 (hoặc 99) tâm sanh qua ý môn:

(a) mano dvārāvajjana 01 (khai ý môn).

(b) javana 55 (đổng lực) hoặc 87.

Tổng cộng: 67 (hoặc 99 - trừ ngũ song thức, 3 tâm ý giới và 9 tâm quả đáo đại).

Nói về ý môn thì tâm thiền đổng lực luôn luôn phải nương, nên gọi là nương ý môn nhất định. Còn 41 tâm ý thức giới dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) cũng có thể nương ý môn hoặc không, nên thuộc về phần nương ý môn bất định.

7. Ngoại môn: Tâm sanh vượt ngoài cả 6 môn có 19 thứ tâm là: Tâm thẩm tấn câu hành xả (2), tâm đại quả (8), tâm quả đáo đại (9).

19 thứ tâm này trong lúc làm việc ‘tái tục’, ‘hữu phần’, ‘tử’ là ngoại môn, nghĩa là vào sát-na làm việc ‘tái tục’ và ‘tử’ đó, chính nó cũng chưa là ý môn bởi vì không có lộ tâm phát sanh và trong sát-na làm việc ‘hữu phần’ đó, chính nó cũng đã là ý môn rồi.

Nên lưu ý có bài kệ tóm tắt về tâm nương môn như sau:

“Một cửa ba chục sáu tao

Ngũ môn ba thứ, lục hào băm dư,

Hoặc sáu hoặc khỏi có mười

Không nương cửa nẻo lối từ chín tâm.”

1. Tổng số tâm sinh khởi qua pañca dvāra (5 môn) hay rūpa dvāra (môn sắc) là 54 – bao gồm pañca dvārāvajjana 1 (khai ngũ môn), dvi pañca viññnāṇa 10 (ngũ song thức), sampaṭicchāna 2 (tiếp thâu), santīraṇa 3 (thẩm tấn), voṭṭhapaṇa (đoán định) hay mano dvārāvajjana 1 (khai ý môn), kāma javana 29 (đổng lực dục giới) và tadālambaṇa 08 (na cảnh). Đây là 54 kāmāvacara citta (tâm dục giới). [123]

2. “Một cửa ba chục sáu tao”, tâm nương 1 môn có 36 hay 68 là: Ngũ song thức, 18 tâm đổng lực đáo đại và 8 hay 40 tâm siêu thế.

3. “Ngũ môn ba thứ,…” là những tâm chỉ nương sanh ở pañca dvāra (5 môn) là 1 pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và 2 sampaṭicchāna (tiếp thâu). 3 tâm này được gọi là mano dhātu (ý giới).

4. “…, lục hào băm dư,” là những tâm có thể sanh qua 6 môn là somanassa santīraṇa (thẩm tấn hỷ thọ), manodvārāvajjana (khai ý môn) và 29 kāma javana citta (tâm đổng lực dục giới), (tổng cộng = 31).

5. “Hoặc sáu hoặc khỏi có mười” là những tâm đôi khi sanh qua 6 môn và đôi khi không sanh qua 6 môn (nương bất định) là 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ)[124] và 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) khi làm việc na cảnh nương 6 môn, còn khi làm việc tái tục v.v… khỏi nương môn, (tổng cộng = 10).

6. “Không nương cửa nẻo lối từ chín tâm” là những tâm luôn sanh ngoài môn là 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại). 9 tâm quả đáo đại chỉ làm việc: Tái tục, hữu phần và tử, không bao giờ làm việc theo khách quan nên khỏi nương môn (vì chính nó là môn).

7. 19 paṭisandhi citta (tâm tái tục), 19 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và 19 cuti citta (tâm tử) được gọi là dvāravimutti (tức là ngoại môn) bởi vì:

(i) Chúng không sanh ở bất cứ môn nào, như là nhãn môn, v.v…

(ii) Tự những bhavaṅga citta (tâm hữu phần) đóng vai trò là ý môn.

(iii) Chúng tồn tại mà không nhận bất cứ ngoại cảnh mới nào liên quan đến kiếp sống hiện tại.

Hay nói cách khác:

Nhãn thức chỉ nương nhãn môn, không thể nương nhĩ, tỷ, thiệt hoặc thân môn. Nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức hoặc thân thức cũng như thế. Cho nên 5 đôi thức, đôi nào nương môn ấy là nhất định.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

V. CẢNH NHIẾP (ĀLAMBAṆA SAṄGAHA)[125]

Ālambaṇa hay ārammaṇa nghĩa là ‘cảnh’ hay ‘đối tượng’ (của tâm)[126]. ‘Cảnh’ là phần sở tri của tâm, tức là những chi bị tâm biết đặng đều gọi là ‘cảnh’, có nghĩa là nơi vui thích, nắm bắt, bám, đeo, níu của ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’. Ví như một người già hay người tàn tật cần nương cây gậy hay sợi dây là dụng cụ bám níu để đứng dậy hay đi được như thế nào, thì ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ phải có cảnh làm nơi nương bắt để phát sanh liên tiếp nhau như thế ấy. Hay một vườn hoa là nơi vui thích cho tất cả mọi người đeo níu như thế nào, thì 6 cảnh như là cảnh sắc, v.v... là nơi vui thích cho ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ đeo níu như thế ấy. Có Pāḷi chú giải như vầy:

“Ā abhimukhaṃ ramanti etthāti ārammaṇaṁ” (tiền tố (pubba) ā, căn ramu, vĩ ngữ yu). Tất cả tâm và sở hữu cùng đến vui thích đeo níu theo pháp thực tính nào, thì pháp thực tính ấy được gọi là “cảnh”.

“Cittacetasikehi ālambiyatīti ālambaṇaṁ”, tất cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ nắm bắt, níu, quớ pháp thực tính nào thì pháp thực tính ấy gọi là ālambaṇa (cảnh).

‘Cảnh’ phân rộng thì có 21cảnh, còn khi nói gọn theo ‘môn’ (dvāra) thì có 6.

Cảnh Phân Rộng, Có 21:

- 1 là cảnh sắc (rūpārammaṇa) tức là các thứ màu.

- 2 là cảnh thinh (saddārammaṇa) tức là các thứ tiếng.

- 3 là cảnh khí (gandhārammaṇa) tức là các mùi thơm, thúi v.v…

- 4 là cảnh vị (rasārammaṇa) tức là mặn, lạt, chua, cay, v.v…

- 5 là cảnh xúc (phoṭṭhabbārammaṇa) tức là nóng, lạnh, cứng, mềm, chùng, thẳng và lay động.

- 6 là cảnh ngũ (pañcārammaṇa) tức là 5 cảnh trên gọi chung là cảnh ngũ.

- 7 là cảnh pháp (dhammārammaṇa) tức là ngoài ra cảnh ngũ, đều gọi là cảnh pháp.

- 8 là cảnh siêu lý (paramatthārammaṇa) là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp và Níp-bàn.

- 9 là cảnh chế định (paññattīrammaṇa) là ngoài ra tâm, sở hữu tâm, sắc pháp và Níp-bàn tức là chúng sanh, vũ trụ và sự vật v.v…

- 10 là cảnh dục giới (kāmārammaṇa) tức là tâm dục giới, sở hữu tâm và sắc.

- 11 là cảnh đáo đại (mahaggatārammaṇa) tức là tâm sắc giới, tâm vô sắc giới và sở hữu hợp.

- 12 là cảnh Níp-bàn (nibbānārammaṇa) tức là Níp-bàn.

- 13 là cảnh danh pháp (nāmārammaṇa) tức là tâm, sở hữu tâm và Níp-bàn.

- 14 là cảnh sắc pháp (rūpārammaṇa) tức là 28 sắc pháp.

- 15 là cảnh quá khứ (atītārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc đã diệt.

- 16 là cảnh hiện tại (paccupannārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc đang còn.

- 17 là cảnh vị lai (anāgatārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc sẽ sanh.

- 18 là cảnh ngoại thời (kālavimuttīrammaṇa) tức là Níp-bàn và chế định. Vì Níp-bàn không sanh, diệt. Còn chế định chẳng phải thật sanh diệt.

- 19 là cảnh nội phần (ajjhattārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc sanh theo thân, tâm ta.

- 20 là cảnh ngoại phần (bahiddhārammaṇa) tức là Níp-bàn và tâm, sở hữu tâm và sắc pháp sanh ngoài thân tâm ta.

- 21 là cảnh nội và ngoại phần (ajjhattabāhiddhārammaṇa) tức là cảnh nội phần và ngoại phần, nói chung lại gọi là cảnh nội và ngoại phần.

Ở đây, Citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn dựa theo 6 cảnh.

Cảnh Phân Theo ‘Môn-Dvāra’, Có 6:

1. Rūpārammaṇa = Cảnh sắc (rūpa hay vaṇṇa) là sắc cảnh sắc, tức các màu, hình dáng, hình thể.

2. Saddārammaṇa = Cảnh thinh (sadda) là sắc cảnh thinh, tức các tiếng.

3. Gandhārammaṇa = Cảnh khí (gandha) là sắc cảnh khí, tức các mùi.

4. Rasārammaṇa = Cảnh vị (rasa) là sắc cảnh vị, tức các vị.

5. Phoṭṭhabbārammaṇa = Cảnh xúc [pathavi (đất), vāyo (lửa), tejo (gió)] là xúc chạm, cứng, mềm, lạnh, nóng, căng, chùng.

6. Dhammārammaṇa = Cảnh pháp, cảnh ý.

Cảnh pháp có 6 phần: (i) 5 pasāda rūpa (sắc thanh triệt), (ii) 16 sukhuma rūpa (sắc tế)[127], (iii) 89 citta (tâm), (iv) 52 cetasika (sở hữu tâm), (v) Nibbāna (Níp-bàn) và (vi) paññatti (chế định)[128] như là kasiṇa nimitta (tướng hay ấn chứng của đề mục). Cảnh pháp không thể sanh ở pañca dvāra (ngũ môn).

Lưu ý: Những tên trong ngoặc của 5 cảnh trước là những thực tính cốt lõi của cảnh. Còn cảnh pháp, 6 cảnh được đề cập phía trên là những phần trọng yếu.

Có hai loại cảnh là:

1. Samañña ārammaṇa: Cảnh phổ thông, bình thường, không có cái gì đặc biệt.

2. Adhipati ārammaṇa: Cảnh đặc biệt (cảnh làm trưởng – cảnh trưởng).

Cảnh đặc biệt hay cảnh trưởng là cảnh có năng lực xâm lấn ‘tâm’, ‘sở hữu tâm’ và níu giữ cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ ấy đến với cảnh. Như vua Kusa đi theo nàng Prabhavadī đoạn đường dài 100 do tuần, do năng lực của sắc đẹp, tức cảnh sắc của nàng Prabhavadī có thể trói buộc tâm của vua Kusa đi theo cho đến tận được. Có Pāḷi chú giải như sau: “Cittacetasika ālambatīti = ālambaṇaṁ”: Pháp thực tính nào níu kéo cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ thì pháp thực tính ấy gọi là ālambaṇa, đó là 6 cảnh làm trưởng.

Cảnh Phân Theo Thời

Cảnh phân theo ‘thời’ có hai là ‘cảnh nội thời’ (tekālika ārammaṇa) và ‘cảnh ngoại thời’ (kālavimuttā ārammaṇa):

1) Cảnh nội thời (tekālika ārammaṇa): Là cảnh liên hệ với cả 3 thời là hiện tại, quá khứ, vị lai. Đó là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh hiện tại, nghĩa là vào sát-na cảnh đang hiện bày trong lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý; tức đang thấy, đang nghe, đang ngửi, đang nếm, đang xúc, đang bắt cảnh pháp mà cảnh phát sanh ấy chưa diệt đi. Những điều này gọi là cảnh hiện tại.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh quá khứ, nghĩa là những cảnh đã qua rồi, tức cảnh đã thấy, đã nghe, đã ngửi, đã nếm, đã xúc chạm, còn lộ ý thì nghĩ ngợi về cảnh đã qua rồi.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh vị lai, nghĩa là các cảnh khác nhau, sẽ đến xuất hiện trong lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý tức sẽ thấy, sẽ nghe, sẽ ngửi, sẽ nếm, sẽ xúc chạm, lộ ý đó nghĩ ngợi đến cảnh mà sẽ đến hiện bày.

Gom cả 3 trường hợp này gọi là cảnh nội thời (tekālika ārammaṇa).

2) Cảnh ngoại thời (kālavimuttā ārammaṇa): Là cảnh không liên hệ với cả 3 thời. Đó là Níp-bàn và chế định.

Níp-bàn và chế định là cảnh ngoại thời, vì 2 pháp này là pháp vô vi, là pháp không bị tạo tác do 4 duyên. Do đó, sự phát sanh của 2 pháp này không có, do đó không thể nói Níp-bàn và chế định này là pháp hiện tại, quá khứ hay vị lai. Nên gọi là cảnh ngoại thời (kālavimuttā ārammaṇa).

Những Tâm Biết Cảnh Do Nương Môn Và Không Nương Môn hay

Cảnh Đặng Mấy Tâm

Nói gọn theo 6 môn:

1) 46 tâm[129] sanh qua nhãn môn được gọi là cakkhu dvārika citta (tâm nương nhãn môn), biết cảnh sắc hiện tại,[130] và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm nhãn thức biết cảnh sắc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức sau) biết cảnh sắc bất định.

2) 46 tâm sanh qua nhĩ môn được gọi là sota dvārika citta (tâm nương nhĩ môn), biết cảnh thinh hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm nhĩ thức biết cảnh thinh nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh thinh bất định.

3) 46 tâm sanh qua tỷ môn được gọi là ghāna dvārika citta (tâm nương tỷ môn), biết cảnh khí hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm tỷ thức biết cảnh khí nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh khí bất định.

4) 46 tâm sanh qua thiệt môn được gọi là jvīha dvārika citta (tâm nương thiệt môn), biết cảnh vị hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm thiệt thức biết cảnh vị nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh vị bất định.

5) 46 tâm sanh qua thân môn được gọi là kāya dvārika citta (tâm nương thân môn), biết cảnh xúc hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm thân thức biết cảnh xúc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh xúc bất định.

6) 67 tâm sanh qua ý môn được gọi là mano dvārika citta (tâm nương ý môn)[131], biết tất cả 6 cảnh có thể là hiện tại, quá khứ, vị lai hay ngoại thời (Níp-bàn và chế định).

7) Tâm ngoại môn là tâm không nương môn, phát sanh do năng lực của nghiệp quá khứ và 1 trong 6 cảnh. Những tâm ngoại môn này sanh ra làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần) và cuti (tử). Cả 19 thứ tâm này, có 1 trong 6 cảnh lúc cận tử gọi là cảnh ‘nghiệp’, điềm nghiệp, điềm sinh, thuộc hiện tại, quá khứ và chế định có đổng lực cận tử qua 6 môn nhận cảnh từ đời trước.

Thông thường khi 6 cảnh đến hiện bày cho người cận tử, nếu là cảnh sắc, thinh, khí, vị, xúc chạm, 1 trong 5 cảnh ấy đều gọi là cảnh ‘điềm nghiệp’, tùy trạng thái của cảnh đến hiện bày làm ấn chứng đó là cảnh gì. Nhưng nếu là cảnh pháp mà liên hệ với đổng lực cận tử bắt lấy cảnh đến từ kiếp trước lúc gần tử thì gọi là cảnh ‘nghiệp’, điềm nghiệp hay cảnh ‘điềm sinh’.

Còn 6 cảnh mà đến hiện bày ở lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý trong thời bình nhật đối với tất cả chúng sanh khi cận Níp-bàn không gọi là cảnh ‘nghiệp’, cảnh ‘điềm nghiệp’, cảnh ‘điềm sinh’ đặng, bởi do không có sự sanh kế tiếp nữa.

Nói rộng theo 21 cảnh:

1) Cảnh sắc có 48 tâm biết là: 2 tâm nhãn thức biết cảnh sắc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức sau) biết cảnh sắc bất định.

2) Cảnh thinh có 48 tâm biết là: 2 tâm nhĩ thức biết cảnh thinh nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 1 đôi thức trước và 3 đôi thức sau) biết cảnh thinh bất định.

3) Cảnh khí có 48 tâm biết là: 2 tâm tỷ thức biết cảnh khí nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 2 đôi thức trước và 2 đôi thức sau) biết cảnh khí bất định.

4) Cảnh vị có 48 tâm biết là: 2 tâm thiệt thức biết cảnh vị nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 3 đôi thức trước và 1 đôi thức sau) biết cảnh vị bất định.

5) Cảnh xúc có 48 tâm biết là: 2 tâm thân thức biết cảnh xúc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức trước) biết cảnh xúc bất định.

6) Cảnh ngũ có 46 tâm biết là: 3 tâm ý giới biết cảnh ngũ nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh ngũ bất định.

Nói về cảnh sắc, thinh, khí, vị và xúc, mỗi cảnh mỗi đôi thức như là: Nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân. Đôi nào theo cảnh nấy, nhất định như thế. Nhãn thức nếu không có cảnh sắc thì không bao giờ sanh ra. Khi gặp cảnh sắc tốt thì về phần nhãn thức quả thiện, còn khi gặp sắc xấu thì về phần quả bất thiện, không khi nào bắt cảnh khác.

Tám thức sau cũng như thế. Ba tâm ý giới cũng biết đủ 5 cảnh. Nếu nói riêng thì ý giới biết không nhất định, vì sanh cùng lộ với nhãn thức thì chỉ biết cảnh sắc theo phần nhãn thức. Sanh một lộ với nhĩ thức thì biết cảnh thinh theo nhĩ thức v.v… Nếu nói chung 5 cảnh gọi là cảnh ngũ (pañcārammaṇa) thì ý giới biết nhất định, không biết ngoài cảnh ngũ. Tâm thông (abhiññā) và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và ý giới) đối với 6 cảnh nói trước đều bất định cả, vì cũng biết cảnh pháp.

7) Cảnh pháp có 78 hoặc 110 tâm biết là: 27 tâm đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế biết cảnh pháp nhất định. 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh pháp bất định.

Hai tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) vì những tâm này biết cảnh ngũ, nên biết cảnh pháp bất định. Thiền hiệp thế dù đề mục nào cũng là cảnh pháp.

8) Cảnh siêu lý có 70 hoặc 102 tâm biết là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, 3 tâm thức vô biên, 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) biết cảnh siêu lý nhất định. Còn 12 tâm bất thiện, tâm khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh siêu lý bất định.

Tâm siêu thế (lokuttaracitta) sanh ra luôn luôn chỉ bắt Níp-bàn làm cảnh. Ba tâm thức vô biên sanh ra đặng do bắt đề mục không vô biên làm cảnh. Thức đây là tâm không vô biên, là nhận định cho rằng tâm không vô biên ấy rỗng rang vô cùng, vô tận không bờ mé. Ba tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ khi phát sanh ra chỉ bắt cảnh đề mục cho rằng tâm vô sở hữu ấy chẳng phải có chẳng phải không. Còn 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) sanh ra không bao giờ biết cảnh chế định như trong bài đọc nói: “Trọn quớ cảnh dục hai mươi lăm”, nghĩa là 25 tâm này sanh ra hoàn toàn biết cảnh siêu lý thuộc về Dục giới.

9) Cảnh chế định có 52 tâm biết là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên và 3 tâm thức vô biên biết cảnh chế định nhất định. 12 tâm bất thiện, khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh chế định bất định.

Cảnh chế định trong văn lục bát nói: “Hơn hăm chế bày” là 21 tâm hoàn toàn biết cảnh chế định, không bao giờ biết cảnh siêu lý. 15 tâm sắc giới biết trong vòng 26 đề mục đều là chế định như: Thập hoàn tịnh, thập bất mỹ, tứ vô lượng tâm, quán thân thể trược và đếm hơi thở cho đến khi biết hơi thở đụng môi hoặc mũi cũng đều chế định cả.

Ba tâm không vô biên chỉ bắt đề mục chế định hư không không cùng tột. Ba tâm vô sở hữu cũng bắt cảnh đề mục chế định, cho rằng không chi có, vì thế mới có phái chấp không do giả định này. 2 tâm thông, khai ý môn và 28 tâm đổng lực dục giới hữu nhân, cũng có khi bắt pháp siêu lý, tùy trường hợp.

10) Cảnh dục giới có 56 tâm biết đặng là: 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) biết cảnh dục giới nhất định. Còn 12 tâm bất định, khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh dục giới bất định.

Như trước có nhắc: “Trọn quớ cảnh dục hai mươi lăm” nghĩa là 25 tâm biết cảnh dục giới nhất định là 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) vì luôn luôn biết cảnh siêu lý thuộc về dục giới. Còn 2 tâm thông, 28 tâm đổng lực dục giới hữu nhân và khai ý môn cũng biết cảnh ngoài ra pháp dục giới hoặc siêu lý hoặc chế định.

11) Cảnh đáo đại có 37 tâm biết đặng là: 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh đáo đại nhất định. Còn 2 tâm thông, 16 tâm thức dục giới tịnh hảo, tâm khai ý môn và 12 tâm bất thiện biết cảnh đáo đại bất định.

Ba tâm thức vô biên bắt cảnh không ngoài không vô biên. Ba tâm phi tưởng phi phi tưởng cũng chỉ bắt cảnh bằng tâm vô sở hữu. Vì thế nên 6 tâm này luôn luôn phát sanh ra đều biết cảnh đáo đại. Còn 28 tâm đổng lực dục giới hữu nhân và khai ý môn nếu suy xét đến những tâm thiền mới biết cảnh đáo đại, nên thuộc về bất định.

12) Cảnh Níp-bàn có 19 hoặc 51 tâm biết đặng là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, biết cảnh Níp-bàn nhất định. Còn tâm khai ý môn, 8 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo tương ưng và 2 tâm thông biết cảnh Níp-bàn bất định.

Tâm siêu thế luôn luôn hưởng cảnh Níp-bàn nên thuộc về nhất định. Còn khai ý môn, 8 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo tương ưng, 2 tâm thông, thứ nào có sanh chung với đạo, quả và hoặc bậc đã đắc đạo quả rồi có khi suy xét nhớ nghĩ đến Níp-bàn, thời mấy tâm này mới biết Níp-bàn đặng, nên gọi là biết cảnh Níp-bàn bất định.

13) Cảnh danh pháp có 57 hoặc 89 tâm biết đặng là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh danh pháp nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh danh pháp bất định.

Sáu tâm chỉ biết cảnh đáo đại và tâm siêu thế thì không bao giờ biết cảnh sắc pháp và chế định, cho nên biết danh pháp nhất định. Còn 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) cũng biết sắc pháp và chế định, nên đối với danh pháp là bất định.

14) Cảnh sắc pháp có 56 tâm biết đặng là: Ngũ song thức và 3 tâm ý giới biết cảnh sắc pháp nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh sắc pháp bất định.

Ngũ song thức và ý giới sanh ra không bao giờ biết cảnh ngoài ra sắc pháp. Còn 43 tâm dục giới ngoài ra, khi sanh theo lộ ngũ thì biết cảnh pháp và kể chung 2 tâm thông khi suy xét đến sắc pháp cũng biết đặng, cho nên 43 tâm đều biết cảnh sắc pháp không nhất định.

15) Cảnh quá khứ có 49 tâm biết đặng là: 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh quá khứ nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh quá khứ bất định.

Cảnh quá khứ có 49 tâm biết. Ba tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng bắt cảnh thiền thấp hơn kế trước. Vì những thiền sở tri đã diệt rồi, nên 6 tâm này biết cảnh trái với quá khứ là không có. Còn 43 tâm ngoài ra cũng biết cảnh hiện tại và vị lai đặng; nên đối với cảnh quá khứ là bất định.

16) Cảnh hiện tại có 56 tâm biết đặng là: Ngũ song thức và 3 tâm ý giới biết cảnh hiện tại nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh hiện tại bất định.

17) Cảnh vị lai có 43 tâm biết đặng là: 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh vị lai bất định.

Ngũ song thức và ý giới chỉ sanh theo lộ ngũ và bắt cảnh ngũ thuộc về sắc pháp hiện tại. 2 tâm thông và 41 tâm dục giới ngoài ra cũng biết cảnh quá khứ, vị lai; cho nên cảnh vị lai có 43 tâm này đều biết không nhất định cả.

18) Cảnh ngoại thời có 60 hoặc 92 tâm biết đặng là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên, 3 tâm vô sở hữu và 8 hoặc 40 tâm siêu thế, biết cảnh ngoại thời nhất định. Còn 2 tâm thông và 16 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo, khai ý môn và 12 tâm bất thiện, bắt cảnh ngoại thời bất định.

Tâm chỉ biết Níp-bàn và chế định luôn luôn thuộc về ngoại thời, không có quá khứ, hiện tại, vị lai chi cả (vì chế định không phải thật có). Còn 2 tâm thông và 29 tâm ngoài ra biết cảnh dục giới nhất định, vì cũng biết cảnh hữu vi đặng và Níp-bàn, chế định cũng có, cho nên đối với cảnh ngoại thời là bất định.

19) Cảnh nội phần có 62 tâm biết đặng gồm: 3 tâm thức vô biên, 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh nội phần nhất định. 54 tâm dục giới và 2 tâm thông biết cảnh nội phần bất định.

Ba tâm thức vô biên và ba tâm phi tưởng phi phi tưởng sanh cho người nào chỉ bắt tâm thiền không vô biên và tâm thiền vô sở hữu của người ấy, chớ không bao giờ bắt tâm của người khác mà đắc thiền được, vì thế nên 6 tâm này biết cảnh nội phần nhất định. 2 tâm thông và tâm dục giới cũng biết ngoài ra thân tâm ta được, cho nên đối với cảnh nội phần không nhất định.

20) Cảnh ngoại phần có 82 hoặc 114 tâm biết đặng là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên, 8 hoặc 40 tâm siêu thế biết cảnh ngoại phần nhất định. 54 tâm dục giới và 2 tâm thông biết cảnh ngoại phần bất định.

Tâm siêu thế chỉ biết Níp-bàn là chẳng phải trong thân tâm ta. Có người hiểu Níp-bàn tự tâm là quá sai. Ba tâm không vô biên đối với đề mục (kasiṇa) hoàn tịnh hữu hình cho là không có, mà lại định cái không ấy lớn lao thênh thang vô cùng vô tận không bờ mé, thì cái chế định như thế hẳn là ngoài phạm vi thân tâm ta và 15 tâm sắc giới không kể tâm thông cũng bắt theo đề mục chớ chẳng phải thứ nào có trong thân tâm ta, cho nên đều thuộc về cảnh ngoại phần nhất định. Tâm dục giới và tâm cũng có thể biết đặng thông ngoài thân tâm ta, cho nên đối với cảnh ngoại phần là bất định.

21) Cảnh nội phần và ngoại phần có 56 tâm biết đặng là: 2 tâm thông và 54 tâm dục giới biết cảnh nội và ngoại phần bất định.

Lấy cảnh nội phần và cảnh ngoại phần kêu chung lại, chớ không có cảnh như thế. Vì nêu tâm biết cảnh nội phần cũng được và biết cảnh ngoại phần cũng được, nên chỉ có phần bất định.

Tâm biết cảnh nhất định có 35 hoặc 67 tâm thiền. Tâm biết cảnh bất định có 31 là: 2 tâm thông, 16 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo, tâm tiếu sinh và 12 tâm bất thiện. Còn tâm biết cảnh nhất định và bất định có 25 là: 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ tiếu sinh).

Ba phần tóm tắt: 1 là tâm biết cảnh nhất định có 35 hoặc 67; 2 là tâm biết cảnh bất định có 31; 3 là tâm biết cảnh nhất định và bất định có 25.

Tâm tất cả là 123 (tính luôn 2 tâm thông), phân theo 21 cảnh, chia 3 phần như sau:

- 1 là phần những tâm biết cảnh nhất định, tức là mỗi khi sanh vẫn biết những cảnh đồng như thứ tâm đã sanh trước, dù sau này sanh mấy lần vẫn biết cảnh không khác như là tâm sắc giới, tâm không vô biên và tâm vô sở hữu luôn luôn biết cảnh chế định. Ba thứ tâm thức vô biên và 3 thứ tâm phi tưởng phi phi tưởng vẫn biết cảnh đáo đại v.v… dù thay đổi chi cũng không ngoài những cảnh ấy. Còn tâm siêu thế luôn luôn biết cảnh Níp-bàn và những cảnh tính chung như là cảnh pháp, cảnh siêu lý v.v….

- 2 là phần những tâm biết cảnh bất định như là tâm thông, tâm đổng lực dục giới hữu nhân và tâm khai ý môn biết rất nhiều cảnh mà không có cảnh nào nhất định.

- 3 là phần những tâm biết cảnh nhất định và bất định như là ngũ song thức khi biết cảnh ngoại phần thì không biết cảnh nội phần, khi biết cảnh nội phần thì không biết cảnh ngoại phần, nhưng mỗi đôi thức đều biết cảnh nhất định tương ứng. Ba tâm ý giới biết 6 cảnh nhất định là cảnh ngũ, cảnh siêu lý, cảnh sắc pháp, cảnh dục giới, cảnh nội/ ngoại phần và cảnh hiện tại. 5 cảnh không nhất định là sắc, thinh, khí, vị, xúc nội và cảnh ngoại. Tâm thẩm tấn, tâm tiếu sinh và tâm đại quả biết 4 cảnh nhất định là cảnh ngũ, cảnh dục giới, cảnh siêu lý và cảnh nội ngoại. Tâm biết 13 cảnh nhất định là cảnh nội, cảnh ngoại, cảnh sắc, cảnh thinh, cảnh khí, cảnh vị, cảnh xúc, cảnh quá khứ, cảnh hiện tại, cảnh vị lai, cảnh danh pháp, cảnh sắc pháp và cảnh đáo đại. Sở hữu bất thiện biết 20 cảnh bất định (trừ tật), không bao giờ biết đạo, quả và Níp-bàn. Sở hữu tật biết 1 cảnh ngoại phần nhất định. 19 cảnh (trừ Níp-bàn) biết không nhất định. Ba sở hữu giới phần biết cảnh siêu lý nhất định, còn 19 cảnh kia (trừ quá khứ) biết bất định. Hai sở hữu vô lượng phần biết 4 cảnh nhất định là cảnh pháp, cảnh chế định, cảnh ngoại thời và cảnh ngoại phần. 33 sở hữu ngoài ra biết 21 cảnh đều bất định.

Tâm Biết Đặng Mấy Cảnh

- Tâm biết 3 cảnh có 3 là: Ba tâm vô sở hữu xứ ghi số 3, nêu 3 tâm này biết cảnh pháp, cảnh chế định và cảnh ngoại thời.

- Tâm biết 4 cảnh có 18 là: Ba tâm không vô biên xứ và 15 tâm sắc giới, ghi số 4, nêu những tâm này biết 4 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh chế định, cảnh ngoại thời và cảnh ngoại phần.

- Tâm biết 6 cảnh có 14 hoặc 46 là:

Ba tâm thức vô biên xứ và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ ghi số 6, nêu 6 tâm này biết 6 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh đáo đại, cảnh siêu lý, cảnh quá khứ, cảnh danh pháp và cảnh nội phần.

Tâm siêu thế ghi số 6; nêu những tâm này biết 6 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh siêu lý, cảnh Níp-bàn, cảnh ngoại phần, cảnh ngoại thời và cảnh danh pháp.

- Tâm biết 7 cảnh có 10 là: Ngũ song thức ghi số 7, nêu những tâm này biết 7 cảnh là: Cảnh sắc, cảnh hiện tại, cảnh dục giới, cảnh siêu lý, cảnh nội phần, cảnh ngoại phần và 1 trong cảnh ngũ.

- Tâm biết 13 cảnh có 3 là: 3 tâm ‘ý giới’ ghi số 13, nêu 3 tâm này biết 13 cảnh là: Cảnh ngũ, cảnh sắc pháp, cảnh dục giới, cảnh siêu lý, cảnh hiện tại, cảnh nội phần, cảnh ngoại phần, cảnh nội và ngoại phần, cảnh sắc, cảnh thinh, cảnh khí, cảnh vị, cảnh xúc.

- Tâm biết 17 cảnh có 12 là: 3 tâm thẩm tấn, tâm tiếu sinh, 8 tâm đại quả ghi số 17, nêu những tâm này biết 17 cảnh là: 21 cảnh trừ ra 4 cảnh Níp-bàn, đáo đại, chế định và ngoại thời.

- Tâm biết 20 cảnh có 20 là: 12 tâm bất thiện và 8 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo bất tương ưng biết 20 cảnh là 21 cảnh trừ ra cảnh Níp-bàn luôn đạo, quả.

- Tâm biết 21 cảnh có 11 là: Tâm khai ý môn, 8 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo tương ưng và 2 tâm thông ghi số 21, nêu những tâm này biết 21 cảnh, tùy theo bậc khác nhau.

Chỉ có 6 thứ tâm là tâm khai ý môn, 4 tâm đại tố tương ưng và tâm thông tố sanh cho bậc Toàn giác, biết đặng tất cả 21 cảnh, cho nên trong văn lục bát nói: “Nuốt trọn đặng có 6 tâm”.

Nên thuộc nhuần những câu như sau!!!

“Trọn quớ cảnh dục hai lăm,

Sáu leo đáo đại hơn hăm chế bày,

Níp-bàn có tám quyết nay,

Ăn chừa siêu thế đặng rày hai mươi,

Chỉ trừ La-hán đạo cư,

Cũng là quả tột nửa mười là năm,

Nuốt trọn đặng có sáu tâm,

Hợp đồng cảnh giới dón trong bảy phần.”

Những Tâm Và Cảnh Riêng

1. Cakkhu viññāṇa dvi (đôi nhãn thức) chỉ biết cảnh sắc hiện tại (nhất định).

Sota viññāṇa dvi (đôi nhĩ thức) chỉ biết cảnh thinh hiện tại (nhất định).

Ghāna viññāṇa dvi (đôi tỷ thức) chỉ biết cảnh khí hiện tại (nhất định).

Jīvha viññāṇa dvi (đôi thiệt thức) chỉ biết cảnh vị hiện tại (nhất định).

Kāya viññāṇa dvi (đôi thân thức) chỉ biết cảnh xúc hiện tại (nhất định).

2. 3 mano dhātu (ý giới) [pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và sampaṭicchanna dvi (đôi tiếp thâu)] biết 5 cảnh trên thuộc về hiện tại.

3. 11 tadālambaṇa (na cảnh) và hasituppāda (tiếu sinh) biết 6 cảnh dục gồm có 54 kāma citta (tâm dục), 52 kāmacetasika (sở hữu dục) và 28 thứ rūpa (sắc pháp).

4. 12 akusala citta (tâm bất thiện), 4 ñāṇavippayutta mahākusala citta (tâm đại thiện bất tương ưng trí) và 4 ñānavipayutta mahākiriya citta (tâm đại tố bất tương ưng trí) biết 6 cảnh hiệp thế (lokiya), gồm có 81 lokiya citta (tâm hiệp thế), 52 lokiya cetasika (sở hữu tâm hiệp thế), 28 thứ rūpa (sắc pháp) và pháp chế định.

5. 4 ñāṇasampayutta mahākusala citta (tâm đại thiện tương ưng trí) và rūpa kusala abhiññā[132] (thông thiện sắc) biết tất cả 6 cảnh trừ Arahatta magga (Arahaṃ đạo) và phala (quả). Những cảnh này gồm có 87 tâm (trừ Arahaṃ đạo và quả), 52 sở hữu phối hợp với 87 tâm, 28 thứ sắc, chế định và Níp-bàn.

6. 4 ṇāṇasampayutta mahākiriya citta (tâm đại tố tương ưng trí), kiriya abhiññā (thông tố) và mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) biết tất cả 6 cảnh gồm có 89 tâm, 52 sở hữu tâm, 28 sắc pháp, chế định và Níp-bàn.

7. 15 rūpāvacara citta (tâm sắc giới), trừ abhiññā dvi (đôi thông) có pháp chế định là cảnh.

8. 3 ākāsānañcāyatana citta (tâm không vô biên xứ) có ākāsa (hư không không cùng tận) và ākiñcañña (vô sở hữu) tuần tự làm cảnh.

9. 3 viññāṇañcāyatana citta (tâm thức vô biên xứ) và 3 nevasaññā nāsaññāyatana citta (tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ) có ākāsānañcāyatana kusala / vipāka citta (tâm thiện / quả không vô biên xứ) và ākiñcañña kusala / vipāka citta (tâm thiện / quả vô sở hữu xứ) tuần tự làm cảnh.

10. 8 lokuttara citta (tâm siêu thế) có Nibbāna (Níp-bàn) làm cảnh.

11. 19 paṭisandhi citta (tâm tái tục), 19 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và 19 cuti citta (tâm tử) có maranāsanna nimitta (điềm cận tử) làm cảnh. Điềm này có thể là dưới dạng kamma (cảnh ‘nghiệp’), điềm nghiệp hay điềm sinh.

VI. VẬT NHIẾP (VATTHU SAṄGAHA)[133]

‘Vatthu’ nghĩa là ‘vật’, nương vào sắc ‘vật’ này, những citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) khác nhau phối hợp đặng sanh.

Vật (vatthu) có hai loại là vật cụ thể nói theo pháp chế định và vật nói theo bản thể thực tính siêu lý. Vật cụ thể nói theo pháp chế định chỉ cho sáu vật hiện bày ra như: Con mắt, lỗ tai, lỗ mũi, cái lưỡi, cái thân, trái tim. Vật nói theo bản thể thực tính siêu lý là những sắc thanh triệt sẽ được trình bày ở đây.

Có Pāḷi chú giải như vầy: “Vasanti patiṭṭhahanti cittacetasikā etthāti = vatthu”: Tâm và sở hữu tâm nương nơi sắc thực tính nào đặng sanh, thì sắc thực tính ấy gọi là ‘vật’.

‘Vatthu’, nói theo bản thể thực tính siêu lý chỉ cho 5 sắc thanh triệt và sắc nghiệp nương trái tim, tất cả có sáu như là:

1. Cakkhu vatthu (nhãn vật) có pháp thực tính là cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt).

2. Sota vatthu (nhĩ vật) có pháp thực tính là sota pasāda (nhĩ thanh triệt).

3. Ghāna vatthu (tỷ vật) có pháp thực tính là ghāna pasāda (tỷ thanh triệt).

4. Jīvha vatthu (thiệt vật) có pháp thực tính là jvihā pasāda (thiệt thanh triệt).

5. Kāya vatthu (thân vật) có pháp thực tính là kāya pasāda (thân thanh triệt).

6. Hadaya vatthu (sắc ý vật), là sắc vật cụ thể tồn tại trong máu trong trái tim, nên tạm gọi là ‘sắc trái tim’.

Năm sắc vật trước là năm giác quan, trong khi vật thứ sáu là sắc trái tim.

Tâm nương vật chỉ lấy phần tâm nương môn nhất định, vì nương bằng cách nương sanh cũng có phần tương tự như nương ở và cũng nhờ sắc thanh triệt trợ giúp cho biết đặng cảnh. Năm đôi thức đều nương 5 vật tương ứng. Còn những tâm dục giới ngoài tâm ngũ song thức chỉ nương vật (sắc thanh triệt) bằng lối nương môn là có dịp sanh chung với lộ ngũ cũng như người đi theo qua cửa, chẳng khác như cầu quay cho tàu qua, ghe xuồng theo sau cũng qua luôn đặng.

Thông thường, tất cả các loại cây cối sanh sôi và đẹp đẽ tiến hóa được do nương nhờ mặt đất như thế nào thì tâm, sở hữu tâm hiện bày và phát sanh liên tục đặng cũng do nương nhờ 6 loại sắc vật như thế ấy.[134] Ở đây, cả 6 sắc vật này cũng ví như mặt đất. Tâm, sở hữu tâm ví như vật có sự sống và vật không có sự sống.

Có một sự so sánh của sự đánh diêm quẹt. Diêm quẹt là yếu tố được đánh, bề mặt nhám của hộp quẹt là yếu tố tiếp nhận và ngọn lửa là yếu tố thành tựu. Bây giờ ngọn lửa không hiện hữu bất cứ nơi đâu trước khi đánh diêm quẹt. Khi duyên phát sanh đầy đủ thì lửa phát sanh.

Cũng như thế, cảnh sắc là yếu tố đối chiếu hay dội vào, nhãn vật là yếu tố tiếp nhận và nhãn thức là yếu tố thành tựu. Tâm nhãn thức không hề hiện hữu trước và sau sự xúc chạm giữa cảnh sắc và nhãn vật; nó chỉ sinh khởi ngay lúc tiếp xúc.

Bây giờ nhãn vật, tức là cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) làm môn, mà qua môn ấy cảnh sắc thâm nhập vào tâm. Do đó, cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) được gọi là cakkhu dvāra, tức là nhãn môn.

Kế tiếp, tâm nhãn thức cùng với 7 danh pháp câu sanh với tâm ấy sinh khởi tại thời điểm xúc chạm, tức là trên cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt), tùy thuộc vào nhãn thanh triệt làm nền tảng. Do đó, cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) được gọi là cakkhu vatthu (nhãn vật).

Diễn tiến của 4 sắc thanh triệt còn lại cũng tợ như thế.

Vatthu (Vật) và Bhūmi (Cõi)

‘Bhūmi’ nghĩa là ‘cõi hiện hữu’.

1. Trong 7 Kāma loka (cõi Dục) có tất cả 6 vatthu (vật) đều hiện hữu.

2. Trong Rūpa loka (cõi Sắc), chỉ có 3 vật; đó là, cakkhu vatthu (nhãn vật), sota vatthu (nhĩ vật) và hadaya vatthu (ý vật) hiện hữu. Trong khi tu tiến pháp chỉ tịnh để vào rūpa jhāna (thiền sắc), người tu thiền phải hạn chế thọ hưởng những ‘dục dục’ bằng cách điều khiển tâm của vị ấy không cho dạo quanh, du hành nơi những cảnh dục. Do đó, khi jhāna kusala kamma (nghiệp thiền thiện) trợ duyên cho vị ấy được tái tục trong Rūpa-loka (cõi Sắc). Ở Rūpa-loka (cõi Sắc), vị ấy không có khả năng với ghāna vatthu (tỷ vật), jīvha vatthu (thiệt vật) và kāya vatthu (thân vật), tức là sự hưởng ‘dục dục’ không có ở nơi đó. Brahma (Phạm thiên) thì hoan hỷ với jhāna sukha (thiền lạc). Tuy nhiên, họ cần mắt để thấy Buddha (Đức Phật), tai để nghe dhamma (pháp) và hadaya vatthu (sắc ý vật) để những mano viññāṇa citta (tâm ý thức) và sở hữu tâm nương đặng sinh khởi.

3. Trong Arūpa loka (cõi Vô sắc) không có vatthu (vật) hiện hữu, bởi vì không có sắc hiện hữu ở đó – lần nữa, theo định lực của samatha bhavanā (tu tiến chỉ tịnh) để vào những arūpa jhāna (thiền vô sắc).

Thức Giới (Viññāṇa dhātu) Nương Vật

‘Viññāṇa’ nghĩa là ‘citta’ (tâm hay thức) trong khi ‘dhātu’ nghĩa là ‘giới’ hay là những pháp tự trì trạng thái.

Những citta là dhātu hay giới được chia thành 7 loại:

1. Cakkhu viññāṇa dhātu (nhãn thức giới)[135] = là cakkhu viññāṇadvi (đôi nhãn thức) chỉ nương cakkhu vatthu (nhãn vật) để sinh khởi.

2. Sota viññāṇa dhātu (nhĩ thức giới) = là sota viññāṇadvi (đôi nhĩ thức) chỉ nương sota vatthu (nhĩ vật) để sinh khởi.

3. Ghāna viññāṇa dhātu (tỷ thức giới) = là ghāna viññāṇadvi (đôi tỷ thức) chỉ nương ghāna vatthu (tỷ vật) để sinh khởi.

4. Jivhā viññāṇa dhātu (thiệt thức giới) = là jivhā viññāṇadvi (đôi thiệt thức) chỉ nương jīvha vatthu (thiệt vật) để sinh khởi.

5. Kāya viññāṇa dhātu (thân thức giới) = là kāya viññāṇadvi (đôi thân thức) chỉ nương kāya vatthu (thân vật) để sinh khởi.

6. Mano dhātu (ý giới) = là pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và sampaṭicchanadvi (tiếp thâu) nương hadaya vatthu (sắc ý vật) để sinh khởi.

7. Mano viññāṇa dhātu (ý thức giới) = là 72 thứ tâm còn lại nương hadaya vatthu (sắc ý vật) để sinh khởi.

Ý giới (mano dhātu) và ý thức giới (mano viññāṇa dhātu) nương ý vật (hadayavatthurūpa) có 75 hoặc 107 tâm (trừ ngũ song thức và 4 quả vô sắc). Những tâm nương ý vật khi sanh ở cõi Vô sắc thì không nương ý vật, nên gọi là tâm nương ý vật bất định.

7 thức giới nương 6 sắc vật sanh trong 11 cõi Dục.

4 thức giới (là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, ý giới và ý thức giới) nương 3 sắc vật (là: Nhãn vật, nhĩ vật, ý vật) sanh trong 15 cõi Sắc (trừ cõi Vô tưởng).

1 ý thức giới không nương sắc vật sanh trong 4 cõi Vô sắc.

Nói về ý vật đây giúp cho những tâm nương không quá chặt chẽ như sắc thanh triệt với ngũ song thức, nên đặng nhiều thứ tâm nương; ví như đò đưa rước từ người trong một xứ chỉ ngoại trừ kẻ ở nhà bè hay xứ khác (nhà bè chỉ cho ngũ song thức, xứ khác là 4 quả vô sắc).

Những tâm nương ý vật mà có thể sanh ở cõi Vô sắc thì khi ấy khỏi nương ý vật (ý quyền), nên gọi là nương ý vật bất định.

Cõi Dục giới có đủ 6 vật (vatthu) là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý vật (tim). Nên nương theo giới có 7 giới là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, tỷ thức giới, thiệt thức giới, thân thức giới, ý giới và ý thức giới. Cách nương như bài đọc, học. Có thơ lục bát như vầy:

“Dục giới mười một cõi gần

Bao nhiêu bảy giới tùy cần sáu căn.”

Nghĩa là 11 cõi Dục giới có đủ 6 vật, tâm nương đủ 7 giới. Có Pāḷi như vầy: Chavatthū nissitā kāme satta.

Cõi Sắc giới hữu tưởng chỉ đặng ba vật là: Nhãn vật, nhĩ vật và ý vật (tim). Tâm nương đặng 4 giới là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, ý giới và ý thức giới. Có thơ lục bát như vầy: “Bốn giới, Sắc giới ba căn”, nghĩa là cõi Sắc giới hữu tưởng có 3 vật mà tâm được 4 giới. Có Pāḷi như vầy: Rūpe catubbidhā tivatthū nissitā.

Cõi Vô sắc giới không có vật (vatthu), tâm tham, tâm si, tâm khai ý môn, tâm đại thiện, tâm đại tố và tâm ngũ thiền siêu thế (trừ sơ đạo) sanh đặng ở cõi Vô sắc (khỏi nương vật), tâm sanh đặng một giới, nên có văn lục bát như: “…một giới Vô sắc không thân phù trần…”, nghĩa là có một ý thức giới sanh cõi Vô sắc, khỏi nương vật. Có Pāḷi như vầy: Arūpe dhāvekānissikā.

Những tâm không thể sanh ở cõi Vô sắc thì phải nương vật (vatthu) nhất định có 47 là 2 tâm sân, 5 tâm sơ đạo, 15 tâm sắc giới, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn).

Những tâm cũng sanh ở cõi Vô sắc thì nương vật bất định có 42 là: 8 tâm tham, 2 tâm si, tâm khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố, 4 tâm thiện vô sắc, 4 tâm tố vô sắc và 7 hoặc 35 tâm siêu thế (trừ sơ đạo).

Còn 4 tâm quả vô sắc không nương vật, nên văn lục bát nói như vầy:

“Bốn mươi ba lẻ hằng hằng

Nương nhờ căn sắc làm bằng chỗ mong.”

Nghĩa là 43 (tâm sơ đạo tính 1) hoặc 47 (tâm sơ đạo tính 5) thứ tâm nương vật nhất định. Có Pāḷi như vầy: Tecattāḷīsa nissāya jāyare, nghĩa là 43 thứ tâm phải nương vật mới sanh ra đặng.

“Bốn mươi hai lẻ hoặc không” (theo hẹp) là 42 tâm nương vật bất định. Có Pāḷi như vầy: Dvecattāḷīsa nissāya ca anissāyajāyare.

“Tứ quả Vô sắc khỏi vòng dựa ai”, nghĩa là 4 tâm quả vô sắc giới sanh ra luôn luôn khỏi nương vật chi cả. Có Pāḷi như vầy: Pakaruppā anissitā jāyare. Vì 4 tâm này tái tục làm người vô sắc. Tâm nào sanh theo cõi nấy, chớ không bao giờ sanh theo cõi hữu sắc, nên hoàn toàn không nương vật nào cả.

Phân Loại Tâm Nương Vật Nhất định Và Bất Định

1. Có 10 tâm luôn nương 5 vật (nương nhất định) [cakkhu vatthu (nhãn vật), sota vatthu (nhĩ vật), ghāna vatthu (tỷ vật), jivhā vatthu (thiệt vật), kāya vatthu (thân vật)]. Chúng là dvi pañca-viññāṇa – tức là, ngũ song thức.

2. Có 33 hay 37 tâm luôn nương hadaya vatthu (ý vật) (nương nhất định) để sinh khởi ở cõi Ngũ uẩn. Chúng là 2 dosa mūla citta (tâm căn sân), 3 mano dhātu citta (tâm ý giới), 3 santīraṇa citta (tâm thẩm tấn), hasituppāda citta (tâm tiếu sinh), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả), 15 rūpavacana citta (tâm sắc giới) và 1 hay 5 Sotāpatti magga citta (tâm đạo Thất lai).

Gom (1.) và (2.) thì những tâm nương vật (vatthu) nhất định có 47 là: 2 tâm sân, 5 tâm sơ đạo, 15 tâm sắc giới, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn).

3. Có 42 hay 70 tâm nương ý vật bất định (đôi khi nương vật, đôi khi không nương vật) để sinh khởi ở cõi Ngũ uẩn hay Tứ uẩn. Đó là mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn), 10 akusala citta (tâm bất thiện) [trừ 2 dosa mūla citta (tâm căn sân)], 8 mahākusala citta (tâm đại thiện), 8 mahā kiriya citta (tâm đại tố), 4 arūpāvacara kusala citta (tâm thiện vô sắc giới), 4 arūpāvacara kiriya citta (tâm tố vô sắc giới), 7 hoặc 35 lokuttara citta (tâm siêu thế) [trừ Sotāpatti magga (đạo Thất lai)].

Những thứ tâm này nương vatthu (vật) khi chúng sinh khởi trong cõi Hữu sắc (cõi Dục và cõi Sắc) và chúng không nương vatthu (vật) khi chúng sinh khởi trong cõi Vô sắc (Arūpa).

4. Có 4 tâm không bao giờ nương vật khi sinh khởi, đó là 4 arūpāvacara vipāka citta (tâm quả vô sắc giới) là những tâm chỉ sinh khởi ở cõi Vô sắc (Arūpa).

Có Pāḷi như vầy: Dvecattāḷīsa nissāya ca anissāyajāyare. Tứ quả Vô sắc khỏi vòng dựa ai, nghĩa là 4 tâm quả vô sắc giới sanh ra luôn luôn khỏi nương vật chi cả. Pakaruppā anissitā jāyare. Vì 4 tâm này tái tục làm người vô sắc. Tâm nào sanh theo cõi nấy, chớ không bao giờ sanh theo cõi Hữu sắc, nên hoàn toàn không nương vật nào cả.

Những tâm không thể sanh ở cõi Vô sắc thì phải nương vật nhất định. Còn những tâm có thể sanh ở cõi Hữu sắc lẫn Vô sắc thì nương vật bất định.

Xin xem lại bốn nhân trợ sanh tâm ở đầu Chương I.

Ở cõi Dục giới có đủ sáu vật, ở cõi Sắc giới hữu tưởng có 3 vật (trừ tỷ, thiệt, thân vật), ở cõi Vô sắc không có vật.

Lưu ý: Có 46 tâm (đã đề cập trong 3. và 4. ở trên) sanh trong cõi Vô sắc (Arūpa).

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

CHƯƠNG IV: CITTA VĪTHI SAṄGAHA – LỘ TRÌNH TÂM NHIẾP

‘Vīthi’ theo nghĩa của từ là ‘loạt, dãy, chuỗi, ...’. Ở đây, ‘vīthi’ chỉ cho một chuỗi tâm sinh khởi và thực hiện phận sự tương ứng để nhận biết cảnh xuất hiện ở một trong những môn. Chuỗi tâm cũng có thể được xem như tiến trình liên quan đến nhận thức để biết cảnh bằng citta (tâm).

Như con đường đi xuyên qua từ làng này đến làng khác mà không bỏ qua bất cứ làng nào hay thay đổi trật tự thứ lớp của những làng ấy. Cũng thế, những citta (tâm) sinh khởi từng tâm một theo trật tự thứ lớp, theo citta niyāma (định luật của tâm).

Kệ Mở Đầu:

§1. Cittuppādanaṁ icc’ evaṁ, katvā saṅgahaṁ uttaraṁ, Bhūmipuggalabhedena, pubbāparaniyāmitaṁ.

Pavattisaṇgahaṁ nāma, paṭisandhipavattiyaṁ,

Pavakkhāmi samāsena, yathā sambhavato kathaṁ.

Sau khi đã hoàn thành xuất sắc phần citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) nhiếp theo cách đã được trình bày, tôi nêu khái quát mà tôi có thể, sự phát khởi của cả hai tâm và sở hữu tâm lúc tái tục và trong thời bình nhật theo người và những cõi hiện hữu, yếu tố quyết định tâm nào trước và tâm nào theo sau, nó được trình bày ra sao?

Sáu Nhóm Sáu:

2. Cha vatthuni, cha dvārāni, cha ārammaṇāni,

Cha viññāṇāni, cha vīthiyo, chadhā visayappavatti,

C’ eti vīthisaṅgahe cha chakkāni veditabbāni.

3. Vīthimuttānaṁ pana kammakammanimitta-gatinimitta-vasenatividhāhoti visayappavatti.

4. Tatha vatthu-dvār’ ārammanāni pubbe vuttanayan’ eva.

Trong lộ tâm nhiếp, có sáu loại trong mỗi nhóm với sáu chi như sau:

(i) Sáu vật. (iv) Sáu loại thức.

(ii) Sáu môn. (v) Sáu loại lộ trình tâm.

(iii) Sáu cảnh. (vi) Sáu loại cảnh hiện bày.

Cảnh hiện bày với những tâm ngoại lộ có 3 nhóm, đó là cảnh ‘nghiệp’ (kamma), cảnh ‘điềm nghiệp’ và cảnh ‘điềm sinh’. Trong sáu nhóm sáu trên, những vật, môn và cảnh đã được trình bày trong Chương Pakiṇṇaka – Linh Tinh.

(i) Sáu vật (Vatthu)

1) Nhãn vật (cakkhu vatthu) – có pháp thực tính là nhãn thanh triệt (cakkhu pasāda).

2) Nhĩ vật (sota vatthu) – có pháp thực tính là nhĩ thanh (sota pasāda).

3) Tỷ vật (ghāna vatthu) – có pháp thực tính là tỷ thanh (ghāna pasāda).

4) Thiệt vật (jivhā vatthu) – có pháp thực tính là thiệt thanh (jivhā pasāda).

5) Thân vật (kāya vatthu) – có pháp thực tính là thân thanh (kāya pasāda).

6) Ý vật (hadaya vatthu).

Có sáu vật cụ thể tùy theo những tâm (citta) và những sở hữu tâm (cetasika) khác nhau phối hợp sinh khởi. ‘Pasāda’ là sắc thanh triệt.

(ii) Sáu môn (Dvāra)

1) Nhãn môn (cakkhu dvāra) – có pháp thực tính là nhãn thanh triệt (cakkhu pasāda).

2) Nhĩ môn (sota dvāra) – có pháp thực tính là nhĩ thanh (sota pasāda).

3) Tỷ môn (ghāna dvāra) – có pháp thực tính là tỷ thanh (ghāna pasāda).

4) Thiệt môn (jivhā dvāra) – có pháp thực tính là thiệt thanh (jivhā pasāda).

5) Thân môn (kāya dvāra) – có pháp thực tính là thân thanh (kāya pasāda).

6) Ý môn (hadaya dvāra) – tâm hữu phần (bhavaṅga citta).

Đây là 6 môn trong thân và tâm của chúng ta, qua đó ngoại cảnh có thể đối chiếu hay dội vào.

(iii) Sáu cảnh (Ārammaṇa)

1) Cảnh sắc (rūpārammaṇa) – là sắc cảnh sắc, tức là các màu (vaṇṇa).

2) Cảnh thinh (saddhārammaṇa) – là sắc cảnh thinh, tức là âm thinh (sadda).

3) Cảnh khí (gandhārammaṇa) – là sắc cảnh khí, tức là các mùi (gandha).

4) Cảnh vị (rasārammaṇa) – là sắc cảnh vị, tức là các vị (rasa).

5) Cảnh xúc (phoṭṭhabbārammaṇa) – là sắc cảnh xúc, tức là đất, lửa, gió (pathavī, tejo, vāyo).

6) Cảnh pháp (dhammārammaṇa):

Gồm 5 sắc thanh triệt, 16 sắc tế (sukhuma rūpa), 89 tâm (citta), 52 sở hữu tâm (cetasika), Níp-bàn (Nibbāna) và chế định (paññatti). Cảnh pháp chỉ có thể xuất hiện trong ý môn.

(iv) Sáu loại thức (Viññāṇachakka)

5. Cakkhuviññāṇaṁ sotaviññāṇaṁ ghānaviññāṇaṁ jivhāviññāṇaṁ kāyaviññāṇaṁ manoviññāṇaṁc’eti cha viññāṇāni.

Sáu loại thức là:

1) Đôi nhãn thức – cakkhuviññāṇadvi.

2) Đôi nhĩ thức – sotaviññāṇadvi.

3) Đôi tỷ thức – ghānaviññāṇadvi.

4) Đôi thiệt thức – jivhāviññāṇadvi.

5) Đôi thân thức – kāyaviññāṇadvi.

6) Ý thức – manoviññāṇa (79 tâm).

Ý thức gồm 3 ý giới (mano-dhātu) và 76 ý thức giới (manoviññāṇa-dhātu).

Lưu ý: tâm nhãn thức sanh qua nhãn môn, nương vào nhãn vật (vatthu) và v.v… . Những tâm ý thức sanh qua ý môn, nương vào sắc ý vật (hadaya vatthu) trong trái tim.

Năm loại thức trước mỗi thức gồm có 2 thứ, trong khi mano viññāṇa (ý thức) bao gồm 79 thứ tâm thức.

(v) Sáu loại lộ (Vīthichakka)

6. Cha vīthiyo pana cakkhudvāravīthi sotadvāravīthighānadvāravīthi jivhādvāravīthi kāyadvāravīthi manodvāravīthi c’eti dvāravasena vā, cakkhuviññāṇavīthi sotaviññāṇavīthi ghānaviññāṇavīthi jivhāviññāṇavīthi kāyaviññāṇavīthi manoviññāṇavīthi c’etiviññāṇavasena vā dvārappavattā cittappavattiyo yojetabbā.

Sáu loại lộ tâm theo 6 môn là:

1) Cakkhudvāravīthi – lộ nhãn môn, lộ tâm liên hệ với nhãn môn hay nhãn thức.

2) Sotadvāravīthi – lộ nhĩ môn, lộ tâm liên hệ với nhĩ môn hay nhĩ thức.

3) Ghānadvāravīthi – lộ tỷ môn, lộ tâm liên hệ với tỷ môn hay tỷ thức.

4) Jivhādvāravīthi – lộ thiệt môn, lộ tâm liên hệ với thiệt môn hay thiệt thức.

5) Kāyadvāravīthi – lộ thân môn, lộ tâm liên hệ với thân môn hay thân thức.

6) Manodvāravīthi – lộ ý môn, lộ tâm liên hệ với ý môn hay ý thức.

Lưu ý: Cakkhudvāravīthi – Lộ nhãn môn là lộ tâm sinh khởi thực hiện phận sự tương ứng để biết cảnh sắc xuất hiện tại nhãn môn.

Những lộ tâm còn lại nên được hiểu theo cùng cách ấy.

Nói theo viññāṇa (thức) thì có sáu lộ là:

1) Cakkhuviññāṇavīthi – lộ nhãn thức, hay lộ tâm liên hệ với nhãn thức.

2) Sotaviññāṇavīthi – lộ nhĩ thức, hay lộ tâm liên hệ với nhĩ thức.

3) Ghānaviññāṇavīthi – lộ tỷ thức, hay lộ tâm liên hệ với tỷ thức.

4) Jivhāviññāṇavīthi – lộ thiệt thức, hay lộ tâm liên hệ với thiệt thức.

5) Kāyaviññāṇavīthi – lộ thân thức, hay lộ tâm liên hệ với thân thức.

6) Manoviññāṇavīthi – lộ ý thức, hay lộ tâm liên hệ với ý thức.

Lộ tâm liên hệ với môn nên được phối hợp với những tâm tương ứng.

Những Nhân / Duyên Trợ Cho Vīthi (Lộ Trình) Sanh

1) Cả bốn nhân (duyên)[136] phải hội họp cho sự sinh khởi của cakkhu dvāra vīthi (lộ nhãn môn) là:

(i) Cakkhu pasāda (sắc nhãn thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Rūpa rammaṇa (cảnh sắc) phải hiện diện.

(iii) Aloka (ánh sáng) phải hiện diện.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

2) Cả bốn nhân (duyên) phải hội họp cho sự sinh khởi của sota dvāra vīthi (lộ nhĩ môn) là:

(i) Sota pasāda (sắc nhĩ thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Saddā rammaṇa (cảnh thinh) phải hiện diện.

(iii) Ākāsa (khoảng trống) cho sự di chuyển của âm thanh phải hiện diện.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

3) Cả bốn nhân (duyên) phải hội họp cho sự sinh khởi của ghāna dvāra vīthi (lộ tỷ môn) là:

(i) Ghāna pasāda (sắc tỷ thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Gandhārammaṇa (cảnh khí) phải hiện diện.

(iii) Vāyo (thực tính khí mang mùi) phải hiện diện.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

4) Cả bốn nhân (duyên) phải hội họp cho sự sinh khởi của jivhā dvāra vīthi (lộ thiệt môn) là:

(i) Jivhā pasāda (sắc thiệt thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Rāsarammaṇa (cảnh vị) phải hiện diện.

(iii) Āpo (thực tính chất lỏng như là nước miếng) phải hiện diện.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

5) Cả bốn nhân (duyên) phải hội họp cho sự sinh khởi của kāya dvāra vīthi (lộ thân môn) là:

(i) Kāya pasāda (sắc thân thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Phoṭṭhabbārammaṇa (cảnh xúc) phải hiện diện.

(iii) Thaddha pathavī (thực tính cứng, mềm) phải hiện diện để truyền sự xúc chạm.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

6) Cả bốn nhân (duyên) phải hội họp cho sự sinh khởi của mano dvāra vīthi (lộ ý môn) là:

(i) Mano dvāra (ý môn) phải hiện diện.

(ii) Dhammārammaṇa (cảnh pháp, cảnh ý) phải hiện diện.

(iii) Hadaya vatthu (sắc ý vật) phải hiện diện.

(iv) Manasikāra (sự chú ý) phải hiện diện.

Lưu ý: Bốn nhân là những nhân (duyên) cần thiết cho sự sinh khởi mỗi loại vīthi (lộ trình), ba nhân trước thì hầu như tương tự những điều kiện mà giới khoa học được biết. Nhân thứ tư, tức là, manasikāra (tác ý) thì giới khoa học không biết đến. Tuy nhiên, nhiều trường hợp được trích dẫn cho thấy rằng nhân này tuyệt đối cần thiết cho sự biết cảnh.

Ví dụ, một người mẹ có một em bé phải thức giấc vài lần trong mỗi đêm để chăm sóc em bé của cô ta. Sau khi mất ngủ vài ngày, cô ta có thể đôi khi rơi vào giấc ngủ sâu, cho dù tiếng sấm to làm rung chuyển ngôi nhà thì cũng không thể đánh thức cô ta. Nhưng nếu em bé khóc, cho dù thật nhỏ, cô ta sẽ thức dậy tức thì. Ví dụ này cho thấy tầm quan trọng của manasikāra (tác ý) như thế nào.

(vi) Sáu cảnh ở tại môn (Visayappavatti)

7. Atimahantaṁ mahantaṁ parittaṁ atiparittañ c’eti pañcadvāre, manodvāre pana vibhūtaṁ avibhūtañ c’eti chadhā visayappavatti veditabbā.

Sáu loại cảnh hiện bày nên được hiểu như sau:

‘Visayappavatti’ nghĩa là ‘trình bày cảnh ở tại môn’. Có sáu loại ‘visayappavatti’ – bốn ở tại ngũ môn và hai ở tại ý môn.

(a) ‘Visayappavatti’ ở tại pañca dvāra– (trình bày cảnh ở tại ngũ môn).

1) Atimahantārammaṇa (cảnh rất lớn) = 5 cảnh với cường độ rất lớn làm cho[137] một lộ tâm rất dài sinh khởi.

2) Mahantārammaṇa (cảnh lớn) = 5 cảnh với cường độ lớn trợ duyên cho một lộ tâm dài sinh khởi.

3) Parittārammaṇa (cảnh nhỏ) = 5 cảnh với cường độ nhỏ trợ duyên cho một lộ tâm ngắn sinh khởi.

4) Atiparittārammaṇa (cảnh rất nhỏ) = 5 cảnh với cường độ hơi nhỏ không trợ duyên cho một lộ tâm sinh khởi.

(b) ‘Visayappavatti’ ở tại mano dvāra – (trình bày cảnh ở tại ý môn).

1) Vibhūtārammaṇa (cảnh rõ) = cảnh hiện bày rõ ràng.

2) Avibhūtārammaṇa (cảnh không rõ) = cảnh hiện bày không rõ.

Xác Định Cường Độ Của Cảnh

8. Kathaṁ? Uppādaṭhiti bhaṅga vasena khaṇattayaṁ ekacittakkhaṇaṁ nāma.

9. Tāni pana sattarasa cittakkhanāni rūpadhammānaṁ āyū.

10. Ekacittakkhaṇātītānivābahucittakkhaṇātītāni vā ṭhitippattān’eva pañcārammanāni pañcadvāre āpātham āgacchanti.

Cường độ của cảnh được xác định ra sao? Ba tiểu sát-na đó là: Tiểu sát-na sanh, tiểu sát-na trụ và tiểu sát-na diệt – gom thành 1 sát-na tâm (cittakhaṇa = thọ mạng của một tâm).

17 sát-na tâm được xác định là thọ mạng của sắc pháp (22 loại sắc là trừ 2 sắc biểu tri – viññatti rūpa và 4 sắc trạng thái – lakkhaṇa rūpa).

5 cảnh xuất hiện tại 5 môn chỉ khi chúng đạt đến giai đoạn trụ sau một hay vài sát-na tâm trôi qua.

Thọ Mạng (Āyu) Của Tâm (Citta)

Theo Chú giải, citta (tâm) sanh và diệt ở một tỷ lệ rất lớn, hơn cả một ngàn tỷ lần trên một cái nhấp nháy và có khoảng 250 cái nhấp nháy trong một giây. Do đó, thọ mạng của citta (tâm) thì ít hơn một ngàn tỷ lần của một giây.

Thọ mạng hay tuổi thọ của citta (tâm) được tính bằng 3 tiểu sát-na của ba đặc tính nổi bật trong thọ mạng của một tâm là: (i) uppāda – sanh; (ii) ṭhīti – trụ; (iii) bhaṅga – diệt.

Do đó, thọ mạng của một tâm là 3 tiểu sát-na, tượng trưng cho tiểu sát-na sanh, tiểu sát-na trụ và tiểu sát-na diệt của chính tâm ấy.

Hay nói cách khác, thọ mạng của một tâm là 1 sát-na tâm (cittakkhaṇa), tức là bằng 3 tiểu sát-na.

Theo Citta niyāma (định luật của tâm), tâm sinh khởi liên tiếp không ngừng và mỗi tâm chỉ trụ (ṭhīti) 1 tiểu sát-na. Do đó rất khó quán tâm.

Thọ Mạng (Āyu) Của Sắc (Rūpa)

Thọ mạng của rūpa (sắc pháp) thì dài hơn 17 lần so với thọ mạng của citta (tâm). Vì thế, chúng ta có thể nói rằng: Thọ mạng của rūpa thì bằng 17 cittakhaṇa (sát-na tâm) hay 17 x 3 = 51 tiểu sát-na (có 3 tiểu sát-na trong 1 sát-na tâm).

Rūpa (sắc pháp) cũng sanh và diệt ở một tỷ lệ rất lớn, hơn 58 tỷ lần trên mỗi cái nhấp nháy hay một bật ngón tay. Thọ mạng của một sắc pháp cũng có ba đặc tính nổi bật. Lần nữa có sự sanh, trụ và diệt. Cũng như tâm, mỗi sự sanh và sự diệt của sắc pháp đều tồn tại 1 tiểu sát-na, còn sự trụ của sắc pháp tồn tại 49 tiểu sát-na và trong khi nó đang trụ, những bọn sắc khác (rūpa kalāpa) tiếp tục sanh vào mỗi tiểu sát-na. Kết quả là hàng tỷ bọn sắc pháp có cơ hội kết hợp lẫn nhau hình thành những khối sắc pháp to lớn mà có thể thấy bằng mắt thường, trong khi dòng tâm thức thì lướt qua nhanh không thể thấy được bằng mắt thường.

Tâm Lộ Và Tâm Ngoại Lộ (Vīthi Citta và Vīthi Vimutticitta)

Những citta (tâm) tham gia trong vīthi (lộ trình) tâm được gọi là vīthi citta (tâm lộ).

Những citta (tâm) không tham gia trong vīthi (lộ trình) tâm được gọi là vīthi vimutti citta (tâm ngoại lộ).

Trong Chương Pakiṇṇaka – Linh Tinh, chúng ta đã được học citta (tâm) làm 14 loại kicca (sự) và mỗi tâm làm ít nhất một sự. Bởi vì những tâm khác nhau làm những sự việc tương ứng với cảnh xuất hiện ở môn mà tâm biết.

Trong 89 thứ tâm (tính hẹp), có 19 tâm được gọi là paṭisandhi citta (tâm tái tục), bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và cuti citta (tâm tử) khi chúng làm những phận sự tương ứng là paṭisandhi kicca (sự tái tục), bhavaṅga kicca (sự hữu phần) và cuti kicca (sự tử).

19 tâm đó là: 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại), đều không sanh trong lộ khi chúng làm việc tái tục, hữu phần, hay tử. Do đó, những thứ tâm này được gọi là vīthi vimutti citta (những tâm ngoại lộ) – tức là, số tâm ngoại lộ là 19. (19 thứ tâm này là dvāra vimutti (ngoại môn) – đã được đề cập trong Chương III.)

Vì chúng là ngoại môn, nên chúng không tham gia trong lộ trình tâm, do đó chúng cũng được gọi là vīthi vimutti citta (tâm ngoại lộ) khi chúng làm việc tái tục, hữu phần và tử.

Dù sao, trong 19 thứ tâm ngoại lộ, 2 tâm thẩm tấn xả thọ (upekkhā santīraṇa citta) tham gia trong lộ tâm khi chúng làm việc thẩm tấn (santīraṇa kicca) hay việc na cảnh (tadālambana kicca) và 8 tâm đại quả (mahāvipāka citta) cũng tham gia trong lộ tâm khi chúng làm việc na cảnh. Do đó, 2+8=10 tâm này phải được tính trong tâm lộ (vīthi citta). Chỉ có 9 tâm quả đáo đại (mahaggata vipāka citta) là không bao giờ tham gia trong lộ vì chúng không làm bất cứ việc nào khác ngoài việc tái tục, hữu phần và tử.

Do đó, số tâm lộ (vīthi citta) là 89-9=80 trong cõi Dục. Tâm lộ (vīthi citta) sẽ xuất hiện trong lộ trình tâm theo thứ tự của việc mà chúng làm như đã mô tả trong bảng 4.1.

Bảng 4.1: Thứ tự việc làm của những tâm lộ (vīthi citta).

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

12 – Sự tái tục, hữu phần và tử được thực hiện bởi 19 thứ tâm ngoại lộ (vīthi citta).

Ba Loại Tâm Đồng Nhất (Giống Nhau)

Cuộc sống của một chúng sanh hữu tưởng bắt đầu bằng một paṭisandhi citta (tâm tái tục). Sau khi tâm này diệt, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) sanh và diệt liên tục cho đến khi tâm hữu phần thực hiện hay làm việc tử.

Tâm hữu phần cuối cùng được gọi là tâm tử (cuti citta) vì khi ấy nó làm việc tử.

Đối với một chúng sanh hữu tình, ba loại tâm này [đó là paṭisandhi citta (tâm tái tục), bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và cuti citta (tâm tử) thì giống nhau khi jāti (sinh khởi)] có cùng sở hữu tâm và bắt cùng một cảnh. Đối với một chúng sanh phàm phu, 1 trong 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả) làm việc như paṭisandhi citta (tâm tái tục), bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và cuti citta (tâm tử). Ba tâm ấy giống nhau trong một chúng sanh, vì chúng là quả của cùng nghiệp phối hợp với kusala citta (tâm thiện). Nếu kusala citta (tâm thiện) là somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn), thì somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ asaṅkhārika mahāvipākacittaṃ (tâm đại quả câu hành hỷ tương ưng trí vô dẫn) sẽ làm phận sự paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần) và cuti (tử).

Cảnh mà những tâm này bắt là maraṇāsanna nimitta (cảnh cận tử), tức là điềm hay dấu hiệu xuất hiện ngay trước khi tử trong kiếp vừa qua. Nimitta (tướng hay cảnh) thì dưới dạng kamma (cảnh ‘nghiệp’), kammanimitta (cảnh ‘điềm nghiệp’), hay gatinimitta (cảnh ‘điềm sinh’). Hiện tượng (pháp) này sẽ được giải thích thêm phía sau.

Những Điềm, Dấu Hiệu Hay Cảnh Cận Tử (Maraṇāsanna Nimitta)

Trong kiếp sống hiện tại, một người sẽ được tiếp tục sống khi kusala kamma (nghiệp thiện) là pháp trợ cho vị ấy tái tục vào kiếp sống này, vẫn tiếp tục hộ trợ vị ấy, tức là, vẫn tiếp tục trợ cho sinh ra bhavaṅga citta (tâm hữu phần) là quả của nghiệp.

Ngay trước khi sự hộ trợ của nghiệp tắt dần (yếu đi), nhiều nghiệp thiện và nghiệp bất thiện tợ như tranh đua với nhau để có cơ hội sinh ra nghiệp quả, nghiệp nào nổi bật thì nghiệp ấy trổ sanh.

Nghiệp thành tựu này có thể xuất hiện trong hữu phần (ý môn) của người lúc cận tử làm kamma (cảnh ‘nghiệp’). Khi vấn đề này xảy ra, vị ấy có thể nhớ lại những hành động tốt hay xấu mà vị ấy từng làm trong quá khứ liên quan đến nghiệp quả (thành tựu). Tâm thiện hay bất thiện từng sanh ở một thời điểm nào đó, nay sanh là một tâm mới (khác). Hay nói cách khác, đó là sự lặp lại của tâm mà tâm ấy được biểu hiện qua hành động.

Lúc này nó có thể là một dấu hiệu hay ký hiệu gắn liền với nghiệp thành tựu xuất hiện ở một trong những môn. Nó có thể là 1 trong 5 cảnh cụ thể được biết qua 1 trong 5 môn là một cảnh hiện tại, hay được biết qua ý môn là 1 cảnh quá khứ. Cảnh quá khứ hay hiện tại này gắn liền với nghiệp quả thành tựu được gọi là ‘kamma nimitta’ (dấu hiệu của nghiệp hay cảnh ‘điềm nghiệp’).

Đôi khi vài dấu hiệu hay cảnh của nơi mà vị ấy sẽ tái tục đến dựa theo nghiệp quả có thể xuất hiện nơi ý môn.

Thí dụ, chư thiên hay lâu đài, v.v… có thể xuất hiện với người đang tử nếu vị ấy sẽ tái tục đến một trong những cõi trời, người khổ trong địa ngục hoặc chó săn địa ngục, v.v… có thể xuất hiện với vị ấy nếu vị ấy sẽ sanh vào địa ngục. Những cảnh này liên quan đến nơi tái tục, nên được gọi gati nimitta (điềm sinh).

Hay giả sử một người nghe pháp vào lúc cận tử và nghiệp thiện của vị ấy trở thành nghiệp thành tựu trợ cho nghiệp quả cho kiếp sống kế tiếp sanh. Trong trường hợp này, nắm bắt âm thanh của những lời pháp qua tai trở thành kamma nimitta (điềm nghiệp).

Nói cách khác, giả sử một vị thầy đang dần tiến đến lúc tử thấy học trò cũ qua ý thức (manoviññāṇa). Đây cũng là kamma nimitta (điềm nghiệp) dưới dạng cảnh quá khứ xuất hiện ở ý môn.

Còn có trường hợp khác là một đồ tể đang dần tiến đến lúc tử nghe tiếng rên rỉ của gia súc mà vị ấy từng giết. Cảnh thinh quá khứ này cũng là kamma nimitta (điềm nghiệp) tái hiện với vị ấy qua ý môn.

Do đó, khi một người đang tử, 1 trong 3 loại maraṇāsanna nimitta[138] (cảnh hay dấu hiệu cận tử), đó là kamma (cảnh ‘nghiệp’), kamma nimitta (cảnh ‘điềm nghiệp’) hay gati nimitta (cảnh ‘điềm sinh’), sẽ luôn xuất hiện ở tại một trong 6 môn. Người sắp tử và sẽ tái tục ngay sau khi tử qua một kiếp sống kế tiếp. Như thế thì paṭisandhi citta (tâm tái tục), bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và cuti citta (tâm tử) của vị ấy trong kiếp sống kế tất cả sẽ bắt maraṇāsanna nimitta (cảnh cận tử) của kiếp sống vừa qua.

Ba Loại Tâm Hữu Phần (Bhavaṅga Citta)

Trong kiếp sống hiện tại, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) lấy cảnh cận tử (maraṇāsanna nimitta)[139] của kiếp vừa qua làm cảnh. Cảnh này không phải là cảnh ngoại mới xuất hiện ở một trong những môn trong kiếp sống hiện tại trợ cho phát sanh một lộ trình tâm, chúng ta không thấy rõ nó. Nói cách khác, cảnh này không diễn tiến theo từng giai đoạn để chúng ta nhận biết. Do đó, khi chúng ta ngủ hay chúng ta không biết bất cứ điều gì, những tâm hữu phần này sẽ được sanh và diệt với một tốc độ rất lớn, hơn một ngàn tỷ (10¹²) lần trên một cái nhấp nháy.

Bây giờ, giả sử một ngoại cảnh đối chiếu hay dội vào một trong những môn. Tâm cần biết cảnh mới này và từ đó chúng ta có thể phản ứng như là sự sinh khởi cần thiết. Để biết cảnh mới, dòng tâm thức phải xoay chiều hướng đến cảnh mới này. Do đó, tâm hữu phần phải được dừng lại hay cắt đứt. Kế đến, lộ tâm phải sanh để bắt cảnh mới và giải quyết theo từng giai đoạn để nhận biết cảnh.

Dòng chảy bhavaṅga (hữu phần) không thể đột ngột bị ngăn lại ngay sau khi cảnh mới vừa xuất hiện ở một trong những môn, ví như một người đang chạy rất nhanh không thể đột ngột dừng ngay lại, ít nhất phải thêm một vài bước trước khi dừng lại. Cũng tợ như thế, 2 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) phải đi qua sau khi cảnh xuất hiện trước khi dòng bhavaṅga (hữu phần) có thể hoàn toàn dứt hay ngưng.

Hai bhavaṅga citta (tâm hữu phần) này, trong việc cố gắng từ bỏ maraṇāsanna nimitta[140] (cảnh cận tử) cũ và bắt cảnh mới, bị rúng động một chút so với lúc bình thường, do đó, chúng được gọi là bhavaṅga calāna (hữu phần rúng động). Nhưng khi dòng bhavaṅga (hữu phần) bị ngăn hay cắt đứt sau bhavaṅga calāna (hữu phần rúng động) thứ hai, tâm này được gọi lại là bhavaṅga paccheda (hữu phần dứt dòng).

Bây giờ, 5 cảnh chưa được rõ ràng hay dễ nhận ở tại những môn ngay sau khi chúng đối chiếu hay dội vào (hay tiếp xúc với) những môn. Dù cho cảnh có cường độ rất lớn (atimahantā rammaṇa) cũng phải mất 1 cittakhaṇa (sát-na tâm) để tự phát triển hoàn thiện thành nổi bật cho đến khi xuất hiện ở tại môn.

Do đó, phải qua 1 tâm hữu phần (bhavaṅga citta), kể từ khi cảnh tiếp xúc với môn cho đến khi cảnh xuất hiện ở môn. Bhavaṅga citta (tâm hữu phần) này được gọi là atīta bhavaṅga citta (tâm hữu phần vừa qua).

Khi cảnh với cường độ lớn (cảnh lớn (mahantārammaṇa)) đối chiếu hay dội vào môn, phải trải qua 2 hoặc 3 bhavaṅga citta (tâm hữu phần), kể từ lúc cảnh tiếp xúc với môn cho đến khi cảnh xuất hiện ở môn. 2 hoặc 3 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) này được gọi là atīta bhavaṅga citta (tâm hữu phần vừa qua).

Vì thế, chúng ta có 3 loại bhavaṅga citta (tâm hữu phần).

1. Atīta bhavaṅga = ‘Hữu phần Vừa qua’. Những tâm bhavaṅga (hữu phần) này đi qua từ lúc cảnh đối chiếu hay dội vào môn đến khi cảnh xuất hiện ở môn.

2. Bhavaṅga calāna = ‘Hữu phần Rúng động’ phát sanh khi cảnh xuất hiện ở môn.

3. Bhavaṅgupaccheda = ‘Hữu phần Dứt dòng’ theo ngay sau hữu phần rúng động. Sau tâm hữu phần này, dòng bhavaṅga (hữu phần) bị cắt đứt và citta vīthi (lộ trình tâm) bắt đầu sanh.

I. LỘ NGŨ MÔN (PAÑCADVĀRA VĪTHI)

Lộ ngũ môn là trật tự thứ lớp của những tâm sanh do nương qua 5 môn (nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân) từ khi 5 cảnh đến đối chiếu hay dội vào 5 sắc thanh triệt, thì những tâm bắt cảnh ấy thuộc về tâm lộ, có 54 thứ tâm dục giới. Cũng có khi cảnh đến với cường độ rất yếu hay rất không rõ, tâm lộ không bắt được thì tâm ngoại lộ cũng chỉ rúng động trước cảnh ấy.

Những lộ này sanh đặng với 8 hạng người là 4 phàm và 4 Thánh quả. Lộ nhãn, nhĩ sanh ở 26 cõi Ngũ uẩn. Lộ tỷ, thiệt, thân sanh ở 11 cõi Dục giới.

Có 5 dạng lộ ngũ môn, do tính theo cường độ của cảnh, là: 1. lộ ngũ môn cảnh rất lớn; 2. lộ ngũ môn cảnh lớn; 3. lộ ngũ môn cảnh nhỏ; 4. lộ ngũ môn cảnh rất nhỏ. 5. lộ ngũ môn cận tử.

(A) Diễn tiến lộ nhãn môn cảnh rất lớn (Cakkhudvāra atimahantārammaṇa vīthi)

Tasmā yadi ekacittakkhaṇātītakaṁ rūpārammaṇaṁ cakkhussa āpāthaṁ āgacchati, tato dvikkhattuṁ bhavaṅge calite bhavaṅgasotaṁ vochinditvā tam eva rūpārammaṇaṁ āvajjantaṁ pañcadvārāvajjanacittaṁ uppajjitvā nirujjhati.

Vì thế, nếu một cảnh sắc đã qua 1 sát-na tâm (sau khi đối chiếu hay dội vào nhãn môn), trở nên rõ rệt ở nhãn môn, thì hữu phần rúng động 2 sát-na tâm rồi dứt. Kế đó chuyển cảnh sắc qua cân nhắc, suy xét, khai ngũ môn (pañcadvārāvajjana) sanh và diệt.

Tato tass’ ānantaraṁ tam eva rūpaṁ passantaṁ cakkhuviññāṇaṁ, sampaṭicchantaṁ sampaṭicchana cittaṁ santīrayamānaṁ santīraṇacittaṁ, vavatthapentaṁ voṭṭhabbanacittañ c’eti yathākkammaṁ uppajjitvā nirujjhanti.

Sau khi khai ngũ môn (pañcadvārāvajjana) diệt, không có bất cứ sự gián đoạn nào, sự sanh và diệt theo đúng thứ tự như nhãn thức (cakkhuviññāṇa) thấy cảnh sắc. Tiếp thâu (sampaṭicchana) tiếp nhận cảnh, thẩm tấn (santīraṇa) thẩm tra cảnh và tâm khai ý môn (manodvārāvajjana) làm việc đoán định (voṭṭhapana) cảnh cho dù cảnh ấy tốt hay xấu.

Tato paraṁ ekūnatiṁsa kāmāvacarajavanesu yaṁkiñci laddhapaccayaṁ yebhuyyena sattakkhattuṁ javati, javanānubandhāni ca dve tadārammaṇapākāni yathārahaṁ pavattanti, tato paraṁ bhavaṅgapāto.

Theo sau tâm khai ý môn (là tâm làm việc đoán định (voṭṭhapana)), 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới (kāmāvacarajavana citta) phù hợp với nhân như là tác ý hay hướng tâm đúng, thông thường, tiến trình hoạt động có đổng lực đến 7 sát-na tâm. Nối tiếp theo sau đổng lực (javana), tâm quả na cảnh (tadārammana vipāka citta) sinh khởi tùy theo người. Sau tâm na cảnh (tadārammaṇa) thứ hai, tiến trình hoạt động của dòng hữu phần diễn tiến như thường.

11. Ettāvatā cuddasa vīthicittuppādā, dvebhavaṅgacalanāni, pubbevātītakaṁ ekacittakkhaṇan ti katvā sattarasa cittakkhaṇañi paripūrenti tato paraṁ nirujjhati. Ārammanaṁ etaṁ atimahantaṁ nāma gocaraṁ.

Đến đây, 17 sát-na tâm được hoàn tất, đó là 14 thứ tâm lộ (vīthi citta) cùng với sở hữu tâm, 2 hữu phần rúng động (bhavaṅga calana) [hữu phần dứt dòng (bhavaṅgupaccheda) cũng là hữu phần rúng động (bhavaṅga calana) cuối] và 1 sát-na tâm trôi qua trước đó (chỉ cho hữu phần vừa qua (atītabhavaṅga). Sau khi 17 sát-na tâm đã đầy đủ, cảnh diệt mất. Cảnh này được gọi là cảnh rất lớn (atimahantārammana).

Giải lộ nhãn môn cảnh rất lớn:

Khi cảnh sắc có cường độ rất lớn đối chiếu hay dội vào nhãn môn với cường độ rất lớn, atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn) sinh khởi. Lộ trình tâm ấy có thể được hình dung bằng những ký tự sau:

Ký tự theo Pāḷi:

…-Bh-Tī-Na-Da-Pa-ca-Sp-St-Vo-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā-Bh-…

Ký tự theo Việt:

…-H-“V-R-D-K-5-T-Th-P-C-C-C-C-C-C-C-Na-Na”-H-…

Ký tự theo Pāḷi | Ký tự theo Việt

Bha (bhavaṅga) = H = hữu phần. Khi không có cảnh đối chiếu vào môn, tâm lộ chưa sanh, dòng bhavaṅga citta (tâm hữu phần) vẫn luôn tuôn chảy trong kiếp sống.

Ti (atīta bhavaṅga) = V = hữu phần vừa qua. Vào tiểu sát-na sanh của tâm này, cảnh sắc và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt) đồng sanh. Đây là sát-na sanh (uppāda) của rūpārammaṇa (cảnh sắc).

Na (bhavaṅga calāna) = R = hữu phần rúng động. Vào tiểu sát-na sanh của tâm hữu phần rúng động này, rūpārammaṇa (cảnh sắc) xuất hiện (trở nên rõ rệt) ở tại cakkhupasāda (sắc nhãn thanh triệt) (còn gọi là nhãn môn) có cường độ rất lớn. Phải mất 1 cittakkhaṇa (sát-na tâm) để nó hoàn thiện thành rõ rệt tại môn sau khi sanh.

Da (Bhavaṅgupaccheda) = D = hữu phần dứt dòng. Dòng hữu phần bị cắt đứt sau tiểu sát-na diệt của tâm này.

Pa (pañcadvārāvajjana) = K = khai ngũ môn hay hướng ngũ môn. Tâm này luôn là tâm đầu tiên đối diện với cảnh trong pañca dvāra vīthi (lộ ngũ môn). Nó hướng dòng tâm thức chú ý đến cảnh.

Ca (cakkhu viññāṇa) = Nh = nhãn thức. Tâm này thấy biết cảnh sắc. Nó làm thành dấu ấn và truyền dấu ấn ấy qua tâm kế tiếp trước khi nó diệt mất.

Sam (sampaṭicchana) = T = tiếp thâu. Tâm này tiếp nhận dấu vết của cảnh sắc được chuyền qua bởi nhãn thức, nó lần lượt chuyền dấu ấn của cảnh qua tâm sanh kế tiếp.

Ṇa (santīraṇa) = Th = thẩm tấn. Tâm này thẩm tra cảnh cho dù là cảnh tốt hay xấu. Nó lần lượt chuyền dấu ấn của cảnh cùng với kết quả của sự thẩm tấn qua tâm sanh kế tiếp.

Vo (Voṭṭhapana) = P = đoán định, phân đoán. Tâm này quyết định dù là cảnh tốt hay xấu.

Ja (Javana) = C = đổng lực. Tâm đổng lực hưởng vị của cảnh. Một trong 29 kāma javana citta (tâm đổng lực dục giới), tùy thuộc vào manasikāra (sự chú ý) phối hợp với voṭṭhapana (đoán định), thường sanh bảy lần, qua 7 sát-na tâm. Ở chặng này chúng ta biết cảnh dục khái quát và hưởng vị của cảnh.

Dā (tadālambaṇa) = Na = na cảnh. Tâm này sanh ngay sau tâm đổng lực cuối và sanh hai lần chiếm mất 2 sát-na tâm để cố hưởng lại vị của cảnh. Vào tiểu sát-na diệt của tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) thứ hai, cảnh sắc và sắc nhãn thanh triệt (cakkhupasāda) mà đồng sanh, nay đồng diệt bởi vì thọ mạng qua 17 sát-na nay đã dứt.

Bha (bhavaṅga) = H = hữu phần. Khi cảnh không còn tồn tại nữa, tâm lộ không còn sanh và dòng tâm thức rơi vào dòng hữu phần như thường.

Lưu ý: Atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn) cũng được gọi là tadālambaṇa vāra vīthi (lộ chót na cảnh) vì nó kết thúc bằng tadālambaṇa citta (tâm na cảnh). Tâm na cảnh chỉ sanh trong trường hợp cảnh có cường độ rất lớn. Tâm lộ thường là 15 cái sát-na tâm, thọ mạng của cảnh còn 2 sát-na tâm nữa mới diệt, nên na cảnh mới sanh. Nếu cường độ của cảnh không đủ lớn, phải mất hơn 1 cái sát-na tâm cảnh mới hiện rõ ở môn, thì thọ mạng còn lại của cảnh ở cuối lộ không còn đủ 2 sát-na tâm để na cảnh sanh.

Trường hợp lộ nhãn môn cảnh rất lớn này chỉ có một tâm hữu phần vừa qua. Ngoài trường hợp tâm lộ chót là na cảnh, còn có trường hợp tâm chót là đổng lực hay hữu phần khách.

- Nhân trợ sanh hữu phần khách có bốn: 1 là người dục giới, 2 là tái tục bằng tâm câu hành hỷ, 3 là gặp cảnh rất tốt, 4 là đổng lực bằng tâm sân.

Về tổng quát của những lộ ngũ môn thì có 54 thứ tâm lộ, do gom ngũ song thức chung có 10 thứ tâm. Nếu nói riêng theo từng loại như lộ nhãn môn, hay lộ nhĩ môn v.v… thì mỗi loại có 46 thứ tâm vì trong phần ngũ song thức chỉ lấy 2 thứ tâm tương ứng của lộ như nhãn thức, hay v.v…

Những thứ tâm có thể tham gia trong lộ ngũ môn gồm: Tâm khai môn (1 thứ là tâm khai ngũ môn), ngũ song thức (2 trong 10 thứ tâm), tiếp thâu (một trong 2 thứ), thẩm tấn (một trong 3 thứ), đoán định (1 thứ là khai ý môn), chặng đổng lực (một trong 29 thứ tâm đổng lực dục giới sanh 5 hay 7 cái sát-na), chặng na cảnh (một trong 11 thứ nhưng trừ 3 tâm thẩm tấn, còn 8 tâm đại quả sanh 2 cái sát-na), cộng cả thảy là 46 thứ tâm (tính riêng cho từng loại lộ) hay 54 thứ tâm dục giới (tính chung cả 5 loại lộ).

7 chặng: 1 là chặng khai môn, 2 là chặng ngũ song thức, 3 là chặng tiếp thâu, 4 là chặng thẩm tấn, 5 là chặng đoán định, 6 là chặng đổng lực, 7 là chặng na cảnh.

8 hạng người là 4 phàm, 4 Thánh quả.

11 cõi Dục giới là Địa ngục, Ngạ quỉ, Bàng sanh, A-tu-la, Nhân loại, Tứ thiên vương, Đạo lợi, Dạ-ma, Đâu xuất, Hóa lạc và Tha hóa tự tại (vì có tâm na cảnh, nên không sanh ngoài cõi Dục giới).

Những “lộ nhĩ, tỷ, thiệt, thân môn cảnh rất lớn” cũng diễn tiến tợ như “lộ nhãn môn cảnh rất lớn”. Phần cái tâm, chặng, thứ tâm, người và cõi thì cũng tợ như thế. Chỉ thay tâm nhãn thức thành tâm nhĩ thức, hay tỷ thức, hay v.v…

(B) Diễn tiến lộ nhãn môn cảnh lớn (Cakkhudvārika mahantārammaṇa vīthi)

12. Yāva tadārammaṇuppāda pana appahont’ ātītakaṁ āpāthaṁ āgataṁ ārammaṇaṁ mahantaṁ nāma, tattha javanāvasāne bhavaṅgapāto va hoti, n’atthi tadārammanuppādo.

Ngoài ra, cảnh mà đối chiếu hay dội vào môn trở nên rõ rệt (sau 2 hoặc 3 sát-na tâm), nhưng không thể tồn tại cho đến khi tâm na cảnh sinh khởi, được gọi là mahantārammaṇa (cảnh lớn). Trong ấy, lộ tâm chót đổng lực, có sự rơi vào hữu phần và không có sự sinh khởi của tâm na cảnh.

Khi cảnh với cường độ đủ lớn đối chiếu hay dội vào nhãn môn, 2 mahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh lớn) có thể sinh khởi như sau:

Ký tự theo Pāḷi:

(1) Bh-“Tī-Tī-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Bh”-…

(2) Bh-“Tī-Tī-Tī-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja”-…

Ký tự theo Việt:

(1) …-H-“V-V-R-D-K-5-T-Th-P-C-C-C-C-C-C-C-H”-H-…

(2) …-H-“V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-C-C-C-C-C-C-C”-H-…

Giải thích:

(1)

Trong mahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh lớn) thứ nhất, cảnh và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt hay nhãn môn) đồng sinh khởi (uppāda) vào tiểu sát-na sanh của tâm atītabhavaṅga (V) (hữu phần vừa qua) thứ nhất. Cảnh này chiếm mất 2 sát-na tâm hữu phần vừa qua (Ti-Ti) để phát triển hoàn toàn đầy đủ và trở thành rõ rệt ở tại nhãn môn vào tiểu sát-na sanh của tâm bhavaṅgacalāna (R) (hữu phần rúng động).

Tiếp sau tâm hữu phần rúng động, 2 sát-na tâm (R-D) rồi dừng hay cắt đứt dòng hữu phần tại tiểu sát-na diệt của bhavaṅgupaccheda (D) (hữu phần dứt dòng). …-H-“V-V-V-R-D-… . Khi ấy lộ trình tiếp tục như sau:

Ký tự theo Pāḷi | Ký tự theo Việt

Pa (pañcadvārāvajjana) = K = khai ngũ môn. Tâm này hướng dòng tâm thức chú ý đến cảnh.

Ca (cakkhu viññāṇa) = Nh = nhãn thức. Tâm này thấy biết cảnh sắc và tạo dấu ấn.

Sam (sampaṭicchana) = T = tiếp thâu. Tâm này tiếp nhận dấu ấn của cảnh sắc.

Ṇa (santīraṇa) = Th = thẩm tấn. Tâm này thẩm tra xét cảnh dù tốt hay xấu.

Vo (Voṭṭhapana) = P = đoán định hay phân đoán (tức tâm khai ý môn (manodvārāvajjana). Tâm này quyết định dù tốt hay xấu.

Ja (Javana) = C = đổng lực. Tâm đổng lực hưởng vị của cảnh. Một trong 29 kāma javana citta (tâm đổng lực dục giới) là pháp sở duyên bị trợ bởi tác ý (manasikāra) phối hợp với phân đoán (voṭṭhapana), sanh bảy lần.

Đến đây, 16 sát-na tâm đã trôi qua từ khi cảnh phát sanh ở tại nhãn môn và chỉ còn lại 1 sát-na tâm trước khi cảnh diệt mất. Do đó, 2 tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) không thể sanh nữa. [Tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) chỉ sanh khi atimahantārammaṇa (cảnh rất lớn)]. Tâm na cảnh hoặc sinh hai lần, hoặc hoàn toàn không sinh. Thay vào đó, 1 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) sinh khởi, cảnh và cakkhupasāda (sắc nhãn thanh triệt), cùng diệt vào tiểu sát-na diệt của bhavaṅga citta (tâm hữu phần) này. Sau đó, dòng hữu phần chảy tiếp như thường.

(2)

Trong mahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh lớn) thứ hai, cường độ của cảnh yếu hơn một chút so với cường độ của cảnh ở lộ trước (1). Vì thế, sau khi cảnh phát sanh ở tại nhãn môn, 3 atītabhavaṅga citta (3V) (tâm hữu phần vừa qua) trôi qua trước khi cảnh trở nên phát triển đầy đủ và rõ rệt ở tại nhãn môn. Kế tiếp, hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Sau đó, lộ tâm diễn tiến như ở lộ trước (1), tức là, theo thứ tự của pañcadvārāvajjana (khai ngũ môn), cakkhu viññāṇa (nhãn thức), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn), voṭṭhapana (đoán định) và 7 javana (đổng lực). Vào tiểu sát-na diệt của tâm đổng lực thứ bảy, cảnh và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt) cùng diệt. Do đó, lộ trình tâm kết thúc và hữu phần tiếp tục diễn tiến như thường.

Vì thế, có 2 mahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh lớn) kết thúc bằng tâm đổng lực, 2 lộ tâm này được gọi là javanavāra vīthi (lộ chót đổng lực).

Đôi khi có thêm trường hợp là tâm hữu phần khách chen giữa chặng đổng lực và tâm hữu phần của hai lộ trên, nên có thể tính thêm 2 lộ là thành 4 lộ trong phần lộ nhãn cảnh lớn.

Lưu ý: Khi tính những thứ tâm lộ, thì không tính những tâm hữu phần (Ti, Na, Da, Bh).

(C) Diễn tiến lộ nhãn môn cảnh nhỏ (Cakkhudvārika parittārammaṇa vīthi)

13. Yāva javanuppādā pi appahont’ ātītakaṁ āpāthaṁ āgataṁ ārammaṇaṁ parittaṁ nāma. Tattha javanaṁ pi anuppajjitvā dvattikkhattaṁ voṭṭhabbanam’ eva pavattati, tato paraṁ bhavaṅga pāto’va hoti.

Cảnh đối chiếu vào môn và trở nên rõ rệt (sau 4 đến 9 sát-na tâm) nhưng không thể tồn tại cho đến khi những javana (đổng lực) sinh khởi, được gọi là parittārammaṇa (cảnh nhỏ). Trong lộ ấy, mặc dù tâm javana (đổng lực) không sinh, nhưng tâm voṭṭhapana (đoán định) vẫn sinh khởi 2 hoặc 3 lần và kế đó rơi vào bhavaṅga (hữu phần).

Khi cảnh sắc với cường độ nhỏ đối chiếu hay dội vào nhãn môn với cường độ nhẹ, yếu ớt, parittārammaṇa vīthi (lộ cảnh nhỏ) sinh khởi. Lộ trình tâm có thể được hình dung như sau:

Ký tự theo Pāḷi

(1) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo-Vo-Bha-Bha-Bha-Bha”-Bha-…

(2) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo-Vo-Bha-Bha-Bha”-Bha-…

(3) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo-Vo-Bha-Bha”-Bha-…

(4) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo-Vo-Bha”-Bha-…

(5) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo-Vo”-Bha-…

(6) …-Bha-“Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Da-Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Vo”-Bha-…

Ký tự theo Việt

(1) “V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P-P-H-H-H-H”…

(2) “V-V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P-P-H-H-H”…

(3) “V-V-V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P-P-H-H”…

(4) “V-V-V-V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P-P-H”…

(5) “V-V-V-V-V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P-P”…

(6) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-D-K-5-T-Th-P-P”-H…

Giải Thích:

(1)

Trong parittārammaṇa vīthi (lộ cảnh nhỏ) đầu tiên, cảnh và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt) đồng sinh khởi vào tiểu sát-na sanh của tâm atītabhavaṅga (hữu phần vừa qua) thứ nhất. Cảnh này chiếm mất 4 sát-na tâm để hoàn toàn phát triển và trở nên rõ rệt vào tiểu sát-na sanh của tâm bhavaṅgacalāna (hữu phần rúng động) (R). Kế đó, dòng tâm hữu phần bị rúng động lần hai rồi dứt (R-D). Tiếp đến, lộ trình tiếp tục theo thứ tự pañcadvārāvajjana (khai ngũ môn), cakkhu viññāṇa (nhãn thức), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn) và voṭṭhapana (đoán định). Tại thời điểm này, 11 sát-na tâm đã trôi qua từ khi cảnh phát sanh và cảnh chỉ có thể tồn tại 6 sát-na tâm nữa.

Trong trường hợp bình thường, javana (đổng lực) thường sinh khởi 7 sát-na tâm và nếu không có đủ thời gian, nó hoàn toàn không sinh khởi. Nói cách khác, khi cảnh không rõ và không được biết một cách chính xác, không có javana (đổng lực) sanh để hưởng vị của cảnh.

Do đó, thêm 2 tâm voṭṭhapana (đoán định) nữa sanh vào vị trí của tâm javana (đổng lực) xác định thêm hai lần nữa dù cho cảnh tốt hay xấu. Sau đó, dòng tâm thức rơi vào dòng hữu phần. Cảnh và nhãn thanh triệt diệt vào tiểu sát-na diệt của tâm bhavaṅga (hữu phần) thứ tư. Sau đó dòng hữu phần chảy tiếp như thường.

(2-6)

Trong 5 vīthi (lộ) kế tiếp liên tục, atīta bhvaṅga (hữu phần vừa qua) (V) được tăng từng cái một khi cảnh trở nên yếu dần. Vì vậy, những tâm phía sau phải lần lượt bị cắt đứt từng tâm một do tổng số sát-na tâm không thể vượt quá tuổi thọ (tức là 17 sát-na tâm) của cảnh. Do đó, ở lộ trình tâm thứ sáu, lộ kết thúc sau 2 tâm voṭṭhapana (đoán định).

Số tâm voṭṭhapana (đoán định) không thể bị giảm ít hơn vì phải có ít nhất 2 tâm voṭṭhapana (đoán định) khi nó làm việc ở chỗ của tâm javana (đổng lực). Do đó, có 6 parittārammaṇa vīthi (lộ cảnh nhỏ) đều kết thúc bằng tâm voṭṭhapana (đoán định); Những lộ này được gọi là voṭṭhapana vāra vīthi (lộ chót đoán định). Vì không có javana (đổng lực) trong những lộ này, không có trạng thái hưởng vị của cảnh. Cảnh không được biết một cách chính xác – mà dường như được biết rất khái quát. Những lộ này xảy ra với những trẻ sơ sinh do cakkhupasāda (nhãn thanh triệt) yếu. Dù khi cảnh có cường độ lớn, nó không xuất hiện rõ.

(D) Diễn tiến lộ nhãn môn cảnh rất nhỏ (Atiparittārammaṇa vīthi)

14. Yāva voṭṭhabbanuppādā ca pana appahont’ ātītakaṁ āpāthaṁ āgataṁ nirodhāsannaṁ ārammanaṁ atiparittaṁnāma, tatha bhavaṅgacalanam eva hoti, n’atthi vīthicittuppādo.

Lại nữa, cảnh mà đối chiếu vào môn trở nên rõ rệt sau 10 đến 15 sát-na tâm; sắp kết thúc và không thể tồn tại cho đến khi tâm đoán định sinh khởi; được gọi là cảnh rất nhỏ. Trong lộ ấy chỉ có hữu phần rúng động, nhưng không có lộ tâm sinh khởi.

Khi cảnh với cường độ rất yếu đối chiếu vào nhãn môn, cảnh chiếm 10 đến 15 sát-na tâm để phát triển đầy đủ. Vì cường độ cảnh quá yếu là nguyên nhân làm cho bhavaṅga (hữu phần) rúng động hai lần mà không thể dứt dòng hữu phần, do đó, không có vīthi citta (tâm lộ) sanh và cảnh hoàn toàn không được biết đến. Sáu dạng lộ tâm sau có thể được viết để mô tả atiparittārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất nhỏ).

Ký tự theo Pāḷi

(1) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na-Bha-Bha-Bha-Bha-Bha”…

(2) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na-Bha-Bha-Bha-Bha”…

(3) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na-Bha-Bha-Bha”…

(4) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na-Bha-Bha”…

(5) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na-Bha”…

(6) “Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Ti-Na-Na”…

Ký tự theo Việt

(1) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R-H-H-H-H-H”…

(2) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R-H-H-H-H”…

(3) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R-H-H-H”…

(4) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R-H-H”…

(5) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R-H”…

(6) “V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-V-R-R”…

Giải Thích:

Thông thường, cảnh và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt hay nhãn môn) đồng sanh vào sát-na sanh của tâm atīta bhavaṅga (hữu phần vừa qua) thứ nhất. Do cường độ của cảnh rất yếu, nên chiếm mất 10 đến 15 sát-na tâm để hoàn toàn phát triển. Khi đã phát triển đầy đủ, nó xuất hiện ở môn. Nhưng vì cường độ của cảnh rất yếu, nó chỉ có thể làm cho bhavaṅga (hữu phần) bị rúng động hai lần mà không phá vỡ dòng chảy của hữu phần. Do đó, nó chỉ làm bhavaṅga calāna citta (tâm hữu phần rúng động) 2 sát-na tâm, rồi tâm bhavaṅga (hữu phần) tiếp tục tuôn chảy như thường. Cảnh và cakkhupasāda (nhãn thanh triệt) sẽ cùng diệt vào cuối của 17 sát-na tâm sau khi nó hình thành.

Cảnh hoàn toàn không được biết vì không có vīthi citta (tâm lộ) sanh. Bởi vì những trường hợp này bị thiếu vīthi citta (tâm lộ), chúng được gọi là mogha vāra vīthi (lộ chót không).

Những lộ ngũ môn khác

15. Icc’ evaṁ cakkhudvāre, tathā sota dvārādīsu c’ eti sabbathā pi pañcadvāre tadārammaṇajavana voṭṭhabbana moghavāra saṅkhātānaṁ catunnaṁ vārānaṁ yathākkamaṁ ārammaṇabhūtā visayappavatti catudhā veditabbā.

Như được mô tả về sự sinh khởi của lộ nhãn môn, cũng thế, lộ sinh khởi qua nhĩ môn, v.v… do đó, qua tất cả 5 môn. Sự trình bày bốn nhóm cảnh nên được hiểu đúng theo thứ lớp trong bốn cách được gọi là: Lộ chót na cảnh, lộ chót đổng lực, lộ chót đoán định và lộ chót không.

75 Lộ Ngũ Môn

Trình bày bốn nhóm cảnh nơi nhãn môn, chúng ta được 1 lộ chót na cảnh (tadālambana vāra vīthi), 2 lộ chót đổng lực (javana vāra vīthi), 6 lộ chót đoán định (voṭṭhapana vāra vīthi) và 6 lộ chót không (mogha vāra vīthi), tất cả thành 15 lộ.

(1) 1 atimahantā rammaṇa tadārammaṇa vāra vīthi (lộ cảnh rất lớn chót na cảnh).

(2) 2 mahantā rammaṇa jāvana vāra vīthi (lộ cảnh lớn chót đổng lực).

(3) 6 parittā rammaṇa voṭṭhapana vāra vīthi (lộ cảnh nhỏ chót đoán định).

(4) 6 atiparittā rammaṇa mogha vāra vīthi (lộ cảnh rất nhỏ chót không).

Tất cả có 15 lộ qua nhãn môn.

Tương tự như thế, có 15 lộ có thể sanh qua mỗi môn như nhĩ môn, tỷ môn, thiệt môn, thân môn. Cho nên, tổng số pañca dvāra vīthi (lộ ngũ môn) qua 5 môn là 15 x 5 = 75 lộ.

Trên lý thuyết, những lộ và lời giải thích cho lộ nhĩ môn, nhĩ thức (sota viññāṇa) (cũng thế) được thay chỗ của cakkhu viññāṇa (nhãn thức) và cảnh thinh và nhĩ thanh triệt (sotapasāda) tuần tự được thay chỗ cảnh sắc và nhãn thanh triệt (cakkhupasāda). Sự thay đổi tương tự nên được thực hiện cho 3 môn còn lại.

Sự So Sánh với Một Trái Xoài

Atimahantā rammaṇa (cảnh rất lớn) có thể được so sánh với việc trái xoài rụng. Giả sử một lữ khách mệt mỏi ngủ thiếp ở gốc cây xoài. Trạng thái ngủ thiếp này tương tự như dòng chảy lặng lẽ của hữu phần trước Atimahantā rammaṇa (cảnh rất lớn).

Khi trái xoài chín muồi rụng xuống đất gần người khách lữ hành, sự kiện này tợ như cảnh sắc với cường độ rất lớn đập vào nhãn môn.

Âm thanh của trái xoài rụng xuống đất đánh thức người khách lữ hành làm cho ông ấy ngẩng đầu dậy. Việc này tợ như sự xuất hiện của cảnh sắc ở nhãn môn làm cho hữu phần rúng động hai lần rồi dứt.

Người khách lữ hành mở mắt và nhìn quanh, tìm nguyên do gây ra tiếng động. Phản ứng này tợ như pañcadvāra vajjana (khai ngũ môn) hướng dòng tâm thức đến cảnh.

Người khách lữ hành thấy trái xoài, điều này tợ như tâm nhãn thức thấy cảnh. Vị ấy nhặt trái xoài, việc này tợ như sampaṭicchana (tiếp thâu) hay tiếp nhận cảnh.

Vị ấy kiểm tra trái xoài có ăn được hay không. Đây tợ như santīraṇa (thẩm tấn) thẩm tra cảnh.

Người khách xác định rằng trái xoài ngon và có thể ăn được. Đây tợ như voṭṭhapana (đoán định) định đoạt đó là cảnh tốt.

Vì đang đói bụng, người khách cắn trái xoài 7 lần và thưởng thức vị của nó. Đây tợ như sự diễn tiến của 7 javana citta (tâm đổng lực) hưởng vị của cảnh.

Khi người khách mót và dùng hết những phần còn dư sót và nước của trái xoài còn dính ở răng, lưỡi và nuốt hai lần. Đây tợ như 2 tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) theo ngay sau javana (đổng lực) và hưởng vị của cảnh.

Khi người khách nằm xuống và ngủ thiếp, đây tợ như rơi vào dòng bhavaṅga citta (tâm hữu phần).

Pañcadvāra-vīthi citta (Tâm Lộ Ngũ Môn)

16. Vīthicittāni satt’ eva, cittuppādā catuddasa. Catupaññāsa vitthārā, pañcadvāre yathārahaṃ. Ayaṁ ettha pañcadvāre vīthicittappavattinayo.

Ở tại 5 môn, 7 loại vīthi-citta (tâm lộ) trong số 14 thứ tâm lộ trong tiến trình lộ phù hợp với môn và cảnh. Về chi tiết, có 54 tâm xảy ra qua năm môn.

Ở đây, những gì được nói mô tả sự diễn tiến của những tâm lộ qua 5 môn.

Giải:

Nếu chúng ta nghiên cứu atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn), chúng ta có thể thấy rằng lộ cảnh rất lớn này chứa số tâm lộ lớn nhất, gồm bảy loại tâm lộ. Bảy loại tâm đó là:

“Pañcadvārāvajjana (khai ngũ môn), pañcaviññāṇa (ngũ thức), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn), voṭṭhappana (đoán định), javana (đổng lực) và tadālambaṇa (na cảnh)”.

Số tâm lộ tham gia trong lộ dài nhất tức là, atimahantā rammana vīthi (lộ cảnh rất lớn), gồm: 1 pañcadvārāvajjana (khai ngũ môn), 1 pañcaviññāṇa (ngũ thức), 1 sampaṭicchana (tiếp thâu), 1 santīraṇa (thẩm tấn), 1 voṭṭhappana (đoán định), 7 javana (đổng lực) và 2 tadālambaṇa (na cảnh). Tổng cộng có 14. Khi tính thứ tâm lộ, không được tính tâm hữu phần vào

Tổng số tâm có thể tham gia trong lộ ngũ môn là:

(a) pañcadvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) 01

(b) pañcaviññāṇa citta (tâm ngũ thức) 10

(d) santīraṇa citta (tâm thẩm tấn) 03

(e) voṭṭhappana citta (tâm đoán định) 01

(f) javana citta (tâm đổng lực) 29

(g) tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) 08

Tổng cộng: 54

Có 54 kāmāvacara citta (tâm dục giới). Nếu chúng ta đếm tâm qua 1 môn, thí dụ như nhãn môn, chúng ta có 2 cakkhu viññāṇacitta (tâm nhãn thức), thay vì 10 pañcaviññāṇa citta (tâm ngũ thức) ở phần (b). Do đó, tổng số tâm là 46. Điều này phù hợp với số đã nêu trong chương III – phần Môn có mấy tâm.

Lưu ý rằng, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) không gồm trong tâm lộ.

Cảnh và Vật Diễn Tiến Ở Mỗi Tâm Lộ

Tất cả những pañcadvāra vīthi citta (tâm lộ ngũ môn) đều bắt cảnh hiện tại đang hiện hữu ở môn. Pañca viññāṇa citta (tâm ngũ thức) sanh đặng do pañca vatthu (năm vật), tức là, cakkhu viññāṇa citta (tâm nhãn thức) sanh đặng do nương cakkhu vatthu (nhãn vật), sota viññāṇa citta (tâm nhĩ thức) sanh đặng do nương sota vatthu (nhĩ vật), v.v…, trong khi mano viññāṇa citta (tâm ý thức) sanh đặng do nương hadaya vatthu (ý vật) [141].

Để minh họa, tất cả những cakkhu dvāra atimahantārammaṇa vīthi cittaṃ (tâm lộ nhãn môn cảnh rất lớn) bắt cảnh sắc xuất hiện ở nhãn môn vào tiểu sát-na sanh của tâm bhavaṅga calāna (hữu phần rúng động) và diệt vào tiểu sát-na diệt của tâm tadālambaṇa citta (na-cảnh) thứ hai.

Hai cakkhu viññāṇa citta (tâm nhãn thức) sanh đặng do nương cakkhu vatthu (cakkhu pasāda) [nhãn vật (sắc nhãn thanh triệt)]. Sắc vật nào cùng sanh với cảnh sắc vào sát-na sanh của tâm atīta bhavaṅga (hữu phần vừa qua), thì những sắc vật này có cùng tuổi thọ với cảnh sắc, được gọi là “majjhimāyuka vatthu” (sắc vật trung thọ). Những sắc vật nào sanh sớm hơn cảnh sắc sẽ diệt sớm hơn cảnh sắc, được gọi là “mandāyuka vatthu” (sắc vật thiểu thọ). Còn những sắc vật nào sanh trễ hơn cảnh sắc sẽ diệt trễ hơn cảnh sắc, được gọi là “amandāyuka vatthu” (sắc vật phi thiểu thọ).

Tất cả những pañcadvāra vīthi citta (tâm lộ ngũ môn) còn lại là mano viññāṇa cittaṃ (tâm ý thức); chúng sanh đặng do nương hadaya vatthu (sắc ý vật) một cách riêng lẻ và theo thứ tự. Sắc này sanh cùng với tâm trước, tức là, hadaya vatthu (sắc ý vật) tồn tại 1 sát-na sắc[142]. Thí dụ, pañcadvārāvajjana (khai ngũ môn) sanh đặng do nương hadaya vatthu (sắc ý vật) sanh cùng với bhavaṅgacalāna (hữu phần rúng động)[143]; sampaṭicchana (tiếp thâu) sanh đặng do nương hadaya vatthu (sắc ý vật) sanh cùng với cakkhu viññāṇa (nhãn thức); santīraṇa (thẩm tấn) sanh đặng do nương hadaya vatthu (sắc ý vật) sanh cùng với sampaṭicchana (tiếp thâu) và v.v…

(E) Lộ ngũ môn cận tử (Maraṇāsanna vīthi)

Lộ ngũ môn cận tử là tiến trình sanh diệt của dòng tâm thức do nương qua 1 trong 5 môn, bắt 1 trong 5 cảnh, ngay trước khi tử.

Lộ ngũ môn cận tử là vừa thấy, hoặc nghe, … liền chết chẳng kịp suy nghĩ chi. Cho nên hết lộ ngũ môn là tâm tử chớ không có lộ nào khác nữa (trừ ra sau khi tái tục). Lộ ngũ môn cận tử có 45 thứ tâm sanh đặng trong lộ là 45 tâm dục giới (trừ 9 tâm tố đổng lực dục giới). Lộ này sanh đặng với 7 hạng người là 4 phàm và 3 Thánh quả 26 cõi Ngũ uẩn.

Hai loại lộ cận tử cho cảnh sắc rất lớn đối chiếu hay dội vào nhãn môn:

(i) Có xen hữu phần ngay trước khi tử

Ký tự theo Pāḷi

…Ti-Na-Da-“Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā”-Bha-Cuti-Paṭi-Bha…

Ký tự theo Việt

…V-R-D-“K-Nhãn-T-Th-P-C-C-C-C-C-N-N”-H-Ử-S-H…

(ii) Không có xen hữu phần ngay trước khi tử

Ký tự theo Pāḷi

…Ti-Na-Da-“Pa-Ca-Sam-Ṇa-Vo-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā”-Cuti-Paṭi-Bha…

Ký tự theo Việt

…V-R-D-“K-Nhãn-T-Th-P-C-C-C-C-C-N-N”-Ử-S-H…

Nhân đưa đến tử có bốn, đó là: (i) do hết tuổi thọ; (ii) do hết nghiệp lực; (iii) do hết cả hai cùng lúc; (iv) do sự can thiệp của đoạn nghiệp (upaghātaka kamma).

Xin xem phần lộ cận tử (maraṇāsanna vīthi) trong Chương V: Ngoại Lộ Nhiếp.

___o0o___

II. LỘ Ý MÔN (MANO DVĀRA VĪTHI)

Lộ Ý Môn gồm:

A/. Kāmajavana-vāra vīthi (Lộ chót đổng lực dục giới)

1/. Tadālambaṇa-vāra vīthi (Lộ chót na-cảnh)

2/. Javana-vāra vīthi (Lộ chót đổng lực)

3/. Voṭṭhapaṇa-vāra vīthi (Lộ chót đoán định)

4/. Mogha-vāra vīthi (Lộ chót không)

B/. Appanājavana-vāra vīthi (Lộ chót đổng lực kiên cố)

B1/. Loki appanā vīthi (Lộ kiên cố hiệp thế)

B1.1/. Rūpāvacara appanā vīthi (Lộ kiên cố sắc giới)

B1.2/. Arūpāvacara appanā vīthi (Lộ kiên cố vô sắc giới)

B1.3/. Jhāna samāpatti vīthi (Lộ nhập thiền)

B1.4/. Abhiññā appanā vīthi (Lộ kiên cố thông)

B2/. Lokuttara appanā vīthi (Lộ kiên cố siêu thế)

B2.1/. Magga vīthi (Lộ đạo)

B2.2/. Phala vīthi (Lộ quả)

B2.3/. Nirodha samāpatti vīthi (Lộ nhập thiền diệt)

B2.4/. Lộ kiên cố cận Níp-bàn

17. Manodvāre pana yadi vibhūtaṁ ārammaṇaṁ āpāthaṁ āgacchati, tato paraṁ bhavaṅgacalana manodvārāvajjana-javan’āvasāne tadārammaṇapākāni pavattanti, tato paraṁ bhavaṅgapāto.

Bây giờ, khi một cảnh rõ trở nên rõ rệt tại ý môn, kế đến là hữu phần rúng động, tâm khai ý môn (hướng ý môn), đổng lực (javana) và sau tâm đổng lực cuối là na cảnh sinh khởi. Ngay sau những tâm lộ này có sự rơi vào hữu phần (bhavaṅga).

18. Avibhūte pan’ ārammaṇe jāvanāvasāne bhavaṅgapāto va hoti, n’atthi tadārammaṇuppādo ti.

Mặt khác, trong trường hợp của cảnh không rõ, có sự rơi vào hữu phần (bhavaṅga) ngay sau đổng lực cuối. Không có tâm na cảnh (tadārammaṇa) sinh khởi.

Giải lộ ý môn:

Khi 1 trong 6 cảnh đi vào qua ý môn, theo sau là manodvāra vīthi (lộ ý môn). Manodvāra vīthi (lộ ý môn) trước tiên có thể được chia thành hai loại là lộ ý môn đổng lực dục giới và lộ ý môn đổng lực kiên cố.

A/. Kāmajavana manodvāra vīthi (Lộ ý môn đổng lực dục giới) - ở đây, 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới (kāmajavana citta) làm việc đổng lực (javana), tức là hưởng vị của cảnh. Trong sinh hoạt hằng ngày, khi chúng ta nhận ra nhiều cảnh có liên quan đến kāmajavana manodvāra vīthi (lộ ý môn đổng lực dục giới).

B/. Appanājavana manodvāra vīthi (Lộ ý môn đổng lực kiên cố) - ở đây, 1 trong 26 tâm đổng lực kiên cố (Appanājavana citta) làm việc đổng lực (javana). Appanā’ nghĩa là kiên cố. Kiên cố đây chỉ cho thiền (jhāna), đạo (magga), quả (phala), do đó, appanājavana manodvāra vīthi (lộ ý môn đổng lực kiên cố) chỉ liên quan đến sự miệt mài trong thiền hay sự thấy biết pháp siêu thế.

(A) Lộ Ý Môn Đổng Lực Dục Giới (Kāmajavana manodvāra vīthi)

Có 19 tâm hữu phần làm ý môn, tức làm dịp, làm điều kiện, hay làm duyên cho những tâm lộ sanh. Lộ này sanh đặng với 8 hạng người là 4 phàm và 4 Thánh quả trong 30 cõi hữu tưởng. Tâm lộ sanh nương qua ý môn, thông thường có 41 thứ là 12 tâm bất thiện, 3 tâm thẩm tấn, 1 tâm khai ý môn, 1 tâm tiếu sinh và 24 tâm dục giới tịnh hảo.

Tiến trình lộ ý môn dục giới này có hai phần:

(1) Tiến trình lộ ý môn nối tiếp lộ ngũ môn (pañcadvārānubandhakā)

(2) Tiến trình lộ ý môn độc lập (visuṁsiddhā)

(1) Tiến trình lộ ý môn nối tiếp lộ ngũ môn (pañcadvārānubandhakā)

Như khi cái dùi gõ vào cái chiêng, cái chiêng tạo ra một dòng âm vang liên tục. Cũng thế, khi 1 trong 5 môn xúc chạm với cảnh, sau khi lộ ngũ môn dừng, cảnh quá khứ được chụp (bắt) lại bằng ý môn và làm sinh khởi nhiều chuỗi lộ ý môn. Vì những lộ này sinh khởi là phần quả của lộ ngũ môn, chúng được gọi là tiến trình quả thành tựu.

Trong lộ ngũ môn, dấu ấn (của cảnh) được xử lý chỉ ở mức độ được biết khái quát, cho dù cảnh ấy là tốt hay xấu. Hình thể, hình dạng, nét đặc trưng và tên gọi của cảnh chưa được biết.

Từ khi ý môn có thể tiếp nhận cảnh quá khứ, sau một lộ ngũ môn (pañcadvāra vīthi), một lộ ý môn (manodvāra vīthi) nhanh chóng theo sau bắt lại cảnh của lộ ngũ môn, giờ là một cảnh quá khứ.

Kế đến, lộ ý môn (manodvāra vīthi) thứ hai theo sau quan sát toàn bộ cảnh. Kế đến, lộ ý môn (manodvāra vīthi) thứ ba quan sát hình thể, hình dạng của cảnh.

Lần nữa, lộ ý môn (manodvāra vīthi) thứ tư sinh khởi cân nhắc, xem xét tên gọi của cảnh. Nếu cần thiết, nhiều lộ ý môn nhanh chóng xảy ra liên tiếp xem xét những chi tiết đặc trưng của cảnh, cũng như thời gian, nơi chốn liên quan đến cảnh, nếu cảnh từng được quan sát trước đó.

Chỉ sau nhiều lộ ý môn nối tiếp này, người ấy mới biết cảnh cùng với hình thể, hình dạng, tên gọi và những chi tiết khác.

Xem xét thực tế rằng tâm (citta) có thể sinh và diệt với một tốc độ rất nhanh hơn một ngàn tỷ lần trên một cái nhấp nháy và lộ ý môn chỉ có khoảng mười tâm lộ (vīthi citta), nhiều tỷ lộ có thể xảy ra trong một phần nhỏ của một giây. Do đó, chúng ta có thể biết cảnh mà chúng ta thấy hoặc nghe hầu như tức khắc và thậm chí chúng ta nghĩ rằng chúng ta thấy và nghe cùng lúc (song song).

(2) Tiến trình lộ ý môn độc lập (visuṁsiddhā)

Khi bất cứ cảnh nào trong 6 cảnh vào đường ý môn và trở nên rõ rệt ở môn, một lộ ý môn độc lập sinh khởi. Có hai loại lộ ý môn liên quan dục giới được nhận ra qua cường độ của cảnh, đó là lộ ý môn cảnh rõ (vibhūtārammaṇa vīthi) và lộ ý môn cảnh không rõ (avibhūtārammaṇa vīthi).

a/. Lộ ý môn cảnh rõ (vibhūtārammaṇa vīthi)

…-Bha-“Na-Da-Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā”-Bha-…

Khi 1 cảnh rõ đi vào đường ý môn và trở nên rõ rệt ở tại môn, tâm hữu phần (bhavaṅga citta) rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da), kế đó, 1 tâm khai ý môn (manodvārāvajjana citta) hướng tâm đến cảnh, quan sát và quyết định cảnh dù cho cảnh là tốt hay xấu. Kế đến, 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới (kāmāvacara javana citta) sinh khởi làm việc đổng lực (javana) bảy lần hưởng vị của cảnh. Sau khi 2 tâm na cảnh (tadālambana citta) sanh làm việc na cảnh. Kế đến, tiến trình tâm rơi vào hữu phần.

b/. Lộ ý môn cảnh không rõ (avibhūtārammaṇa vīthi)

…-Bha-“Na-Da-ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja”-Bha-…

Khi 1 cảnh không rõ đi vào đường ý môn và trở nên rõ rệt ở tại môn, tâm hữu phần (bhavaṅga citta) rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Kế đó, 1 tâm khai ý môn (manodvārāvajjana citta) hướng tâm đến cảnh, quan sát và quyết định cảnh dù cho cảnh là tốt hay xấu. Tiếp đến, 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới (kāmāvacara javana citta) sinh khởi làm việc đổng lực (javana) bảy lần hưởng vị của cảnh. Sau đó, tiến trình tâm rơi vào hữu phần.

Lưu ý:

1) Ý môn không phải là môn sắc (tức sắc thanh triệt – pasāda rūpa); chính tâm hữu phần (bhavaṅga citta) làm việc như ý môn. Ý môn có nhiều quyền lực hơn ngũ môn.

2) Cả 6 loại cảnh, có thể là quá khứ, hiện tại, vị lai hay ngoại thời gồm tâm (citta) và sở hữu tâm (cetasika) mà thọ mạng chỉ 1 sát-na tâm, có thể xuất hiện ở ý môn.

Do đó, không cần tâm hữu phần vừa qua (atīta bhavaṅga) sanh; cảnh xuất hiện ở tại ý môn ngay khi cảnh đối chiếu hay dội vào môn.

3) Cảnh xuất hiện nơi ý môn không được phân biệt là cảnh rất lớn (atimahantārammaṇa) hoặc cảnh lớn (mahantārammaṇa); chúng được biểu hiện là cảnh rõ (vibhūtārammaṇa) hoặc cảnh không rõ (avibhūtārammaṇa).

4) Ngài Ledī Sayādaw, một vị sư rất thông thái, đã chỉ ra rằng khi cảnh không rõ, một tiến trình có thể kết thúc bằng sự lóe lên 2 hay 3 tâm khai ý môn (manodvārāvajjana).

5) Cũng có quan điểm cho rằng khi cảnh là một trong những sắc thực tướng hay thực tính hiện tại, thì tuổi thọ của cảnh vẫn là 17 sát-na tâm và cần thời gian từ 1 đến 7 cái sát-na tâm để cảnh hiện bày rõ rệt tại ý môn (tùy theo độ rõ của cảnh). Còn nếu cảnh là sắc thực tướng thuộc thời quá khứ hay vị lai, hoặc danh pháp (citta, cetasika) thuộc 3 thời, thì những lộ này không có hữu phần vừa qua.

Kāmajavana manovāra vīthi (lộ ý môn chót đổng lực dục giới) có thể được chia thêm thành bốn loại nữa theo hệ thống như đã mô tả ở phần trên, trong khi appanājavana vāra vīthi (lộ chót đổng lực kiên cố) có thể được chia nhỏ ra thành hai loại – đó là loki appanā vīthi (lộ kiên cố hiệp thế) và lokuttara appanā vīthi (lộ kiên cố siêu thế). Tất cả những lộ này sẽ được giải thích phía dưới.

Do đó, theo ngài Ledī Sayādaw, trong ý môn có 4 loại cảnh hiện bày:

- Lộ có cảnh hiện bày rất rõ (ativibhūtā) kết thúc bằng na cảnh;

- Lộ có cảnh hiện bày rõ (vibhūtā) kết thúc bằng đổng lực (javana);

- Lộ có cảnh hiện bày không rõ (avibhūtā) kết thúc bằng khai ý môn;

- Lộ có cảnh hiện bày rất không rõ (atiavibhūtā) kết thúc bằng hữu phần rúng động.

Sự hiện bày rõ tùy thuộc vào sự nổi bật, cường độ của cảnh hay sức mạnh của tâm. Cảnh nổi bật có thể hiện bày rõ cho dù khi tâm yếu, trong khi một tâm mạnh có thể nhận biết cảnh rõ ràng cho dù một cảnh mờ nhạt không rõ.

1/. Ativibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất rõ) [tadālambaṇa-vāra vīthi (lộ chót na-cảnh)]

Ký tự theo Pāḷi: …-Bha-“Na-Da-ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā”-Bha-…

Ký tự theo Việt: …-H-“R-D-K-C-C-C-C-C-C-C-N-N”-H-…

2/. Vibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rõ) [javana-vāra vīthi (lộ chót đổng lực)]

Ký tự theo Pāḷi: …-Bha-“Na-Da-ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja”-Bha-…

Ký tự theo Việt: …-H-“R-D-K-C-C-C-C-C-C-C”-H-…

3/. Avibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh không rõ) [voṭṭhapana-vāra vīthi (lộ chót đoán định[144])]

Ký tự theo Pāḷi: …-Bha-“Na-Da-ma-Ma-Ma”-Bha-Bha-…

Ký tự theo Việt: …-H-“R-D-K-K-K”-H-…

4/. Atiavibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất không rõ) [mogha-vāra vīthi (lộ chót không)]

Ký tự theo Pāḷi: …-Bha-“Na-Na”-Bha-Bha-…

Ký tự theo Việt: …-H-“R-R”-H-H-…

Bha – bhavaṅga - hữu phần. Trước khi tiếp xúc cảnh, dòng chảy của tâm chỉ có những tâm hữu phần hiện hữu.

Na – bhavaṅga calana - hữu phần rúng động. Vào tiểu sát-na sanh của tâm này, cảnh xuất hiện hay trở nên rõ rệt tại ý môn.

Na – bhavaṅgupaccheda - hữu phần dứt dòng. Dòng hữu phần bị cắt đứt ngay sau khi tâm này diệt.

Ma – Manodvārāvajjana – khai ý môn hay hướng ý môn. Tâm này làm 2 việc là: (a) hướng dòng chảy của danh pháp về cảnh và đưa cảnh vào phân đoán. (b) xác định cảnh dù cảnh ấy tốt hay xấu.

Ja – javana – tâm đổng lực hưởng vị của cảnh. 1 trong 29 tâm đổng lực dục giới (kāmajavana) làm việc đổng lực.

Dā – tadālambaṇa – tâm na cảnh. Ngay sau chặng đổng lực, tâm na cảnh sanh hai lần hưởng vị của cảnh và làm việc na cảnh.

Bha – bhavaṅga - hữu phần. Ở cuối lộ trình tâm, dòng tâm thức rơi vào hữu phần.

Xin xem thêm phần Lộ ý môn cận tử (manodvāra maraṇāsanna vīthi) ở Chương V: Ngoại Lộ Nhiếp.

Lộ Ý Môn Cận Tử (Manodvāra Maraṇāsanna Vīthi) Thông Thường

Lộ ý môn cận tử cảnh rất rõ (Ativibhūtārammaṇa manodvāra maraṇāsanna vīthi)

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-“Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā-Bha-Cuti-Paṭi”-Bha…

Ký tự theo Việt:…R-D-“K-C-C-C-C-C-N-N-H-Ử-S”-H…

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-“Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā-Cuti-Paṭi”-Bha…

Ký tự theo Việt:…R-D-“K-C-C-C-C-C-N-N-Ử-S”-H…

Lộ ý môn cận tử cảnh rõ (Vibhūtārammaṇa manodvāra maraṇāsanna vīthi)

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-“Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Bha-Cuti-Paṭi”-Bha…

Ký tự theo Việt:…R-D-“K-C-C-C-C-C-H-Ử-S”-H…

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-“Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Cuti-Paṭi”-Bha…

Ký tự theo Việt:…R-D-“K-C-C-C-C-C-Ử-S”-H…

Phần ‘Lộ ý môn cận Níp-bàn’ diễn tiến tợ như ‘Lộ ý môn cận tử’ (vừa nêu), tâm chót có thể là tâm hữu phần, na cảnh hay đổng lực. Tâm cuối là tâm tử Arahaṃ rồi sau đó danh pháp vĩnh viễn không còn sanh trở lại nữa.

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā-Bha-Cuti./.

Ký tự theo Việt:…R-D-K-C-C-C-C-C-N-N-H-Ử./.

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Dā-Dā-Cuti./.

Ký tự theo Việt:…R-D-K-C-C-C-C-C-N-N-Ử./.

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Bha-Cuti./.

Ký tự theo Việt:…R-D-K-C-C-C-C-C-H-Ử./.

Ký tự theo Pāḷi: …Na-Da-Ma-Ja-Ja-Ja-Ja-Ja-Cuti./.

Ký tự theo Việt:…R-D-K-C-C-C-C-C-Ử./.

Còn phần lộ chiêm bao thì diễn tiến tợ như những lộ ý môn thông thường chót na cảnh, chót đổng lực, chót hữu phần khách, chót khai môn và chót không. Trong mỗi lộ có thể có một hữu phần vừa qua hoặc không có hữu phần vừa qua.

- Nhân trợ sanh chiêm bao có 6: 1 là do phong kích thích; 2 là do mật kích thích; 3 là do đàm kích thích; 4 là do cảm mạo; 5 là do thần quyền, chư thiên v.v…; 6 là do điềm nghiệp tốt xấu v.v…

Kāma javana mano dvāra vīthi citta (Tâm lộ ý môn đổng lực dục giới)

19. Vīthicittāni tīṇ’ eva cittuppādā das’ eritā. Vītthārena pan’ etth’ ekacattālīsa vibhāvaye. Ayaṁ ettha prittajavanavāro.

Trong tiến trình lộ ý môn đổng lực dục giới này và sự sinh khởi của 10 loại tâm đã kể. Về chi tiết nó nên được nêu rõ rằng 41 tâm tham gia trong tiến trình lộ.

Ở đây, những từ này mô tả đổng lực dục giới trong bảng trích yếu lộ tâm.

Giải:

Trong lộ ý môn đổng lực dục giới chỉ có 3 loại tâm – đó là avajjana (khai môn hay hướng tâm), javana (đổng lực) và tadālambaṇa (na cảnh).

Số tâm trong lộ, nhiều nhất là: 1 manodvārāvajjana (tâm khai ý môn hay tâm hướng ý môn), 7 javana (tâm đổng lực) và 2 tadālambaṇa (tâm na cảnh), tổng cộng có 10.

Số tâm có thể tham gia trong lộ ý môn là:

Manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn hay tâm hướng ý môn) 01

Kāmajavana citta (tâm đổng lực dục giới) 29

Tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) 11

Tổng cộng: 41

Một trong 6 cảnh có thể là hiện tại, quá khứ, vị lai hay ngoại thời, phải vào ý môn để khởi đầu kāmajavana manodvāra vīthi (lộ ý môn đổng lực dục giới). Nếu cảnh không phải là một sắc thực tính hiện tại thì không có hữu phần vừa qua.

1. Khi cảnh đến hiện bày rất rõ (với cường độ rất lớn) ở tại ý môn, tâm hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da hay R-D). Kế đó hướng sự chú ý của dòng danh pháp (tâm và sở hữu tâm) đến cảnh, tiếp nhận và quyết định cảnh, dù cảnh ấy tốt hay xấu.

Để phù hợp với quyết định này, 1 trong 29 kāmajavana citta (tâm đổng lực dục giới) làm phận sự javana (đổng lực) 7 sát-na tâm để hưởng vị của cảnh. Kế đó, 2 tadālambaṇa citta (tâm na cảnh) hưởng lại vị của cảnh thêm nữa. Sau đó bhavaṅga citta (tâm hữu phần) ấy rơi vào dòng hữu phần.

Lộ này được gọi là ativibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất rõ) hay tadālambaṇa-vāra vīthi (lộ chót na-cảnh) vì nó kết thúc bằng tadālambaṇa citta (tâm na cảnh).

H-…-V-R-D-“K-C-C-C-C-C-C-C-N-N-H-…

2. Khi cảnh đến hiện bày rõ (với cường độ vừa đủ lớn), dòng tâm thức diễn tiến như trên, nhưng kết thúc bằng javana citta (tâm đổng lực) không có tādalambaṇa (na cảnh). Lộ này được gọi là vibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rõ) hay javana-vāra vīthi (lộ chót đổng lực).

H-…-V-R-D-“K-C-C-C-C-C-C-C-H-…

3. Trong avibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh không rõ) là cảnh với cường độ nhẹ và xuất hiện nơi ý môn không được rõ như hai trường hợp trên. Do đó, sau hữu phần dứt dòng, mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) sanh ba lần cố gắng hướng tâm đến cảnh, quan sát và quyết định cảnh. Nhưng cảnh không được biết một cách chính xác nên không có javana citta (tâm đổng lực) sanh và hưởng vị của cảnh. Sau mano dvārāvajjana (khai ý môn), bhavaṅga citta (tâm hữu phần) rơi vào dòng hữu phần.

Lộ này được gọi là avibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh không rõ) hay voṭṭhapana-vāra vīthi (lộ chót đoán định[145]) vì nó kết thúc bằng voṭṭhapana citta (tâm đoán định)

H-…-V-R-D-“K-K-K-…

4. Trong atiavibhātārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất không rõ), cảnh có cường độ rất yếu. Nó chỉ có thể làm cho hữu phần rúng động hai lần mà không dứt (dòng chảy của hữu phần). Do đó, không có vīthi citta (tâm lộ) sinh khởi và cảnh không được biết đến.

Lộ này được gọi là mogha vāra vīthi (lộ chót không), vì nó thiếu tâm lộ.

H-…-V-R-R-H-H…

Lưu ý:

1) Manodvāra (ý môn) không phải là 1 môn hay cửa vật chất; 1 trong 19 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) làm phận sự như là ý môn trong một chúng sanh.

2) Tất cả 6 cảnh có thể là quá khứ, hiện tại, vị lai, ngoại thời, có thể xuất hiện ở ý môn.

3) Cảnh ý như là citta (tâm), cetasika (sở hữu tâm), kasiṇa nimitta (ấn chứng của biến xứ) hay nibbāna (Níp-bàn).

4) Cảnh xuất hiện ở ý môn không khác với atimahantārammaṇa (cảnh rất lớn) hay mahantārammaṇa (cảnh lớn); những cảnh ấy cần phải được phân biệt với vibhūtārammana (cảnh rõ) hay avibhūtārammaṇa (cảnh không rõ).

Sự xác định qua tu tập

Pañcadvāra vīthi (lộ ngũ môn) và manodvāra vīthi (lộ ý môn) sanh ở một tỷ lệ cực kỳ lớn và không dứt trong mỗi người. Mỗi người có thể tự xác minh điều này. Citta (tâm) thì không thể bị thấy dù dưới thiết bị kính hiển vi tốt nhất, nhưng một thiết bị mạnh mẽ hơn kính hiển vi điện tử tân thời sẽ cần thiết để quán sát tâm. Thiết bị này không gì khác hơn là tự tâm cùng với upacāra-samādhi (cận định) hoặc jhāna samādhi (thiền định).

Tôi từng phỏng vấn nhiều thiền sinh ở Trung Tâm Rừng Thiền Pa-Auk gần Mawlamyine, nơi hướng dẫn tu tiến samatha (pháp chỉ) và vipassanā (pháp quán, minh sát) một cách đúng đắn dựa theo sự hướng dẫn đã được nêu trong kinh sách Phật giáo.

Ở đây, những thiền sinh được yêu cầu tu tập định trước. Sau khi họ đạt được định theo yêu cầu, những vị ấy được dạy quán rūpa (sắc pháp) phân tách những sắc ấy chi tiết thành 27 loại trong một người. Đó là thấy bản thể thực tính liên quan đến rūpa (sắc pháp).

Khi những thiền sinh được dạy quán trên nāma (danh pháp hay tâm và sở hữu tâm), họ phải tập trung sự chú ý tuần tự trên mỗi vatthu (vật). Quán sát một cảnh đối chiếu vào vật và thấy rõ lộ trình tâm sinh khởi ở pañca dvāra (ngũ môn) cũng như ở ý môn.

Những vị ấy có thể thấy vīthi citta (tâm lộ) sinh khởi một cách chính xác như đã mô tả trong sách này. Và sau đó cũng có thể phân biệt những cetasika (sở hữu tâm) khác nhau phối hợp với mỗi citta (tâm).

(B) Lộ Ý Môn Đổng Lực Kiên Cố (Appanājavana Manodvāra Vīthi)

Lộ kiên cố là lộ tâm đắc thiền, nhập thiền, hiện thông, đắc đạo quả và nhập thiền quả. Lộ tâm kiên cố có 69 thứ tâm là 1 tâm khai ý môn, 8 tâm đổng lực dục giới tịnh hảo tương ưng, 18 tâm đổng lực đáo đại (hay đáo quảng), 2 tâm thông và tâm siêu thế hay xuất thế. Lộ này sanh đặng với 9 hạng người là 4 đạo, 4 quả và tam nhân, ở 26 cõi Vui hữu tưởng.

20. Appanājavanavāre pana vibhūtabhedo n’ atthi, tatthā tadārammaṇuppādo ca.

21. Tattha hi ñāṇasampayutta kāmāvacara javanānaṁ aṭṭhannaṁ aññatarasmiṁ parikamm’ opac’ ārānuloma-gotrabhu-nāmena catukkhattuṃ tikhattum eva vā yathākkamaṁ uppajjitvā niruddhānantaram eva yathārahaṁ catutthaṁ, pañcanaṁ vā chabbīsati – mahaggata lokuttara-javanesu yathābhinīhāravasena yaṁ kiñci javanaṁ appanāvīthiṁ otarati, tato paraṁ appanāvasāne bhavaṇgapāto’ va hoti.

Bây giờ, trong appanā javana-vāra vīthi (lộ ý môn chót đổng lực kiên cố), không có sự khác biệt giữa cảnh rõ và cảnh không rõ. Cũng vậy, không có sự sinh khởi của tâm na cảnh (sự chuyên chú chỉ có thể xảy ra với cảnh rõ).

Thêm nữa, trong appanā javana-vāra vīthi (lộ ý môn chót đổng lực kiên cố) này, bất cứ 1 trong 8 ñāṇasampayutta kāmāvacara javana citta (tâm đổng lực dục giới tương ưng trí) (tức là: 4 ñāṇasampayutta mahākusala citta - tâm đại thiện tương ưng trí; và 4 ñāṇasampayutta mahākiriya citta - tâm đại tố tương ưng trí) sanh và diệt 4 lần hoặc 3 lần theo trình tự như parikamma (chuẩn bị), upacāra (cận hành), anuloma (thuận thứ) và gotrabhu (chuyển tánh). Ngay sau chúng diệt, vào sát-na thứ tư hay thứ năm tùy theo bậc tuệ chậm hay tuệ nhanh, 1 trong 26 tâm đổng lực (đáo đại hay siêu thế), bắt đầu tiến trình chuyên chú bằng tâm tu tiến pháp chỉ-quán (samatha-vipassanā bhāvanā citta). Sau đó, ở cuối đổng lực kiên cố có sự rơi vào dòng hữu phần.

…H-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-H…

22. Tattha somanassasahagatā ‘va pāṭikaṅkhitabbā, upekkhāsahagata-javanānantaraṁ upekkhāsahagatā’ va. Tatth’āpi kusalajavanānantaraṁ kusala-javanañ c’eva heṭṭhimañ ca phalattayaṁ appeti, kiriyajavanānantaraṁ kiriyajavanaṁ Arahattaphalañ cā ti.

Trong appanājavana-vāra (chót đổng lực kiên cố) ấy, ngay sau một đổng lực câu hành hỷ, sự chuyên chú của tâm đáo đại câu hành với hỷ thọ là điều bình thường. Ngay sau một đổng lực câu hành xả, sự chuyên chú tâm đáo đại câu hành với xả thọ là điều bình thường.

Trong javana-vāra (chót đổng lực) có cùng vedanā (thọ), ngay sau 1 mahākusala ñāṇasampayutta javana (đổng lực đại thiện tương ưng trí), mahaggata hay lokuttara kusalajavana (đổng lực thiện đáo đại hay thiện siêu thế) và 3 phalajavana (đổng lực quả) siêu thế thấp có thể sanh làm appanājavana (đổng lực kiên cố hay thiền). Ngay sau 1 mahākiriya ñāṇasampayutta javana (đổng lực đại tố tương ưng trí), mahaggata kiriya javana (đổng lực tố đáo đại) cũng như Arahattaphalajavana (đổng lực quả Ứng cúng) có thể sinh khởi làm đổng lực thiền. Do đó, nên lưu ý vấn đề này.

23. Dvattiṁsa sukkhapaññamhā, dvādas’ opekkhakā paraṁ, sukhitakriyato aṭṭha, cha sambhonti upekkhākā.

24. Puthujjanāna sekkhānaṁ kāmapuññatihetuto, tihetukāmmakriyato, vītarāgābaṁ appanā. Ayaṁ ettha manodvāre vīthicittappavattinayo.

Theo sau 2 somanassasahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākusalajavanacittaṃ (tâm đổng lực đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí), 32 appanājavana citta (tâm đổng lực kiên cố) có thể sanh.

Theo sau 2 upekkhāsahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākusalajavanacittaṃ (tâm đổng lực đại thiện câu hành xả tương ưng trí), 12 appanājavana citta (tâm đổng lực kiên cố) có thể sanh.

Sau 2 somanassasahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākiriyajavanacittaṃ (tâm đổng lực đại tố câu hành hỷ tương ưng trí), 8 appanājavana citta (tâm đổng lực kiên cố) có thể sanh. Sau 2 upekkhāsahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākiriyajavana cittaṃ (tâm đổng lực đại tố câu hành xả tương ưng trí), 6 appanājavana citta (tâm đổng lực kiên cố) có thể sanh.

Đối với người phàm và 3 bậc Thánh quả thấp (44) javana citta (tâm đổng lực) có thể sanh sau 4 kāmakusala tihetuka citta (tâm thiện dục giới tam nhân). Đối với những bậc thoát khỏi ái dục (tức bậc Ứng cúng – Arahatta) 14 tâm đổng lực có thể sanh sau 4 tihetuka kāmakiriya citta (tâm tố dục giới tam nhân). (32+12) và (8+6).

Những gì vừa trình bày là mô tả sự sanh của lộ nương qua ý môn.

Ghi chú:

(1) Theo sau 2 somanassasahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākusalajavana citta (tâm đổng lực đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí), có thể sanh 4 somanassa mahaggatakusala javana (đổng lực thiện đáo đại hỷ thọ), 16 somanassa magga javana (đổng lực đạo hỷ thọ) và 12 somanassa javana (đổng lực hỷ thọ) của ba quả thấp, tổng cộng là 32 javana (đổng lực).

(2) Theo sau 2 upekkhāsahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākusalajavanacittaṃ (tâm đổng lực đại thiện câu hành xả tương ưng trí), có thể sanh 5 upekkhā mahaggatakusala javana (đổng lực thiện đáo đại xả thọ), 4 upekkhā magga javana (đổng lực đạo xả thọ) và 3 upekkhā javana (đổng lực hỷ thọ) của ba quả thấp, tổng cộng 12 javana (đổng lực).

(3) Theo sau 2 somanassasahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākiriyajavanacittaṃ (tâm đổng lực đại tố câu hành hỷ tương ưng trí), có thể sanh 4 somanassa mahaggata kiriya javana (đổng lực tố đáo đại hỷ thọ) và 4 somanassa Arahattaphala javana (đổng lực quả Ứng cúng hỷ thọ), tổng cộng 8 javana (đổng lực).

(4) Theo sau 2 upekkhāsahagataṁ ñāṇasampayuttaṁ mahākiriyajavana citta (tâm đổng lực đại tố câu hành xả tương ưng trí), có thể sanh 5 upekkhā mahaggata kiriya javana (đổng lực tố đáo đại xả thọ) và 1 upekkhā Arahattaphala javana (đổng lực quả Ứng cúng xả thọ), tổng cộng 6 javana (đổng lực).

Giải Lộ Ý Môn Đổng Lực Kiên Cố (Appanā-Javana) (Lộ Đắc Thiền)

‘Appanā’ nghĩa là ‘chuyên chú, chăm chú, sáp nhập, miệt mài’. Nó ám chỉ cho sự chuyên chú, miệt mài theo jhāna (thiền), magga (đạo) hay phala (quả).

Trong thiền chỉ và thiền quán, appanā javana manodvāra vīthi (lộ ý môn đổng lực kiên cố) sanh khi bậc tu tiến đạt được jhāna (thiền), magga (đạo) hay phala (quả). Trong những lộ này, 1 trong 26 appanā javana citta (tâm đổng lực kiên cố) tham gia vào việc đổng lực.

26 đổng lực kiên cố = 5 rūpācavara kusala citta (tâm thiện sắc giới).

+ 4 arūpācavara kusala citta (tâm thiện vô sắc giới).

+ 5 rūpācavara kiriya citta (tâm tố sắc giới).

+ 4 arūpācavara kiriya citta (tâm tố vô sắc giới).

+ 4 magga citta (tâm đạo).

+ 4 phala citta (tâm quả).

Nếu một người tam nhân chưa thành bậc Arahatta (Ứng cúng), tu tập thiền chỉ tịnh đúng đắn và tinh tấn, thì có thể đạt 5 rūpāvacara kusala jhāna (thiền thiện sắc giới) và 4 arūpāvacara kusala jhāna (thiền thiện vô sắc giới), được gọi chung là 9 mahaggata kusala citta (tâm thiện đáo đại).

Nếu một bậc Arahatta (Ứng cúng) tu tập thiền chỉ tịnh, vị ấy có thể đạt 5 rūpāvacara kiriya jhāna (thiền tố sắc giới) và 4 arūpāvacara kiriya jhāna (thiền tố vô sắc giới), được gọi chung là 9 mahaggata kusala citta (tâm tố đáo đại).

Người tam nhân tu tập thiền quán minh sát một cách đúng đắn và tích cực có thể đạt 4 maggañāṇa (đạo tuệ) và 4 phalañāṇa (quả tuệ) phối hợp với 8 lokuttara citta (tâm siêu thế).

B1.1/ Năm lộ kiên cố sắc giới (rūpāvacara appanā vīthi)

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) …Bha-Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Go-Jhā”-Bha-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …Bha-Na-Da-“Ma-U-Nu-Go-Jhā”-Bha-…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) …-H-R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề”-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-H-R-D-“K-Ậ-U-B-Ề”-H-…

1. Khi paṭibhāga nimitta[146]của đề mục kasiṇa xuất hiện ở ý môn, hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da).

Kế tiếp, manodvārāvajjana (Ma) (khai ý môn) hướng dòng tâm thức đến paṭibhāga nimitta, quan sát và quyết định cảnh dù cho cảnh ấy tốt hay xấu.

Kế tiếp, 1 trong 2 somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusala citta (tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí) làm phận sự upacāra samādhi javana (đổng lực cận định) bốn lần đối với bậc manda paññā (tuệ chậm hay yếu) dưới những tên gọi như:

Pa = parikamma = chuẩn bị đến thiền.

U = upacāra = cận thiền.

Nu = anuloma = thuận thứ, thích hợp hay liên kết giữa parikamma và jhāna (thiền); đóng vai trò là nhịp cầu làm hài hòa hay cân đối những tâm thấp hơn với những tâm cao hơn.

Go = gotrabhū = chuyển tánh là tâm cắt đứt dòng kāma (dục) để hình thành dòng bậc cao hay mahaggata (đáo đại).

Bốn tâm này được gọi là upācāra samādhi javana (đổng lực cận định). Trong trường hợp của người tikkha paññā (tuệ nhanh hay mạnh), parikamma (Pa) (chuẩn bị) bị loại trừ.

Ngay sau gotrabhū (chuyển tánh), rūpāvacara kusala pathamajjhāna citta (tâm sơ thiền thiện sắc giới) chỉ sanh một lần làm appanā javana (đổng lực kiên cố). Sau sự diệt tắt của pathamajhāna citta (tâm sơ thiền), tiếp sau là dòng bhavaṅga (hữu phần) chảy như thường lệ.

2. Rūpāvacarā appanā vīthi (lộ kiên cố sắc giới) thứ hai sinh khởi như trên, nhường chỗ cho rūpāvacara kusala dutiyajjhāna citta (tâm nhị thiền thiện sắc giới) làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) chỉ một lần.

3. Rūpāvacarā appanā vīthi (lộ kiên cố sắc giới) thứ ba cũng sinh khởi như (1.) nhường chỗ cho rūpāvacara kusala tatiyajjhāna citta (tâm tam thiền thiện sắc giới) làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) chỉ một lần.

4. Rūpāvacarā appanā vīthi (lộ kiên cố sắc giới) thứ tư sanh lần nữa như ở (1.) nhường chỗ cho rūpāvacara kusala catutthajhāna citta (tâm tứ thiền thiện sắc giới) làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) chỉ một lần.

5. Rūpāvacarā appanā vīthi (lộ kiên cố sắc giới) thứ năm sanh như ở (1.), nhưng thay vì 1 trong 2 somanassa sahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí), thì 1 trong 2 upekkhā sahagataṃ ñāṇasampayutaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí) làm phận sự upacāra samādhi javana (đổng lực cận định) bốn hoặc ba lần. Sau đó rūpāvacara kusalapañcamajjhāna citta (tâm ngũ thiền thiện sắc giới) sanh chỉ một lần làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố).

Lưu ý:

Khi bậc tu tiến chú tâm trên đề mục kasiṇa, somanassa hay upekkhā mahākusala citta (tâm đại thiện hỷ hay xả thọ) sẽ làm phận sự đổng lực.

Khi bậc tu tiến nhập định, upacāra samādhi javana (đổng lực cận định) và jhāna javana (đổng lực thiền) phải hợp với cùng một loại vedanā (thọ).

Từ khi 4 rūpāvacara jhāna (thiền sắc giới) trước câu hành với sukha (lạc thọ) chúng được xem là somanassasahagata citta (tâm hỷ thọ). Do đó, trong những trường hợp này, upacāra samādhi javana (những đổng lực cận định) cũng phải là somanassa sahagataṃ citta (câu hành hỷ).

Trong trường hợp thiền thứ năm là upekkhā sahagataṃ citta (tâm câu hành xả), do đó, upacāra samādhi javana (những đổng lực cận định) cũng phải là upekkhā sahagataṃ (câu hành xả).

B1.2/ Bốn lộ kiên cố vô sắc giới (arūpāvacara appanā vīthi)

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) …-Bha-Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Go-Jhā”-Bha-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-Bha-Na-Da-“Ma-U-Nu-Go-Jhā”-Bha-…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) …-H-R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề”-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-H-R-D-“K-Ậ-U-B-Ề”-H-…

Những lộ này, trên hình thức giống như rūpāvacara appanā vīthi (lộ kiên cố sắc giới). Nhưng arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc giới) thì cao hơn rūpāvacara jhāna (thiền sắc giới) về góc độ của sự tập trung, sự tĩnh lặng và tính bậc cao. Bậc tu tiến phải dùng ngũ thiền làm nền tảng bước cao hơn đến arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc giới) và cũng phải tập trung trên một đề mục (không phối hợp với sắc).

Để đạt đến thiền vô sắc giới, bậc tu tiến phải đạt ngũ thiền sắc giới qua thực hành thiền trên một đề mục kasiṇa và phải suy ngẫm về những khuyết điểm của rūpa (sắc) trong thân sắc.

Trong tu tập, trước nhất bậc tu tiến phải tu tập ngũ thiền bằng cách chú tâm trên paṭibhāga nimitta[147] của đề mục kasiṇa. Kế tiếp, vị ấy xuất khỏi thiền, không chú tâm trên paṭibhāga nimitta vì nó liên quan đến sắc (trong trường hợp đề mục kasiṇa này), mà tập trung, chú tâm vào ākāsa (hư không vô tận) hiện hữu vượt qua khỏi paṭibhāga nimitta và niệm: “Ākāsa, ākāsa”. Khi sự khắn khít tinh tế, nhu nhuyến vào paṭibhāga nimitta của vị ấy dứt, nimitta (tướng hay ấn chứng) đột nhiên mất đi, mở ra một hư không không bờ mé. Bậc tu tiến thiền trên “Ākāsa, ākāsa” và khi mức độ tập trung của vị ấy đủ cao, arūpāvacara appanā vīthi (lộ kiên cố vô sắc) sẽ thành tựu.

1. Khi đề mục ākāsa (không vô biên) xuất hiện ở ý môn, dòng bhavaṅga (hữu phần) rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Kế đó, manodvārāvajjana (Ma) (khai ý môn hay hướng ý môn) hướng dòng chảy danh pháp đến cảnh quan sát và xác định cảnh dù cảnh ấy tốt hay xấu.

Sau đó, 1 trong 2 upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí) làm phận sự parikamma (Pa) (chuẩn bị), upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh), [đối với người manda paññā (tuệ chậm)]; hay là upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh), [đối với người tikkha paññā (tuệ nhanh)]. Theo sau những đổng lực cận định này, arūpāvacara kusala jhāna (thiền thiện vô sắc giới đầu tiên), tức là ākāsānañcāyatana kusala citta (Jhā) (tâm thiện không vô biên xứ) sinh khởi một lần làm appanā javana (đổng lực kiên cố). Sau đó, những bhavaṅga citta (tâm hữu phần) tuôn chảy liên tục như thường.

2. Để bước cao hơn đến arūpāvacara kusala jhāna (thiền thiện vô sắc) thứ nhì, bậc tu tiến lấy ākāsānañcāyatana kusala cittaṃ (tâm thiện không vô biên xứ) làm đề mục thiền. Vị ấy chăm chú, miệt mài niệm: “Viññāṇa, viññāṇa” lặp đi lặp lại cho đến khi độ tập trung, chú tâm đủ cao, vị ấy đạt đến sự chuyên chú.

Arūpāvacara appanā vīthi (lộ kiên cố vô sắc) thứ hai thì giống như (1.). Cảnh hay đề mục xuất hiện ở ý môn là ākāsānañcāyatana kusala citta (tâm thiện không vô biên xứ) là tâm làm duyên cho dòng tâm thức sinh khởi như là bhavaṅga calana (Na) (hữu phần rúng động), bhavaṅga paccheda (Da) (hữu phần dứt dòng), manodvārāvajjana (Ma) (khai ý môn), parikamma (Pa) (chuẩn bị) (bỏ qua tâm này đối với người tikkha paññā-tuệ nhanh), upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh) và viññāṇañcāyatana kusala citta (Jhā) (tâm thiện thức vô biên xứ) làm appanā javana (đổng lực kiên cố) sinh khởi. Sau đó là dòng bhavaṅga (hữu phần) tuôn chảy như thường lệ.

3. Trong trường hợp của arūpāvacāra jhāna (thiền vô sắc giới) thứ ba, cảnh hay đề mục xuất hiện ở ý môn là natthibho (không có chi) là quả từ sự phủ nhận ākāsānañcāyatana kusala cittaṃ (tâm thiện không vô biên xứ). Lộ tâm sinh khởi như trước và kết thúc bằng ākiñcaññāyatana kusala cittaṃ (Jhā) (tâm thiện vô sở hữu xứ) làm appanā javana (đổng lực kiên cố).

4. Để bước lên arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc) thứ tư, bậc tu tiến tập trung, chú tâm trên ākiñcaññāyatana kusala cittaṃ (tâm thiện vô sở hữu xứ) làm đề mục thiền. Khi thấy rõ thiền vô sắc thứ tư, đề mục ākiñcaññāyatana kusala cittaṃ (tâm thiện vô sở hữu xứ) này xuất hiện ở ý môn làm duyên cho lộ tâm sinh khởi như trước. Trong trường hợp này, nevasaññā-n’asaññāyatana kusala cittaṃ (Jhā) (tâm thiện phi tưởng phi phi tưởng xứ) sinh khởi một lần làm appanā javana (đổng lực kiên cố) và kế tiếp những bhavaṅga citta (tâm hữu phần) tuôn chảy như thường.

Lưu ý: Độc giả nên ôn lại phần trình bày về Arūpa jhāna ở phần Arūpa jhāna (thiền vô sắc) – Chương Citta để trợ giúp cho việc học Arūpāvacana Appanā Vīthi (lộ kiên cố vô sắc giới).

(1) Khi tất cả arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc giới) là câu hành xả, upacārasamādhi javana citta (tâm đổng lực cận định) đi trước cũng phải là upekkhāsahagataṁ (câu hành xả).

(2) Arahaṃ (bậc Ứng cúng) có thể tu tập rūpāvacara jhāna (thiền sắc giới) và arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc giới) giống như cách đã mô tả trên. Nhưng thay vì kusala citta (tâm thiện), thì kiriya citta (tâm tố) sinh khởi. Hình thức của lộ giống như trên. Trong việc mô tả diễn tiến của lộ, không chỉ appanā vīthi (đổng lực kiên cố), mà tất cả upacāra samādhi javana (đổng lực cận định) đi trước cũng phải là kiriya citta (những tâm tố) tương ứng.

B1.3/ Lộ nhập thiền (jhāna samāpatti vīthi)

“Samāpatti” nghĩa là “nhập”. Một người đã từng đắc sơ thiền sắc giới có thể nhập vào thiền ấy bất cứ khi nào vị ấy muốn. Nếu thuần thục, vị ấy có thể nhập vào thiền ngay tức khắc và duy trì trạng thái nhập định hàng một, hai, ba giờ đồng hồ cho đến bảy ngày. Trong giai đoạn này, chỉ có tâm thiền tương ứng sinh khởi lặp đi lặp lại và liên tục lấy paṭibhāga nimitta làm cảnh. Do đó, vị ấy sẽ không nghe bất cứ âm thanh hay biết bất cứ cảnh nào khác trong lúc nhập định.

Người đã đạt được tất cả thiền sắc giới và vô sắc giới có thể nhập vào bất cứ thiền nào mà họ đắc, nhưng trước tiên vị ấy phải nhập vào sơ thiền. Kế tiếp, bằng cách loại bỏ vitakka (tầm), vị ấy vào nhị thiền. Kế tiếp, bằng cách loại bỏ vicāra (tứ), vị ấy vào tam thiền và v.v…

Jhāna samāpatti vīthi (lộ nhập thiền) diễn tiến như sau:

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) …-Bha-Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Go-Jhā-Jhā-Jhā… nhiều vô số…”-Bha-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-Bha-Na-Da-“Ma-U-Nu-Go-Jhā-Jhā-Jhā… nhiều vô số…”-Bha-…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) …-H-R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề-Ề… nhiều vô số…”-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-H-R-D-“K-Ậ-U-B-Ề-Ề-Ề… nhiều vô số…”-H-…

1. Nhập rūpāvacara jhāna (thiền sắc giới):

Paṭibhāga nimitta của đề mục thiền kasiṇa xuất hiện ở ý môn làm cho hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Kế tiếp mano dvārāvajjana (Ma) (khai ý môn) hướng dòng danh pháp đến paṭibhāga nimitta, quan sát và quyết định dù nó tốt hay xấu. Sau đó, 1 trong 2 somanassa sahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusala cittaṃ [tâm đại thiện câu hành hỷ tương ưng trí (lấy upekkhāsahagataṃ (câu hành xả) để vào ngũ thiền)] làm phận sự parikamma (Pa) (chuẩn bị) [bỏ qua tâm này đối với người tikkha paññā (tuệ nhanh)], upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh). Kế tiếp, rūpāvacara kusala citta (Jhā) (tâm sơ, hoặc nhị, tam, tứ hay ngũ thiền thiện sắc giới) sanh nhiều lần làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố). Khi xuất khỏi thiền hay chấm dứt trạng thái miệt mài, bhavaṅga citta rơi vào dòng hữu phần.

2. Nhập aūpavacara jhāna (thiền vô sắc giới):

Ākāsa (hư không vô biên) mở ra khi Paṭibhāga nimitta mất đi (bắt cảnh tương ứng cho thiền vô sắc cao hơn) vào lộ ý môn và trở nên rõ rệt ở tại ý môn; làm cho hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Kế tiếp, mano dvārāvajjana (Ma) (khai ý môn) tác ý xoay dòng danh pháp hướng đến Paṭibhāga nimitta quan sát hư không không cùng tận và quyết định dù nó là tốt hay xấu.

Sau đó, 1 trong 2 upekkhāsahagataṃ ñānasampayuttaṃ mahākusala citta (tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí) làm phận sự parikamma (Pa) (chuẩn bị) [bỏ qua tâm này đối với người tikkha paññā (tuệ nhanh)], upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh). Kế tiếp, ākāsānañcāyatana kusala cittaṃ (tâm thiện không vô biên xứ) [hay arūpāvacara kusala cittaṃ (tâm thiện vô sắc giới) cao hơn] làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) nhiều lần. Khi xuất khỏi thiền hay chấm dứt trạng thái miệt mài, bhavaṅga citta rơi vào dòng hữu phần.

B1.4/ Lộ kiên cố thắng trí hay thần thông (abhiññā[148] appanā vīthi)

Những ai đã từng đắc tất cả rūpāvacara jhāna (thiền sắc giới) và tất cả arūpāvacara jhāna (thiền vô sắc giới) có thể tu tiến thêm nữa dựa theo sự hướng dẫn được trình bày trong Visuddhimagga (Thanh Tịnh Đạo) hay những kinh sách khác của Phật giáo để đạt đến 5 lokiya abhiññā [thắng trí (thần thông) hiệp thế]. Những thắng trí này đạt được qua sự toàn hảo trong sự chú tâm và chúng liên quan đến trí cao hơn phối hợp với rūpāvacara pañcamajjhāna (ngũ thiền sắc giới). Chúng là gì?

1. Iddhi vidha abhiññā = thần thông, gồm những khả năng siêu phàm khác nhau như một hóa thành nhiều, nhiều hóa thành một. Vị ấy xuyên qua tường và núi mà không gặp trở ngại như thể xuyên qua hư không. Trong đất, vị ấy độn thổ và trồi lên như thể trong nước. Vị ấy đi trên nước không chìm như thể đi trên đất. Tréo chân và bay trong hư không như một con chim bay.

2. Dibba sota abhiññā = thiên nhĩ thông, có thể nghe cả hai âm thanh trời và người, xa và gần.

3. Dibba cakkhu abhiññā = thiên nhãn thông có thể thấy cả hai cảnh trời và người, xa và gần, ẩn hay hiện. Vị ấy có thể thấy chúng sanh ở cõi Địa ngục thấp cũng như ở cõi trời. Vị ấy thấy được sự chết, diệt tắt và sanh trở lại, kẻ thấp hèn và người cao sang, người đẹp và người xấu. Vị ấy thấy chúng sanh sanh trở lại tùy theo hạnh nghiệp của họ.

4. Paracitta vijjhānana abhiññā hay Ceto pariya ñāṇa = tha tâm thông, khả năng biết tâm chúng sanh khác bằng nhiều cách hay thâm nhập tâm của người khác.

5. Pubbe nivāsānussati abhiññā = túc mạng thông, khả năng nhớ nhiều kiếp sống như một kiếp, hai, ba, bốn, năm kiếp v.v… một trăm ngàn kiếp; nhớ nhiều sự hình thành và hoại diệt của nhiều thế giới: “Tôi đã từng ở đó, có tên gọi… và chết ở đó, tôi sanh vào nơi khác…. Và chết ở đó, tôi lần nữa sanh lại ở đây”.

Dựa trên Dibba cakkhu abhiññā (thiên nhãn thông), vị ấy có thể tu tập thêm hai năng lực thông như sau:

6. Yathākammūpagañāṇa = tùy nghiệp trí, năng lực thấy chúng sanh trong 31 cõi hiện hữu và cũng như những nghiệp tương ứng của họ làm cho họ tái tục. Trí này thấy chúng sanh tử và tái tục, những người bậc thấp và bậc cao, những người đẹp và xấu. Trí này thấy chúng sanh tái tục tùy theo nghiệp của họ.

7. Anāgataṁsañāṇa = vị lai trí, năng lực biết những việc ở vị lai, những sự sống ở vị lai và những thế giới vị lai.

Do đó, chúng ta có thể nói có 7 lokiya abhiññā [thắng trí (thần thông) hiệp thế]. Nhưng khi tính năm thông (trí siêu phàm) thì yathākammūpagañāṇa (tùy nghiệp trí) và anāgataṁsañāṇa (vị lai trí) được gồm trong dibba cakkhu Abhiññā (thiên nhãn thông). Cũng như cutūpāpatañāṇa (sanh tử trí) là trí về tử và tái tục của chúng sanh, được gồm trong dibbacakkhu (thiên nhãn).

Khi tính sáu thần thông như trong Chalābhiññā, chúng ta cộng āsavakkhayañāṇa (lậu tận thông) vào 5 lokiya abhiññā [thắng trí (thần thông) hiệp thế].

8. Āsavakkhayañāṇa = Arahattamaggañāṇa (Trí đạo Vô sanh hay trí lậu tận) là trí phối hợp với Arahattamagga (đạo Vô sanh) là đạo có thể đoạn tuyệt tất cả pháp lậu (āsava).

Lộ thắng trí có dạng:

Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Go-Bhiñ”-Bha-…

Hay: R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ô”-H-…

Giả sử một người từng đạt thắng trí hiệp thế, muốn hóa thành nhiều thân. Vị ấy chú tâm trên đề mục pathavī-kasiṇa (kasiṇa đất) và tu tập rūpāvacara kusala pañcamajjhāna (ngũ thiền thiện sắc giới) một vài sát-na. Kế tiếp, vị ấy xuất khỏi thiền và chặn lại hữu phần, lập một nguyện mạnh mẽ hay quyết tâm: “Hãy có 1000 thân tách biệt và giống y như tự thân tôi”.

Vị ấy hoàn toàn tự tin rằng lời nguyện của vị ấy sẽ thành hiện thực. Những hình tướng xuất hiện ở ý môn của vị ấy làm cho hữu phần rúng động hai lần rồi dứt. Manodvārāvajjana (khai ý môn) xoay dòng danh pháp hướng đến cảnh, quan sát những hình tướng và quyết đoán dù cảnh sắc ấy tốt hay xấu. 1 trong 2 upekkhāsahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ mahākusalacittaṃ (tâm đại thiện câu hành xả tương ưng trí) làm phận sự parikamma (Pa) (chuẩn bị), upacāra (U) (cận thiền), anuloma (Nu) (thuận thứ) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh). Kế tiếp quan sát 1000 hình tướng, rūpāvacara kusala pañcamajjhāna (ngũ thiền thiện sắc giới) sanh một lần làm phận sự abhiññā javana (đổng lực thông hay thắng trí). Kế tiếp, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) theo sau và vị ấy xuất ra khỏi thiền. Ngay khi abhiññā javana (đổng lực thông hay thắng trí) sinh khởi, 1000 hình tướng xuất hiện.

Những phần thông khác được phát huy tương tợ như cách này.

B2.1/ Lộ đắc đạo (lộ đạo kiên cố - magga appanā vīthi)

Bậc tu tiến pháp quán (minh sát), chú tâm trên ba trạng thái hay ba tướng phổ thông là aniccā (vô thường), dukkhā (khổ) và anattā (vô ngã). Sau khi tu tập 10 loại vipassanā ñāṇa (tuệ quán) đắc magga (đạo) và phala (quả của đạo) theo sau. Có bốn bậc magga và phala. Magga appanā vīthi (lộ đạo kiên cố) diễn tiến như sau:

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Go-Mag-Pha-Pha”-Bha…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) Na-Da-“Ma -U-Nu-Go-Mag-Pha-Pha-Pha”-Bha…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ạ-Ả-Ả”-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) R-D-“K-Ậ-U-B-Ạ-Ả-Ả-Ả”-H-…

1. Khi một trong ba tướng phổ thông vào lộ ý môn của bậc tu tiến phàm phu (kẻ trần tục hay người bị bao vây bởi 10 loại phiền não), hữu phần rúng động hai lần rồi dứt (Na-Da). Kế tiếp, quan sát và quyết đoán những tướng phổ thông, mano dvārāvajjana (Ma) (khai ý môn) sanh một lần tác ý xoay dòng danh pháp hướng đến cảnh, quan sát cảnh và quyết định dù cho cảnh tốt hay xấu. Kế tiếp, 1 trong 4 ñāṇasampayuttaṃ mahākusala cittaṃ (tâm đại thiện tương ưng trí) quán sát những tướng phổ thông sanh ba lần làm những phận sự như parikamma (Pa) (chuẩn bị), upacāra (U) (cận đạo), anuloma (Nu) (thuận lưu) và tiếp đến quan sát Nibbāna (Níp-bàn) làm một phận sự nữa là gotrabhū (Go) (chuyển tánh). Tiếp đến, Sotāpatti magga javana (Mag) (đổng lực Thất lai đạo) sinh khởi một lần quan sát Nibbāna (Níp-bàn). Liền sau đó, quả của đạo, tức là, Sotāpatti phala cittaṃ (Pha-Pha) (tâm quả Thất lai) làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) hai lần. Sau đó, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) rơi vào dòng hữu phần và vị ấy ra khỏi lộ đắc đạo. Nếu vị ấy là người tikkha paññā (tuệ nhanh) thì bỏ qua tâm parikamma (chuẩn bị) và phala javana (Pha-Pha-Pha) (đổng lực quả) sinh khởi ba lần. Nay, vị ấy trở thành sotāpanna (bậc Thánh Nhập lưu) là giai đoạn thứ nhất của bậc Thánh.

Lưu ý: Trong magga-vīthi (lộ đắc đạo) trên, parikamma (Pa) (chuẩn bị), upacāra (U) (cận đạo), anuloma (Nu) (thuận lưu) và gotrabhū (Go) (chuyển tánh) biểu thị cho những việc sau:

Pa = parikamma = chuẩn bị của đạo.

U = upacāra = cận đạo.

Nu = anuloma = thuận lưu. Sự thích thú, sự kết nối; làm hài hòa, cân đối, hòa hợp giữa tâm thấp với tâm cao.

Go = gotrabhū = chuyển tánh là tâm cắt đứt dòng puthujjana (phàm) để hình thành dòng Ariya (Thánh).

Một puthujjana (phàm phu) là người ham mê vật chất, kẻ trần tục, hay người bị trói bởi cả mười pháp triền.

Một khi vị ấy trở thành một Ariya (bậc Thánh), vị ấy không bao giờ trở lại puthujjana (phàm) lần nữa. Do đó, gotrabhū (chuyển tánh) cắt đứt dòng phàm chỉ một lần. Trong ba lộ magga-phala (đạo-quả) sau, Vo = vodāna (dũ tịnh) được thay vào chỗ của Go = gotrabhū (chuyển tánh) của lộ đắc sơ đạo.

2. Để thấy rõ magga và phala (đạo và quả) thứ hai, sotāpanna hay sotapan (bậc Thất lai là người đã thấy rõ đạo và quả lần đầu) phải quán về tam tướng phổ thông của pháp hữu vi lần nữa. Khi lộ nhị đạo sinh khởi diễn tiến như trên – chỉ cần thay:

‘Vodāna (dũ tịnh)’[149] vào chỗ của ‘gotrabhū (chuyển tánh)’,

‘Sakadāgāmi magga (Nhất lai đạo)’ vào chỗ của ‘Sotāpatti magga (Thất lai đạo)’,

‘Sakadāgāmi phala (Nhất lai quả)’ vào chỗ của ‘Sotāpatti phala (Thất lai quả)’.

Sau magga vīthi (lộ đạo thứ hai) này, vị ấy trở thành một Sakadāgāmi hay Sakadāgam (bậc Nhất lai, tức là, vị ấy sẽ trở lại cõi Dục chỉ một lần).

3. Nếu sakadāgam (bậc Nhất lai) tu tiến pháp quán thêm nữa, vị ấy có thể phát triển magga vīthi (lộ đắc đạo) thứ ba diễn tiến như lộ đạo thứ hai. Chỉ đổi sakadāgāmi (bậc Nhất lai) thành Anāgāmi (bậc Bất lai).

Vị ấy nay thành một Anāgāmi hay Anāgam (bậc Bất lai, tức là, vị ấy sẽ không tái tục ở cõi Dục lần nào nữa).

4. Nếu anāgam (bậc Bất lai) tu tiến pháp quán thêm nữa, vị ấy có thể phát triển magga vīthi (lộ đắc đạo) thứ tư. Lộ này lần nữa diễn tiến như trước. Chỉ đổi Anāgāmi (bậc Bất lai) thành Arahatta (bậc Vô sanh).

Khi ấy, vị này trở thành một bậc Arahatta (Ứng cúng – toàn hảo).

B2.2/ Lộ nhập thiền quả (phala samāpatti vīthi)

Có bốn bậc Thánh: Sotāpanna (bậc Thất lai, Nhập lưu), sakadāgāmi (bậc Nhất lai), Anāgāmi (bậc Bất lai) và Arahat (bậc Vô sanh).

Mỗi bậc Thánh có thể nhập quả tương ứng với đạo mà vị ấy đã đắc. Bằng cách ấy, vị ấy hưởng sự vắng lặng của Nibbāna (Níp-bàn). Trong lúc nhập thiền quả, lộ nhập quả diễn tiến như sau:

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) Na-Da-“Ma-Pa-U-Nu-Vo-Pha-Pha-…”-Bha-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) Na-Da-“Ma-U-Nu-Vo-Pha-Pha-Pha-…”-Bha-…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) R-D-“K-Ẩ-Ậ-U-B-Ả-Ả-…nhiều lần…”-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) R-D-“K-Ậ-U-B-Ả-Ả-Ả-…nhiều lần…”-H-…

Để phát triển phala samāpatti vīthi (lộ nhập quả), chư Thánh phải triển khai thiền quán minh sát lần nữa, chú tâm trên ba trạng thái (hay tướng) của pháp hữu vi cho đến khi phala samāpatti vīthi (lộ nhập quả) sinh khởi.

1. Khi một trong ba tướng phổ thông của pháp hữu vi đi vào lộ ý môn của một sotāpanna (bậc Thất lai), hữu phần rúng động hai lần là bhavaṅga calana (hữu phần rúng động) và bhavaṅgupaccheda (hữu phần dứt dòng) (Na-Da) rồi dứt. Kế tiếp, mano dvārāvajjana (khai ý môn) hướng dòng danh pháp đến tướng phổ thông, quan sát nó và quyết định dù cảnh tốt hay xấu. Sau đó, 1 trong 4 ñāṇasampayuttaṃ mahākusala citta (tâm đại thiện tương ưng trí) quan sát ti-lakkhaṇa (cảnh tam tướng) ba lần, làm phận sự parikamma (chuẩn bị) [bỏ qua tâm này đối với người tikkha paññā (tuệ nhanh)], upacāra (cận hành) và anuloma (thuận thứ) (Pa-U-Nu)[150] và quan sát Nibbāna (Níp-bàn) làm phận sự vodāna (dũ tịnh) một lần. Sau đó, Sotāpatti phala citta (tâm quả Thất lai) quán sát Níp-bàn làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) nhiều lần như vị ấy muốn cho đến bảy ngày. Khi bhavaṅga citta (tâm hữu phần) rơi vào dòng hữu phần và vị ấy xuất khỏi lộ phala-samāpatti (nhập thiền quả).

Lộ nhập thiền quả của những bậc Thánh cao hơn thì giống như trên – chỉ đổi Sotāpanna và Sotāpatti phala citta (tâm quả Thất lai) thành Sakadāgāmi và Sakadāgāmi phala citta (tâm quả Nhất lai); Anāgāmi và Anāgāmi phala citta (tâm quả Bất lai) và Arahat và Arahat phala citta (tâm quả Vô sanh) tương ứng.

2. Khi một trong ba tướng phổ thông đi vào lộ ý môn của một Sakadāgāmi (bậc Nhất lai), … sakadāgāmi phala citta (tâm quả Nhất lai) …

3. Khi một trong ba tướng phổ thông đi vào lộ ý môn của một Anāgāmi (bậc Bất lai), … Anāgāmi phala citta (tâm quả Bất lai) …

4. Khi một trong ba tướng phổ thông đi vào lộ ý môn của một Arahat (bậc Vô sanh), … 1 trong 4 ñāṇasampayuttaṃ mahākiriya citta (tâm đại tố tương ưng trí) … Arahat phala citta (tâm quả Vô sanh) …

Tadārammaṇa-Niyāma (Định Luật Na Cảnh)

25. Sabbatthā pi pan’ ettha aniṭṭhe ārammaṇe akusala-vipākān’ eva pañcaviññāṇa-sampaticchana-santīraṇa-tadārammaṇāni.

26. Iṭṭhe kusalavipākāni.

27. Ati itthe pana somanassa sahagatān’eva santīraṇatadārammaṇāni.

Hơn nữa, trong 5 môn này và lộ ý môn, đối với tất cả loại cảnh (rất lớn, lớn, nhỏ, rất nhỏ, v.v…), nếu cảnh không đáng mong mỏi, chỉ những quả bất thiện, thì akusalavipāka pañcaviññāṇa (ngũ thức quả bất thiện), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn) và tadārammaṇa (na cảnh) sẽ sanh. Khi cảnh đáng mong mỏi, chỉ có quả thiện là kusalavipāka pañcaviññāṇa (ngũ thức quả thiện), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn) và tadārammaṇa (na cảnh) sẽ sanh.

Tatth’ āpi somanassasahagata-kiriyajavanāvasāne somanassasahagatān’ eva tadārammaṇāni bhavanti, upekkhāsahagatakiriyajavanāvasāne ca upekkhā sahagatān’ eva honti.

Giữa những tadārammaṇa (na cảnh), chỉ somanassasahagata tadārammaṇa (na cảnh câu hành hỷ) sẽ sanh ở cuối somanassasahagata kiriyajavana (đổng lực tố câu hành hỷ) và chỉ upekkhāsahagata tadārammaṇa (na cảnh câu hành xả) sẽ sanh ở cuối upekkhāsahagata kiriyajavana (đổng lực tố câu hành xả).

28. Domanassasahagata javanāvasāne ca pana tadārammaṇāni c’ eva bhavaṅgāni ca upekkhāsahagatān’ eva bhavanti.

Hơn nữa, ở cuối domanassasahagata javana (đổng lực câu hành ưu), chỉ có upekkhāsahagata tadārammaṇa (na cảnh câu hành xả) và upekkhāsahagatā bhavaṅga citta (tâm hữu phần câu hành xả) có thể sanh.

Tasmā yadi somanassapaṭisandhi kassa domanassasahagatajavanāvasāne tadārammaṇasambhavo n’ atthi, tadā yaṁ kiñci paricitapubbaṁ parittārammaṇam ārabbha upekkhāsahagata santīraṇaṁ uppajjati. Tam anantaritvā bhavaṅgapāto’ va hotī ti vadanti Ācariyā.

Cho nên, trong trường hợp của người tái tục bằng tâm câu hành hỷ, nếu ở cuối là domanassasahagata javana (đổng lực câu hành ưu) thì không có tâm na cảnh sanh, nên các bậc thầy giải thích, có sự sinh khởi của 1 upekkhāsahagata santīraṇa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả) bắt lấy bất cứ cảnh quen thuộc bình thường nào. Ngay sau đó, có sự rơi vào dòng hữu phần.

Lưu ý: Hỷ thọ và ưu thọ là hoàn toàn đối lập. Những tâm câu hành với thọ đối lập nhau thì không thể sanh liền kề. Những tâm câu hành với 1 trong 2 thọ này thì tâm sanh ngay sau có thể là câu hành xả. Do đó, nếu có cơ hội cho tadālambana citta (tâm na cảnh) theo sau những tâm domanassa javana (đổng lực ưu thọ) chỉ có những tâm upekkhāsahagata tadālambaṇa (na cảnh câu hành xả) sẽ sanh. Nếu không có dịp cho tadālambaṇa (na cảnh) thì tiếp ngay sau những domanassa javana (đổng lực ưu thọ) sẽ là những upekkhāsahagatā bhavaṅga citta (tâm hữu phần câu hành xả).

Đối với người tái tục bằng somanssasahagata mahāvipāka citta (tâm đại quả câu hành hỷ), thì bhavaṅga citta (tâm hữu phần) của vị ấy thì cũng là somanssasahagata mahāvipāka citta (tâm đại quả câu hành hỷ). Nếu khi người này nổi giận và không có cơ hội cho tadālambana citta (tâm na cảnh) sanh, bhavaṅga citta (tâm hữu phần) phải theo sau tâm đổng lực ưu thọ. Nhưng somanassa bhavaṅga (hữu phần hỷ thọ) thường không thể sanh ngay sau tâm ưu thọ. Vì theo định luật thì tâm câu hành với thọ đối lập không thể sanh liền kề. Trong trường hợp đó, những bậc tiền bối Abhidhamma dạy rằng upekkhāsahagatā santīraṇaa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả) sanh một lần, đóng vai trò là một pháp đệm trung gian giữa ưu thọ của javana (đổng lực) và hỷ thọ của bhavaṅga (hữu phần). Trường hợp upekkhā santīraṇa (thẩm tấn xả thọ) không thực hiện sự thẩm tấn. Nó bắt một cảnh khác với cảnh của lộ - một vài không liên quan với cảnh dục, cảnh mà vị ấy đã quen thuộc và đơn giản là làm việc lót hay mở đường trở lại dòng chảy bình thường của somanassa bhavaṅga (hữu phần hỷ thọ). Tâm thẩm tấn câu hành xả đặc biệt này được gọi là “āgantuka bhavaṅga” (hữu phần khách).

29. Tathā kāmāvacarajavanāvasāne kāmāvacarasattānaṁ kāmāvacara-dhammesv’evva ārammaṇabhūtesu tadārammaṇaṁ icchantī ti.

Những tadārammaṇa citta (tâm na cảnh) chỉ sanh ở cuối kāmāvacara javana (đổng lực dục giới), chỉ với những người dục giới, chỉ khi cảnh dục thuộc về cõi Dục.

Lưu ý: Tadālambaṇa (na cảnh) chỉ sanh ở cuối sau đổng lực dục giới, chỉ với người dục giới, chỉ khi cảnh dục xuất hiện ở môn. Chúng không sanh sau những appanājavana (đổng lực kiên cố) hay ở những cõi Phạm thiên hoặc khi cảnh là paññatti (pháp chế định), mahaggata (đáo đại) hay Nibbāna (Níp-bàn).

30. Kāme javanasattālambaṇānaṁ niyame sati, vibhūte‘timahante ca, tadārammaṇaṁ īritaṁ.

Ayaṁ ettha tadārammaṇaniyamo.

Khi chắc chắn rằng những đổng lực, người và cảnh thuộc về cõi Dục, thì khi ấy có thể nói rằng những tadārammaṇa citta (tâm na cảnh) sanh trong cả hai vibhūtārammaṇa vīthi (lộ cảnh rõ) và atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn).

Ở đây, những gì được nói là định luật hay trình tự của na cảnh.

Diễn Tiến của Na Cảnh

Tadālambaṇa (na cảnh) chỉ sanh với người dục giới khi chúng bắt cảnh dục bằng kāma javana-vāra vīthi (lộ chót đổng lực dục giới).

Nói chung, theo sau upekkhā jāvana (đổng lực xả thọ) là upekkhā tadālambaṇa (na cảnh xả thọ) hay theo sau somanassa javana (đổng lực hỷ thọ) là upekkhā tadālambaṇa (na cảnh hỷ thọ). Trong tu tập, những diễn tiến như sau được quán sát:

1. Sau 4 mahā kiriyaupekkkhā javana (đổng lực đại tố xả thọ) và 2 domanassa javana (đổng lực ưu thọ), có thể 4 mahā vipāka upekkhā tadālambaṇa (na cảnh đại quả xả thọ) và 2 santīraṇa upekkhā tadālambaṇa (na cảnh thẩm tấn xả thọ) sinh khởi.

2. Sau 4 mahākiriya somanassa javana (đổng lực đại tố hỷ thọ) và hasituppāda javana (đổng lực tiếu sinh), có thể 4 mahā vipāka somanassa tadālambaṇa (na cảnh đại quả hỷ thọ) và 1 somanassa santīraṇa tadālambaṇa (na cảnh thẩm tấn hỷ thọ) sinh khởi.

3. Sau 10 akusala javana (đổng lực bất thiện) và 8 mahā kusala javana (đổng lực đại thiện) còn lại, tất cả 11 tadālambaṇa (na cảnh) có thể sinh khởi.

B2.3/ Lộ nhập thiền diệt (nirodha samāpatti vīthi)

‘Nirodha samāpatti’ nghĩa là đạt đến sự diệt tắt của cái biết. Lộ này được phát triển để tạm thời đình chỉ sự hoạt động của tất cả tâm và sở hữu tâm, theo ngay sau neva saññā-n’āsaññā yatana jhāna (thiền phi tưởng phi phi tưởng xứ).

Chỉ có Anāgāmi (bậc Bất lai) và Arahat (bậc Vô sanh), người thuần thục trong tất cả 8 jhāna (thiền) có khả năng phát triển nirodha samāpatti vīthi (lộ nhập thiền diệt). Tiến trình để tu tập đạt đến thiền này như sau:

Trước nhất, bậc tu tiến, người muốn nhập thiền diệt trên paṭibhāganimitta của kasina đất theo trình tự nhập rūpāvacara kusala paṭhamajhāna (sơ thiền thiện sắc giới), rồi xuất khỏi thiền và chú tâm trên những chi thiền bằng sự chú tâm đến những trạng thái / tướng vô thường, khổ não và vô ngã tướng của nó. Vị ấy lặp lại tiến trình này với nhị, tam, tứ và ngũ thiền thiện sắc giới và cũng với thiền vô sắc giới thứ nhất, thứ hai và thứ ba.

Kế tiếp, vị ấy lập bốn adhiṭṭhāna (điều nguyện)

1. Nguyện cho tôi trú hay duy trì trong nirodha samāpatti (nhập thiền diệt) một giờ, hai giờ, v.v…, một ngày, hai ngày, v.v…, bảy ngày (nêu thời gian không quá tuổi thọ mà vị ấy có thể biết).

2. Nguyện cho thân thể của tôi, những vật dụng mà tôi đang dùng và chỗ ở mà tôi đang trú không bị tổn hại hay tiêu hoại bởi bất cứ nguyên do nào (vị ấy có thể phân ranh khu vực đến mức tối đa theo vị ấy thích).

3. Nguyện cho tôi xuất khỏi nirodha samāpatti (nhập thiền diệt) ngay khi Đức Phật muốn gặp tôi (đây là vào thời khi Đức Phật còn tại thế).

4. Nguyện cho tôi xuất khỏi nirodha samāpatti (nhập thiền diệt) ngay khi hội chúng tăng muốn tôi hiện diện (điều này vì do sự kính trọng của Tăng đoàn).

Bây giờ, vị ấy tu tập arūpāvacara kusala catutthajhāna (tứ thiền thiện vô sắc giới) và ngay sau nevasaññā-n’āsaññā yatana cittaṃ (tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ) sanh làm appanā javana (đổng lực kiên cố) 2 sát-na tâm, dòng tâm thức bị cắt đứt – không có citta (tâm), cetasika (sở hữu tâm) và cittaja rūpa (sắc tâm) sinh khởi nữa.

Vị ấy sẽ vẫn giữ nguyên trong trạng thái diệt tắt của citta (tâm), cetasika (sở hữu tâm) và cittaja rūpa (sắc tâm) cho đến cuối giai đoạn mà vị ấy kiên quyết duy trì trong nirodha samāpatti (nhập thiền diệt). Mặc dù không thở, ăn, uống hay biết pháp chi, vị ấy vẫn sống. Khi vị ấy xuất khỏi nirodha samāpatti (nhập thiền diệt), Anāgāmiphalacitta (tâm quả Bất lai) sanh một lần làm đổng lực kiên cố nếu vị ấy là một Anāgāmi (bậc Bất lai), hay Arahattaphalacitta (tâm quả Arahaṃ) sanh một lần làm đổng lực kiên cố nếu vị ấy là một Arahat (Arahaṃ). Kế tiếp, bhavaṅga citta rơi vào dòng hữu phần.

Lộ nirodha samāpatti (nhập thiền diệt) diễn tiến như sau:

Theo ký tự Pāḷi:

Manda paññā (tuệ chậm) …-Bha-Na-Da-ma-Pa-U-Nu-Vo-Jhā-Jhā……phala-Bha-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-Bha-Na-Da-ma-U-Nu-Vo-Jhā-Jhā……phala-Bha-…

Theo ký tự Việt:

Manda paññā (tuệ chậm) …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề…tâm không sanh…Ả-H-…

Tikkha paññā (tuệ nhanh) …-R-D-K-Ậ-U-B-Ề-Ề…tâm không sanh…Ả-H-…

B2.4/ Lộ ý môn kiên cố cận Níp-bàn

Lộ ý môn kiên cố cận Níp-bàn diễn tiến ngay trước khi Níp-bàn cũng như những lộ kiên cố cận tử, nhưng sau những lộ này là sự diệt tắt của pháp hành (saṅkhāra), tức Níp-bàn.

Trong tất cả những lộ ý môn kiên cố: Đối với bậc tuệ yếu thì có sát-na tâm ‘Chuẩn bị”, còn đối với bậc tuệ mạnh thì không có sát –na tâm upacāra (chuẩn bị).

- Lộ ý môn liên thiền tố cận Níp-bàn, diễn tiến tợ như lộ nhập thiền thiện:

Có 9 lộ cho 9 bậc thiền x 2 bậc tuệ mạnh và yếu = 18 lộ.

Có xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề-Ề-…bds…-H-Ử (có 18 lộ)

Không xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề-Ề-…bds…-Ử (có 18 lộ)

- Lộ ý môn liên thông tố cận Níp-bàn, diễn tiến tợ như lộ hiện thông:

Có xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ô-H-Ử (nhân 2 tuệ = 2 lộ)

Không xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ô-Ử (nhân 2 tuệ = 2 lộ)

- Lộ ý môn phản khán (xem lại) chi thiền tố (tùy bậc thiền), cận Níp-bàn:

Mỗi lộ phản khán 1 chi thiền: (sơ thiền 5 chi+4+3+2+2+2+2+2+2) chi = 24 lộ x 2 tuệ.

Có xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề-bds-H-R-D-K-7C-H-R-D-K-5C-H-Ử

Không xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ề-Ề-bds-H-R-D-K-7C-H-R-D-K-5C-Ử

- Lộ ý môn phản khán (xem lại) phiền não, đạo, quả (tùy bậc Thánh), cận Níp-bàn:

Lộ này còn gọi là lộ đắc đạo tột mạng, tức là đắc đạo-quả ngay trước lộ ý môn phản khán phiền não rồi Níp-bàn. Mỗi lộ phản khán 1 trong 10 phiền não.

Có xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ạ-3Ả-4H-R-D-K-7C-4H-R-D-K-5C-H-Ử

Không xen hữu phần: …-R-D-K-Ẩ-Ậ-U-B-Ạ-3Ả-4H-R-D-K-7C-4H-R-D-K-5C-Ử

Vipāka Niyāma – Định luật Quả

“Niyāma” nghĩa là “định luật”. Như vipāka citta (tâm quả) là quả của kamma (nghiệp). Chúng thường sanh trong vīthi (lộ) theo kamma (nghiệp) như ảnh hiện trong gương y như người trước gương.

Khi một người gặp những vật bất tịnh như là xác chúng sanh thối rữa, phân, v.v…, là do akusala kamma (nghiệp bất thiện). Tại sát-na ấy, akusala vipāka cittaṃ (tâm quả bất thiện) là cakkhu viññāṇa (nhãn thức), sampaṭicchana (tiếp thâu), santīraṇa (thẩm tấn) và tadālambaṇa (na cảnh) sanh trong lộ.

Khi một người gặp những cảnh tương đối tốt, kusala vipāka cittaṃ (tâm quả thiện) – đó là cakkhu viññāṇa (nhãn thức), sampaṭicchana (tiếp thâu), upekkhā-santīraṇa (thẩm tấn xả thọ) và upekkhā-tadālambaṇa (na cảnh xả thọ) sanh trong lộ. Khi gặp cảnh rất tốt somanassa-santīraṇa (thẩm tấn hỷ thọ) và somanassa-tadālambaṇa (na cảnh hỷ thọ) sanh thay vì upekkhā (xả thọ).

Kusala và akusala javana (đổng lực thiện và bất thiện) không thường sanh như vipāka citta (tâm quả). Yoniso manasikāra (khéo tác ý)[151] dẫn đến sự sinh khởi của kusala javana (đổng lực thiện), trong khi ayoniso manasikāra (không khéo tác ý)[152] làm cho akusala javana (đổng lực bất thiện) sinh khởi.

Javana Niyāma - Định luật Đổng lực

31. Javanesu ca parittajavanavīthiyaṁ kāmāvacarajavanāni sattakkhattuṁ chakkhattuṁ eva vā javanti.

32. Mandappavattiyaṁ pana maraṇa-kālādīsu pañcavaram eva.

Hơn nữa, giữa những đổng lực trong một lộ với đổng lực dục giới (kāmājavana), những đổng lực dục giới sanh hoặc bảy, hoặc sáu lần.

Trong trường hợp của một tiến trình lộ yếu, không rõ, như lúc đang tử, đổng lực dục giới (kāmājavana) chỉ sanh năm lần.

33. Bhagavato pana yamakapāṭihāriyakālādīsu lahukappavattiyaṁ cattāri pañca vā paccavekkhaṇacittāni bhavantī ti pi vadanti.

Hơn nữa, lúc Đức Phật hiện song thông và tương tự, khi lộ diễn tiến một cách nhanh chóng, paccavekkhaṇa javana citta (những tâm đổng lực phản khán) chỉ sanh bốn hoặc năm lần. Đó là lời giải của những nhà chú giải.

Tần suất[153] của Đổng lực Dục giới

Thông thường, kāma-javana (đổng lực dục giới) sanh lên bảy lần trong một vīthi (lộ). Với những em bé và người bất tỉnh, hadaya vatthu (sắc ý vật) còn yếu và do đó kāma-javana (đổng lực dục giới) sanh sáu hay năm lần trong một vīthi (lộ).

Trong maraṇasanna vīthi (lộ cận tử)[154] sanh vào lúc đang tử, kāma-javana (đổng lực dục giới) chỉ sanh năm lần.

Trong paccavekkhaṇa vīthi (lộ phản khán phiền não), bậc tu tiến xem lại những chi thiền rất nhanh và kāma-javana (đổng lực dục giới) chỉ sanh bốn hay năm lần trong một vīthi (lộ).

Trong upacāra samādhi javana (đổng lực cận định), kāma-javana (đổng lực dục giới) sanh bốn lần như là parikamma (chuẩn bị), upacāra (cận định), anuloma (thuận thứ) và gotrabhū (chuyển tánh) đối với người tuệ chậm, hay ba lần như là upacāra (cận định), anuloma (thuận thứ) và gotrabhū (chuyển tánh) đối với người tuệ nhanh.

Tần suất của Đổng lực Kiên cố

34. Ādikammikassa pana paṭhamakappanāyaṁ mahaggatajavanāni abhiññājavanāni ca sabbadā pi ekavāram eva javanti, tato paraṁ bhavaṅgapāto.

Trong lộ sơ thiền của người sơ cơ, mahaggatajavana (đổng lực đáo đại) chỉ xảy ra một lần. Cũng thế, abhiññājavana (đổng lực hiện thông) trong suốt thời gian ấy chỉ sanh một lần. Kế tiếp rơi vào dòng hữu phần.

Trong tất cả những rūpāvacara jhāna và arūpāvacara jhāna vīthi (lộ thiền sắc giới và vô sắc giới), những đổng lực tương ứng chỉ sinh khởi một lần với bậc lần đầu đạt được jhāna (thiền). Để nhập vào trạng thái miệt mài tương ứng với thiền đó, vị ấy có thể phát triển jhāna samāpatti vīthi (lộ nhập thiền), trong đó appanā-javana (đổng lực kiên cố) sinh khởi liên tục nhiều lần.

Trong abhiññā appanā vīthi (lộ thông kiên cố), rūpāvacara kusala pañcamajjhāna (ngũ thiền thiện sắc giới) sanh một lần làm phận sự abhiññā-javana (đổng lực thông). Đối với một Arahat (bậc Vô sanh) rūpāvacara kiriya pañcamajjhāna (ngũ thiền tố sắc giới) sanh một lần làm abhiññā-javana (đổng lực thông).

35. Cattāro pana magguppādā ekacittakkhaṇikā, tato paraṁ dve tīṇī phalacittāni yathārahaṁ uppajjanti, tato paraṁ bhavaṅgapāto.

Ngoài ra, bốn tâm đạo, mỗi tâm chỉ sanh 1 sát-na tâm. Sau đó, hai hoặc ba tâm quả tương ứng sanh tùy theo người manda-paññā (tuệ chậm) hay tikkha-paññā (tuệ nhanh). Rồi sau đó rơi vào hữu phần.

Trong magga appanā vīthi (lộ đạo kiên cố), magga javana (đổng lực đạo) tương ứng chỉ sanh một lần và tiếp ngay sau đó là 2 phala citta (tâm quả) làm appanā-javana (đổng lực kiên cố) đối với người tuệ chậm hoặc 3 phala citta (tâm quả) làm appanā-javana (đổng lực kiên cố) đối với người tuệ nhanh.

36. Nirodhasamāpattikāle dvikkhattuṁ catutthāruppajavanaṁ javati, tato paraṁ nirodhaṁ phusati.

37. Vuṭṭhānakāle ca Anāgāmiphalaṁ vā Arahattaphalaṁ vā yathārahaṁ ekavāram uppajjitvā niruddhe bhavaṅgapāto’ va hoti.

Ngay trước khi nhập thiền diệt (nirodhasamāpatti), arūpavacara javana (đổng lực vô sắc giới) thứ tư sanh hai lần, sau đó citta (tâm), cetasika (sở hữu tâm) và cittajarūpa (sắc tâm) dừng hay không sanh. Khi những pháp ấy sanh trở lại từ trạng thái dừng hay không sanh, Anāgāmiphala citta (tâm quả Bất lai) hay Arahattaphala citta (tâm quả Ứng cúng) sanh một lần tùy theo bậc của vị ấy là bậc Bất lai hay bậc Ứng cúng. Sau khi tâm quả này diệt là sự rơi vào dòng hữu phần.

Trong nirodha samāpatti vīthi (lộ nhập thiền diệt), nev saññā-n’āsaññāyatana cittaṃ (tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ) sanh hai lần ngay trước khi sự hoạt động của tâm và tất cả sở hữu tâm diệt mất. Trong khi nirodha samāpatti (nhập thiền diệt), citta (tâm) cũng như cetasika (sở hữu tâm) và cittajarūpa (sắc tâm) đều diệt tắt; do đó không có javana (đổng lực) tồn tại. Khi xuất khỏi nirodha samāpatti (nhập thiền diệt), Anāgāmi phala cittaṃ (tâm quả Bất lai) sinh khởi một lần làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) đối với bậc Bất lai, hay Arahatta phala cittaṃ (tâm quả Ứng cúng) sanh một lần làm phận sự appanā javana (đổng lực kiên cố) đối với bậc Arahat (Ứng cúng).

38. Sabbatthā pi samāpattivīthiyaṁ bhavaṅgasoto viya vīthiniyamo n’atthī ti katvā bahūni pi labbhantī ti.

Trong tất cả jhānasamāpatti và phalasamāpatti (lộ nhập thiền và nhập quả), như trong dòng hữu phần, không có trình tự cố định được lưu ý. Nên hiểu rằng nhiều [mahaggata (đáo đại) hay phala (quả)] javana (đổng lực) sanh (nối tiếp liền kề).

Trong phala samāpatti vīthi (lộ nhập quả), phala citta (tâm quả) tương ứng sanh nhiều lần không cách quãng làm phận sự appanā-javana (đổng lực kiên cố).

Thông thường, quá trình của javana (đổng lực) ngay sau 1 somanassakāma javana (đổng lực dục giới hỷ thọ), xuất hiện 1 samonassa appanā javana (đổng lực kiên cố hỷ thọ) là điều bình thường. Sau kāma javana (đổng lực dục giới), câu hành xả, chắc chắn là 1 appanā javana (đổng lực kiên cố) câu hành xả.

Tóm lại:

39. Sattakkhattuṁ parittāni, maggābhiññā sakiṁ matā. Āvasesāni labbhanti, javanāni bahūni pi.

Ayaṁ ettha javananiyamo.

Nên hiểu rằng, kāmāvacarajavana (đổng lực dục giới) hầu như sanh bảy lần, magga javana (đổng lực đạo) và abhiññāṇa javana (đổng lực thông) sanh chỉ một lần. Tất cả mahaggatajavana (đổng lực đáo đại) và phalajavana (đổng lực quả) sanh nhiều lần.

Đến đây kết thúc phần ‘định luật đổng lực’.

Āgantuka Bhavaṅga (Hữu phần khách)

Đối với người tái tục bằng somanassa citta (tâm hỷ thọ), suốt đời tâm hữu phần của vị ấy cũng phải là 1 somanassa bhavaṅga (hữu phần hỷ thọ). Tâm tái tục và tâm hữu phần của một chúng sanh phải phù hợp với bhūmi (cõi), citta (tâm), sampayutta dhamma (pháp tương ưng), vedanā (thọ) và saṅkhāra (hành).

Khi chúng sanh ấy sân giận, theo sau domanassa javana (đổng lực ưu thọ) không thể là somanassa tadālambaṇa (na cảnh hỷ thọ) và somanassa bhavaṅga (hữu phần hỷ thọ), vì domanassa vedanā (ưu thọ) đối lập với somanassa vedanā (hỷ thọ) như lửa đối nghịch với nước. Nhưng theo tâm tái tục của vị ấy, somanassa tadālambaṇa (na cảnh hỷ thọ) và somanassa bhavaṅga (hữu phần hỷ thọ) phải sanh.

Trong tình huống khó này, upekkhā santīraṇa (thẩm tấn xả thọ) sanh một lần làm āgantuka bhavaṅga (hữu phần khách)[155]; trong khi ấy chỉ làm phận sự hữu phần mà không làm phận sự santīraṇa (thẩm tấn).

Upekkhā vedanā (xả thọ) có thể hợp được với cả 2 domanassa vedanā (ưu thọ) và somanassa vedanā (hỷ thọ). Āgantuka bhavaṅga (hữu phần khách) không thể nhận biết cảnh mà domanassa javana (đổng lực ưu thọ) tiếp nhận. Nó chỉ nhận biết một cảnh dục đã được quan sát vài lần trong quá khứ.

Tóm lại, hữu phần khách là 6 tâm na cảnh câu hành xả.

Tứ nhân trợ sanh hữu phần khách:

(i) người dục giới, (ii) tái tục tâm câu hành hỷ.

(iii) gặp cảnh rất tốt, (iv) đổng lực bằng tâm sân.

Vì thế tâm na cảnh câu hành hỷ sanh ra để hưởng lại vị của cảnh (na cảnh) rất tốt không sanh đặng, bởi chẳng nối tâm đổng lực sanh. Còn tâm tái tục câu hành hỷ cũng không nối với tâm sân nên mới có hữu phần khách xen vào để can thiệp giữa chặng sân và hỷ.

___o0o___

Bhūmi ca Citta (Cõi Và Tâm)

“Bhūmi” nghĩa là cõi hiện hữu. Trong cõi Dục, 80 citta (tâm) có thể tham gia trong vīthi (lộ), 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại) làm việc tái tục, hữu phần và tử trong những cõi Phạm thiên tương ứng.

Trong cõi Sắc, 2 ghānaviññāṇa citta (tâm tỷ thức), 2 jivhā viññāṇa citta (tâm thiệt thức), 2 kāyaviññāṇa citta (tâm thân thức), 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả), 2 domanassa citta (tâm ưu thọ) và 4 arūpavipāka citta (tâm quả vô sắc), tổng cộng tất cả có 20 tâm không sinh khởi, còn lại 69 tâm có thể sanh ở cõi Sắc. Trong 69 tâm này, 5 rūpavipāka citta (tâm quả sắc) không thể tham gia trong lộ; do đó chỉ còn 64 tâm sẽ tham gia trong lộ.

Ở cõi Arūpa (Vô sắc), 42 tâm có thể hoặc không thể nương hadaya vatthu (sắc ý vật) đặng sanh, như đã đề cập trong “Chương 3 - Pakiṇṇaka”, cùng với 4 arūpa vipāka citta (tâm quả vô sắc), tổng cộng tất cả có 46, có thể sanh. Trong 46 tâm, 4 arūpa vipāka citta (tâm quả vô sắc) không tham gia trong lộ; do đó, chỉ còn 42 tâm sẽ tham gia trong lộ.

Puggala bheda (Phân giải về Người)

40. Duhetukānaṁ ahetukānañ ca pan’ ettha kiriyājavāni c’ eva appanājavanāni ca labbhanti.

41. Tatthā ñāṇasampayuttavipākāni ca sugatiyaṁ.

41. Duggatiyaṁ pana ñāṇavippayuttāni ca mahāvipākāni na labbhanti.

Hơn nữa, trong những lộ này kiriyājavana (đổng lực tố) và appanājavana (đổng lực kiên cố) không sanh đối với người nhị nhân hay người vô nhân. Ñāṇasampayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả tương ưng trí) cũng không sanh trong cõi Vui. Ñāṇavippayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả bất tương ưng trí) không sanh trong cõi Khổ.

Giải:

‘Ahetuka puggala’ (người vô nhân) là người tái tục bằng tâm không có nhân.

Duggati ahetuka puggala (người khổ vô nhân) chỉ cho người trong cõi Khổ, tức là 4 cõi Khổ - đó là Niraya (địa ngục), Peta (ngạ quỉ), Tiracchāna (bàng sanh), Asura (atula) tái tục bằng tâm thẩm tấn quả bất thiện vô nhân.

Sugati ahetuka puggala (người lạc vô nhân) chỉ cho người nhân loại mà chậm phát triển về thể chất và trí, đui hay điếc lúc tái tục trong cõi Nhân loại và Catumahārājika deva (cõi trời Tứ đại thiên vương) tái tục bằng tâm thẩm tấn quả thiện vô nhân.

Dvi hetuka puggala (người nhị nhân) là người tái tục bằng tâm có hai nhân (alobha-vô tham và adosa-vô sân), chỉ cho người nhân loại và chư thiên được tái tục bằng ñāṇavippayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả bất tương ưng trí) là tâm thiếu trí.

Những người này không thể đắc jhāna (thiền) và magga (đạo) trong kiếp hiện tại, dù cho họ cố gắng đến đâu. Dù sao, họ có thể trở thành tihetuka puggala (người tam nhân) trong kiếp sống kế tiếp là quả của sự tinh tấn tu tập thiền trong kiếp hiện tại và khi ấy đắc thiền và đạo dễ dàng nếu họ tiếp tục tu tập thiền nữa. Do đó, javana (đổng lực) kiên cố, ngoại trừ chư Thánh Arahatta (Ứng cúng), không thể sanh với họ.

Hơn nữa, trong cõi Vui như cõi Nhân loại hay những cõi trời Dục giới, ñāṇasampayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả tương ưng trí) không sanh với những người vô nhân hay hai nhân thực hiện việc na cảnh; với người nhị nhân, tadālambana citta (tâm na cảnh) là ba tâm santīraṇa (thẩm tấn) và 4 ñāṇavippayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả bất tương ưng trí) trong khi những người ahetuka (vô nhân), chỉ 3 santīraṇacitta (tâm thẩm tấn) làm việc na cảnh.

Do đó, trong những cõi Khổ hạn chế chỉ có những người vô nhân. Ñāṇavippayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả bất tương ưng trí) không sanh.

43. Tihetukesu ca khīṇāsavānaṁ kusalākusalajavanāni na labbhanti.

44. Tathā sekkhaputhujjanānaṁ-kiriyajavanāni.

45. Diṭṭhigatasampayutta vicikicchājavanāni ca sekkhānaṁ.

46. Anāgāmipuggalānaṁ pana paṭighajavanāni ca na labhanti.

47. Lokuttarajavanāni ca yathārahaṁ Ariyānam eva samuppajjantī ti.

Đối với những người tam nhân, sau khi đã trở thành chư Thánh Arahaṃ (Ứng cúng), không có kusala javana (đổng lực thiện) hay akusala (bất thiện) sanh. Tương tự, với những bậc Thánh hữu học cũng như những phàm, đổng lực tố không sanh. Đổng lực tương ưng tà kiến và hoài nghi cũng không sanh với chư Thánh hữu học, tức là những bậc Thánh chưa phải là Arahaṃ (Ứng cúng). Đối với những Anāgāmī (bậc Bất lai) không có đổng lực tương ưng khuể[156]. Đổng lực siêu thế chỉ được chư Thánh (Ariya) trải nghiệm, tùy theo sự đắc chứng tương ứng.

Giải:

Tihetuka puggala (người tam nhân) là người có tâm tái tục ba nhân (alobha-vô tham, adosa-vô sân và amoha-vô si) (chỉ cho người nhân loại và chư thiên được tái tục bằng ñāṇasampayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả tương ưng trí) là tâm có trí. Những người này có thể đắc tất cả jhāna (thiền), magga (đạo) và phala (quả) nếu họ tích cực tu tiến samatha-vipassanā (pháp chỉ và pháp quán).

Vì tâm bất thiện (akusala) và tâm thiện (kusala) không còn sanh với chư Thánh Arahaṃ (Ứng cúng), những vị ấy không dùng đổng lực bất thiện và thiện (kusalajavana). Mặt khác, chỉ có kiriyajavana (đổng lực tố) có thể sanh với chư Thánh Arahaṃ (Ứng cúng). Những người phàm và chư Thánh hữu học không thể dùng kiriyajavana (đổng lực tố).

Vì chư Thánh hữu học đã hoàn toàn đoạn tận tà kiến và hoài nghi, những bậc ấy sẽ không dùng đổng lực tương ưng tà kiến và hoài nghi.

Chư Thánh Bất lai cũng đã hoàn toàn đoạn tận dosa (sân) cộng với diṭṭhi (tà kiến) và vicikicchā (hoài nghi), do đó đổng lực sân sẽ không bao giờ sanh với chư Thánh Bất lai.

Bốn người đạo và bốn người quả là người tam nhân. Người đạo chỉ tồn tại trong 1 sát-na tâm trong khi họ đắc maggañāṇa (đạo tuệ) tương ứng. Sau đạo tuệ, họ trở thành người quả.

Những tâm được trải nghiệm bởi những người khác nhau.

48. Asekkhānaṁ catucattāḷīsa sekkhānaṁ uddise.

Chapaññās’ āvasesānaṁ, catupañṇāsa sambhavā.

Ayaṁ ettha pugggalabhedo.

Tổng số tâm lộ có thể sanh với bậc Arahatta (Ứng cúng) là 44, với bậc Hữu học là 56 và với phàm phu là 54.

Đây là cách phân tích theo người.

Giải:

Chư Thánh Arahaṃ (Ứng cúng), chỉ đến chư Thánh vô học, nghĩa là ‘những bậc vượt qua sự tu tiến’, đã đoạn trừ tất cả phiền não và do đó không còn dùng bất cứ tâm bất thiện nào. 44 tâm mà những vị ấy có thể dùng là: 18 ahetuka citta (tâm vô nhân) + 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả) + 8 mahākiriya citta (tâm đại tố) + 5 rūpāvacarakiriya citta (tâm tố sắc giới) + 4 arūpāvacarakiriya citta (tâm tố vô sắc giới) + 1 arahaṃaphala citta (tâm quả Ứng cúng).

Những tâm này chỉ cho những bậc đắc tất cả 9 thiền đáo đại trong cõi Dục. Với những ai chưa đắc tất cả thiền, số tâm thiền họ có thể dùng là số còn lại sau khi trừ số tâm thiền chưa đắc từ tổng số tâm.

Những phàm phu tái tục với ba nhân có thể đạt được 9 thiền thiện đáo đại bằng cách tu tiến pháp chỉ. Do đó, 54 tâm mà họ có thể dùng là: 12 akusala citta (tâm bất thiện) + 17 ahetuka citta (tâm vô nhân) (trừ hasituppāda – tiếu sinh) + 8 mahākusala citta (tâm đại thiện) + 8 mahāvipākla citta (tâm đại quả) + 5 rūpāvacarakusala citta (tâm thiện sắc giới) + 4 arūpāvacarakusala citta (tâm thiện vô sắc giới).

Lần nữa, với những ai chưa từng đắc thiền, 9 mahaggatakusala citta (tâm thiện đáo đại) phải được trừ ra khỏi tổng số 54.

Bây giờ ‘sekkha’ nghĩa là ‘hữu học’, chỉ cho 4 maggaṭṭha (bậc Thánh đạo) và 3 phalaṭṭha (bậc Thánh quả thấp). Chư Thánh đạo chỉ tồn tại 1 sát-na tâm trong khi những tâm đạo tương ứng đang sanh. Ngay sau những tâm đạo đã diệt, những vị ấy trở thành phalaṭṭha (chư Thánh quả). Ba bậc Thánh quả thấp là Sotāpanna (Thánh Thất lai), Sakadāgāmi (Thánh Nhất lai) và Anāgāmi (Thánh Bất lai).

Vì Sotāpatti-magga (Thánh đạo Thất lai) hoàn toàn đoạn trừ diṭṭhi (tà kiến) và vicikicchā (hoài nghi), 4 diṭṭhigatasampayutta lobhāmūla citta (tâm căn tham tương ưng tà kiến) và vicikicchāsampayutta mohamūla citta (tâm căn si tương ưng hoài nghi) không thể sanh với một bậc Nhập lưu. Trừ 5 tâm này khỏi 54 tâm có thể sanh với một người phàm tam nhân và cộng 1 Sotāpatti-phala citta (tâm quả Thất lai) mà bậc Thất lai có thể hưởng, chúng ta được 50 tâm có thể sanh trong một bậc Nhập lưu (Thất lai). (Dhs. 970)

Lần nữa, nếu chúng ta cộng 4 magga citta (tâm đạo), Anāgāmi phala citta (tâm quả Bất lai) và Sakadāgāmi phala citta (tâm quả Nhất lai) với 50, chúng ta được 56 tâm có thể sanh với chư Thánh hữu học.

Bhūmi bheda (Phân giải về Cõi)

49. Kāmāvacarabhūmiyaṁ pan’ etāni sabbāni pi vīthicittāni yathārahaṁ upalabbhanti.

50. Rūpāvacarabhūmiyaṁ paṭighajavana tadārammaṇa vajjitāni.

51. Arūpāvacarabhūmiyaṁ paṭhamamagga rūpāvacara hasanaheṭṭhimā ruppa vajjitāni ca labbhanti.

Trong Kāmābhūmi (cõi Dục), tất cả vīthicittā (tâm lộ) đã đề cập này sinh khởi tùy theo người.

Trong Rūpābhūmi (cõi Sắc), tất cả vīthicittā (tâm lộ), ngoài dosamūlajavana (đổng lực sân) và tadārammaṇa (na cảnh), sẽ sanh.

Trong Arūpābhūmi (cõi Vô sắc), tất cả vīthicittā (tâm lộ), trừ dosamūlajavana (đổng lực sân) và tadārammaṇa (na cảnh), trừ thêm Sotāpattimagga citta (tâm đạo Thất lai), rūpāvacaracitta (tâm sắc giới), hasituppāda (tiếu sinh) và arūpavacara citta (tâm vô sắc giới thấp), sẽ sanh.

52. Sabbathā pi ca taṁtaṁ pasādarahitānaṁ taṁtaṁ dvārikavīthicittāni na labbhant’ eva.

53. Asaññasattānaṁ pana sabbthā pi cittappavatti n’attha’ ev’ āti.

Trong tất cả cõi, những người không có một vài pasāda (sắc thanh triệt) nào đó, thì những lộ liên kết với các môn tương ứng không sanh. Đối với chư Phạm thiên vô tưởng (người mà chỉ có rūpa-sắc pháp), tất cả dạng lộ không sanh.

54. Asīti vīthicittāni, kāme rūpe yathārahaṁ.

Catusaṭṭhi that’ ārūpe, dvecattāḷīsa labbhare.

Ayaṁ ettha bhūmivibhāgo.

Trong Kāmābhūmi (cõi Dục), tất cả số vīthicittā (tâm lộ) có thể sanh trong những người khác nhau có tổng số 80. Trong cõi Rūpābhūmi (cõi Sắc), 64 vīthicittā (tâm lộ) có thể sanh, trong khi trong Arūpābhūmi (cõi Vô sắc) 42 tâm có thể tham gia trong tiến trình lộ.

Đây là phần giải theo các cõi.

Giải:

80 tâm lộ sanh trong cõi Dục bao gồm tất cả tâm, ngoại trừ 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại) không bao giờ tham gia trong tiến trình lộ.

Trong cõi Sắc giới, 2 dosamūla citta (tâm căn sân), 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả), 2 ghānaviññāṇa (tỷ thức), 2 jivhāviññāṇa (thiệt thức), 2 kāyaviññāṇa (thân thức), tổng cộng 16 tâm, không sanh. Rūpa Brahma (Phạm thiên sắc) không có ghānapasāda (tỷ thanh triệt), 2 jivhāpasāda (thiệt thanh triệt), 2 kāyapasāda (thân thanh triệt) và việc na cảnh. Dosamūla citta (tâm căn sân) làm hoại jhāna (thiền) và có thể đốt cháy chư Rūpa Brahma (Phạm thiên sắc) đến chết. Cho nên trừ 16 tâm này ra khỏi 80 tâm lộ trên, chúng ta có 64 tâm lộ cho cõi Sắc.

Trong cõi Vô sắc, bậc Thánh Sotāpattimagga (đạo Thất lai), 5 rūpāvacarakusala citta (tâm thiện sắc giới), 5 rūpāvacarakiriya citta (tâm tố sắc giới), hasituppāda (tiếu sinh), pañcadvārāvajjana (khai/hướng ngũ môn), 2 cakkhuviññāṇa (nhãn thức), 2 sotaviññāṇa (nhĩ thức), 2 sampaticchana (tiếp thâu), 3 santīraṇa (thẩm tấn), tổng cộng 22 tâm, cũng không sanh. Do đó, số tâm lộ cho cõi Vô sắc là 64-22=42.

___o0o___

12 Hạng Người

Có 4 hạng người puthujjana (phàm) và 8 hạng người Ariya (Thánh).

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

Giải:

‘Puggala’ nghĩa là người hay cá thể.

‘Duggati’ nghĩa là ‘khổ cảnh, khổ thú, cõi Khổ’ và

‘Sugati’ nghĩa là ‘lạc cảnh, nhàn cảnh, thiện thú, cõi Vui’.

Duggati ahetuka puggala (người khổ vô nhân) nghĩa là người tái tục bằng ahetuka akusalavipāka santīraṇa cittaṃ (tâm thẩm tấn quả bất thiện vô nhân) vào cõi Khổ. Những cõi Khổ chỉ cho bàng sanh, a-tu-la, ngạ quỉ và người khổ trong địa ngục.

Sugati ahetuka puggala (người lạc vô nhân) là người tái tục bằng ahetuka kusalavipāka santīraṇa cittaṃ (tâm thẩm tấn quả thiện vô nhân) nương sanh nương ở trong cõi Nhân loại và cõi Catumahārājika deva (Tứ đại thiên vương) bậc thấp. Họ là những người chậm phát triển, đui, điếc, hay câm từ lúc tái tục. (xin tham khảo thêm về ’11 tật của người lạc vô nhân’ trong phần Ghi Chú ở cuối sách, trang 778).

Dvi hetuka puggala (người nhị nhân) chỉ cho người nhân loại và chư thiên, những người tái tục bằng ñāṇavippayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả bất tương ưng trí) tức là tâm thiếu trí. Những người này không thể đắc jhāna (thiền) và magga (đạo) trong kiếp sống hiện tại cho dù họ có cố gắng rất nhiều. Tuy nhiên, họ có thể trở thành người tam nhân trong kiếp sống kế tiếp; là quả của sự cố gắng, tinh tấn thiền trong kiếp hiện tại của họ; và đắc jhāna (thiền) và magga (đạo) dễ dàng nếu họ tiếp tục thiền.

Ti hetuka puggala (người tam nhân) chỉ cho người nhân loại và chư thiên tái tục bằng ñāṇasampayutta mahāvipāka citta (tâm đại quả tương ưng trí) tức có trí. Những người này có thể đắc tất cả thiền và tất cả đạo nếu vị ấy nỗ lực tu tiến thiền chỉ và thiền quán minh sát.

4 maggaṭṭha (hạng người đạo) và 4 phalaṭṭha (hạng người quả) là 8 hạng người Ariya (Thánh). Tất cả những hạng người này đều là tihetuka puggala (người tam nhân). Maggaṭṭha (người đạo) chỉ tồn tại 1 sát-na tâm trong lúc những vị ấy chứng ngộ maggañāṇa (đạo tuệ) tương ứng. Ngay sau magga citta (tâm đạo) diệt, phala citta (tâm quả) sanh, những vị ấy trở thành phalaṭṭha (bậc Thánh quả) được gọi là người Thánh Sotāpanna (Thất lai), Sakadāgāmi (Nhất lai), Anāgāmi (Bất lai) và Arahaṃ (Vô sanh).

___o0o___

Kết luận:

55. Icc’evaṁ chadvārikacittappavatti yathāsambhavaṁ bhavaṅgantaritā yāvatāyukam abbocchinnā pavattati.

Như đã nêu, tiến trình lộ tâm nơi 6 môn liên tiếp không ngừng cho đến kiếp sống chót/cuối theo định luật và chỉ tách biệt bằng những tâm bhavaṅga (hữu phần) giữa những lộ tâm.

Iti Abhidhammatthasaṅgahe, Vīthisaṅgahavibhāgo nāma, Catuttho paricchedo.

Như thế, kết thúc chương thứ tư trong “Vô Tỷ Pháp Tập Yếu” với tựa đề “Lộ Trình Tâm Nhiếp”.

Câu hỏi ôn tập:

1. Vīthi (lộ trình) là gì? Sáu loại tâm và 6 loại lộ vīthi (lộ) liên quan đến chúng là gì?

2. Nhân trợ sanh citta vīthi (lộ trình tâm) là gì?

3. Mô tả sự hiện bày của sáu loại cảnh nơi 6 môn. Ba loại cảnh hiện bày ngoài lộ tâm là gì?

4. Citta (tâm) và rūpa (sắc pháp) tồn tại bao lâu? Cường độ của cảnh có thể được xác định ra sao?

5. Vīthi citta (tâm lộ) và vīthi vimutti citta (tâm ngoại lộ) là gì? Những tâm nào tham gia trong tiến trình lộ trong cõi Dục?

6. Khi cảnh sắc với cường độ rất lớn đối chiếu hay dội vào nhãn môn, lộ tâm sẽ sanh là gì? Giải thích.

7. Trình bày tiến trình lộ nhãn môn cảnh lớn và giải thích.

8. Giải thích lộ tâm sanh khi một âm thanh lớn đối chiếu vào nhĩ môn.

9. Khi bạn ngửi mùi nước hoa, loại tiến trình lộ gì sẽ sanh? Giải thích.

10. Khi cảnh sắc với cường độ yếu đối chiếu vào nhãn môn, loại lộ sẽ sanh là gì? Trình bày tiến trình lộ và giải thích những ký tự.

11. Liệt kê những tâm có thể tham gia trong lộ ngũ môn. Những tâm nào tham gia trong lộ ý môn.

12. Khi chúng ta xem phim, chúng ta dường như thấy và nghe cùng lúc. Giải thích lý do tại sao vấn đề này xảy ra.

13. Khi chúng ta nhớ một sự kiện ở quá khứ, loại tiến trình lộ gì xảy ra? Xin giải thích.

14. Sự khác nhau giữa tiến trình quả và tiến trình độc lập trong kāmajavana manodvāra vīthi (lộ ý môn đổng lực dục giới) là gì? Xin giải thích và thí dụ.

15. Giải thích atibhūtārammaṇa manodvāra vīthi (lộ ý môn cảnh rất rõ), số tâm có thể tham gia trong lộ đó.

16. Tiến trình lộ tâm nào sinh khởi khi một thiền sinh đang niệm (1) kasina đất với mắt mở và (2) ấn tướng đạt được với mắt nhắm?

17. Một thiền sinh đang xem lại tợ tướng của đề mục kasina đất, giải thích lộ tâm sanh với vị ấy. (1) trước khi đắc thiền và (2) khi vị ấy đạt đến thiền.

18. Một người sơ cơ đang tu tập đề mục nhập tức xuất tức niệm (anapanasati), giải thích lộ tâm sanh khi vị ấy (1) đạt đến thiền (2) đạt đến thiền sắc giới thứ nhất.

19. Một thiền sinh đắc sơ thiền sắc giới bằng đề mục nhập tức xuất tức niệm (anapanasati) và chú tâm vào patibhāganimitta để đạt đến nhị thiền. Giải thích lộ tâm sanh (1) trước khi đắc nhị thiền và (2) khi vị ấy đạt nhị thiền.

20. Một người đàn ông nhập từ ngũ thiền sắc và chú tâm vào không vô biên xứ. Lộ tâm của vị ấy ra sao (1) trước khi đạt đến thiền và (2) khi đạt đến thiền?

21. Một người thiền trên tâm thiện vô sở hữu xứ. Lộ tâm nào sẽ sanh khi đạt đến kiên cố?

22. Một người thiền bằng tâm vô sở hữu xứ (ākincaññāyatana kusala citta). Lộ tâm gì sẽ sanh khi vị ấy đạt đến kiên cố (appanā).

23. Một thiền sinh duy trì sự chăm chú vào sự đạt được thiền thiện sắc giới thứ ba. Giải thích lộ tâm của vị ấy.

Người và Tâm

Những tâm có thể sanh với những người khác nhau ở những cõi khác nhau được kể ra phía dưới.

Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 1 - 4)

CHƯƠNG V: VĪTHIMUTTA SAṄGAHA – NGOẠI LỘ NHIẾP

Vīthimuttacitta (Tâm Ngoại Lộ)

Trong chương trước, phận sự của vīthi citta (tâm lộ) đã được trình bày. Nay trong chương này, chúng ta bàn về phận sự của 19 vīthimutta citta (tâm ngoại lộ), tức là những tâm ngoài lộ.

19 vīthimutta citta (tâm ngoại lộ) gồm có: 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại).

Những tâm này làm phận sự tâm tái tục để tất cả chúng sanh tái tục vào những cõi tương ứng. Kế đến, những tâm này làm phận sự hữu phần trọn kiếp sống của mỗi chúng sanh và là tâm tử của chúng sanh.

Vì những cõi liên quan đến việc trình bày những phận sự của những vīthimutta citta (tâm ngoại lộ) này, chương này được gọi là Bhūmi (cõi) cũng như Vīthimutta (ngoại lộ).

1. Vīthicittavasen’ evaṁ, pavattiyam udīrito,

Pavattisaṅgaho nāma sandhiyaṁdāni vuccati.

Tâm nhiếp (sự gom hợp những danh pháp khi tâm sinh khởi) đã được trình bày qua tiến trình lộ trong khi đang hiện bày, hiện hữu. Bây giờ sẽ trình bày phần tâm nhiếp (sự gom hợp những danh pháp khi tâm sinh khởi) lúc tái tục.

2. Catasso bhūmiyo, catubbidhā paṭsandhi, cattāri kammāni, catudhā maraṇuppati c’ eti vīthimuttasaṅgahe cattāri catukkāni veditabbāni.

Trong phần nhiếp (gom hợp) những tâm ngoại lộ, 4 nhóm bốn được hiểu như sau:

Catukka (Nhóm bốn)

I/. Bhūmi catukka = nhóm bốn cõi hiện hữu (hay bốn sanh thú).

II/. Paṭisandhi catukka = nhóm bốn dạng tái tục.

III/. Kamma catukka = nhóm bốn loại nghiệp.

IV/. Maranuppatti catukka = nhóm bốn nhân đưa đến tử.

I. Bhūmi Catukka (Nhóm Bốn Cõi Hiện Hữu Hay Bốn Sanh Thú)

Cõi (bhūmi) là nơi mà chúng sanh nương ở, luân chuyển để ‘sống’ và cuối cùng ‘tử’.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Bhavanti sattā etthāti = bhūmi: Nơi mà nương sanh và nương ở, nơi/ chỗ ấy gọi là cõi.

Cõi (bhūmi) có 3 hoặc 4. Còn nói rộng thì có đến 31.

- Cõi phân theo 3 còn gọi là tam giới: Cõi Dục giới (Kāmāvacarabhūmi) có 11, cõi Sắc giới (Rūpāvacarabhūmi) có 16, cõi Vô sắc giới (Arūpāvacarabhūmi) có 4. Cộng lại có 31 cõi.

- Cõi phân theo 4: Cõi Khổ thú (Apāyabhūmi) có 04, cõi Dục lạc hay vui Dục giới (kāmasugatibhūmi) có 07, cõi Sắc giới (Rūpāvacarabhūmi) có 16, cõi Vô sắc giới (Arūpāvacarabhūmi) có 04; cộng lại có 31 cõi.

3. Tattha Apāyabhūmi kāmasugatibhūmi rūpāvacarabhūmi arūpāvacarabhūmi c’eti catasso bhūmiyo nāma.

Trong số này, bốn cõi hiện hữu là:

(A) Apāya bhūmi hay

kāmaduggati bhūmi = cõi Khổ hay cõi khổ Dục giới có 04

(B) Kāmasugati bhūmi = cõi vui Dục giới có 07

(C) Rūpa bhūmi = cõi Sắc có 16

(D) Arūpa bhūmi = cõi Vô sắc có 04

Tổng cộng có 31 cõi.

(A) Apāya bhūmi (Cõi Khổ hay cõi Khổ dục giới) có 4.

4. Tāsu nirayo tiracchānayoni pettivisayo asurakāyo c’ eti Apāyabhūmi catubbidhā hoti.

Trong những cõi này, Apāya bhūmi (cõi Khổ) có bốn:

(i) Niraya (Địa ngục).

(ii) Tiracchāna (Bàng sanh).

(iii) Peta (Ngạ quỉ).

(iv) Asura (A-tu-la).[157]

(kāmaduggati = khổ dục là hưởng cảnh dục lạc nhưng có rất nhiều sự khổ).

Giải:

Từ Apāya theo nghĩa đen là thiếu vắng sự an vui. Đây là tên chung cho những cõi Khổ hiện hữu; mà trong những cõi ấy sự khổ và cảnh khổ lớn vượt trội hơn sự vui. Đây là những cõi/ nơi mà chúng sanh bị tái tục vào do quả của những ác nghiệp.

‘Apāyabhūmi’ (cõi Khổ) còn được gọi là ‘Kāmaduggatibhūmi’ (cõi Khổ dục giới). Chúng sanh trong những cõi này cũng hưởng những dục lạc, nhưng những sự khổ đầy dẫy với họ. Bốn cõi Khổ cũng thuộc về Kāmaloka (cõi Dục), cũng như bảy cõi vui Dục. Do đó, cõi Dục gồm có 11 cõi.

(1) Niraya (Địa ngục)

‘Niraya’ hay ‘ni + aya’ theo nghĩa của từ là ‘không có sự an vui’. Niraya hay Địa ngục là cõi thấp nhất trong những cõi hiện hữu theo Phật giáo; là cõi có sự khổ khắc nghiệt nhất. Chúng sanh trong địa ngục chịu những quả khổ do ác nghiệp của họ từ lúc bắt đầu những kiếp sống của họ cho đến khi kết thúc không gián đoạn, cho dù đó không phải là vô gián địa ngục. Khi ác nghiệp bị suy kiệt, những chúng sanh này có thể tái tục vào thiện thú do quả của nghiệp thiện (kamma) trong quá khứ của họ.

Có 8 đại địa ngục tồn tại dưới bề mặt quả địa cầu, với cường độ của sự khổ tăng dần. Những địa ngục ấy có tên theo thứ tự khoảng cách từ bề mặt của quả địa cầu là Sañjiva, Kāḷasutta, Saṅghāta, Roruva, Mahāroruva, Tāpana, Mahātāpana và Āvīci là địa ngục thấp nhất và khủng khiếp nhất. (Độc giả có thể tham khảo Lược đồ Bhūmi (cõi). Trong lược đồ cũng đề cập khoảng cách giữa những cõi theo đơn vị là Yojana; khoảng 18 dặm (miles)).

Mỗi đại địa ngục có dạng hình vuông, được bao quanh ở mỗi cạnh của 4 cạnh bằng 5 tiểu địa ngục – tức là, đầm phẩn, đồng tro nóng, rừng cây gai, rừng lá dao và sông nóng với cây mây. Cho nên, mỗi đại địa ngục được bao quanh bởi 20 tiểu địa ngục (ussada), tổng số có 160 tiểu địa ngục. (MN.130 - Devadūta sutta)

Pāḷi chú giải Natthi ayo etthāti = Nirayo: Sự an vui không có nơi đây, nên gọi là Địa ngục.

(2) Tiracchāna (Bàng sanh)

‘Tiracchāna’ theo nghĩa của từ là ‘dịch chuyển, đi đi lại lại, chuyển động’. Bàng sanh là những chúng sanh di chuyển theo chiều dọc, không thẳng đứng như người nhân loại. Chúng sanh di chuyển theo chiều dọc dài, có số hai chân, có số bốn chân, có số nhiều chân và có số không chân. Một số sống trong nước, một số sống trong đất và một số trong không khí.

Phật giáo xác nhận lĩnh vực bàng sanh là một cõi Khổ, vì sự khổ lớn vượt hơn sự an vui và vì nơ ấy không đáp ứng những điều kiện thích hợp để thực hiện những nghiệp xứng đáng. Người nhân loại phạm vào những ác nghiệp có thể tái tục thành bàng sanh. Với quả của nghiệp thiện đã tích lũy hay nghiệp thiện đã đạt được gần nhất, chúng sanh ấy có thể được tái tục thành người nhân loại, hay thậm chí thành chư thiên trong cõi Trời.

Pāḷi chú giải: Tiro añjantīti = Tiracchānā: Những loại đi lưng nằm ngang, nên gọi là Bàng sanh, tức là phi cầm, tẩu thú, vi trùng v.v….

(3) Peta (Ngạ quỉ)

Từ ‘Peta’ thường được dịch là ‘Ngạ quỉ hay quỉ đói’; chỉ cho hạng chúng sanh bị dày vò bởi sự cực kỳ đói và khát cũng như những nỗi khổ từ sự đói khát mà không thể tìm ra lối thoát. ‘Peta’ (Ngạ quỉ hay quỉ đói) không có thế giới riêng. Họ sống cùng với thế giới nhân loại – trong những ngóc ngách và những góc giữa những ngôi nhà, trong những mộ địa, đầm lầy và rừng rậm, v.v... – nhưng người nhân loại vẫn không thể nhìn thấy họ. Chỉ khi họ tự hiện hay những bậc có thiên nhãn thấy được họ.

Hồn ma, quỉ dữ, yêu quái, v.v... thuộc về hạng ‘Peta’ (Ngạ quỉ hay quỉ đói).

Pāḷi chú giải sukhasamussayato pākaṭṭhaṃ entīti = Peta: Vì xa lìa tất cả sự vui, nên gọi là quỉ khổ hay Ngạ quỉ.

(4) Asura (A-tu-la)

‘Asurakāya = asura + kāya’ theo nghĩa của từ là đám ‘Asura’. Từ ‘Asura’ thường được dịch là ‘Titan’ chỉ cho hạng chúng sanh là những quỉ đói to lớn. Chúng có thân rất lớn với cổ rất nhỏ và chịu khổ từ sự đói nhiều hơn ‘Peta’ (Ngạ quỉ hay quỉ đói). Chúng sống xa với người nhân loại, như trong rừng rậm, trên cồn hay bờ đất của những sông lớn và hải ngạn (ven biển). Dù sống gần nước nhưng họ không thể uống nước. Khi họ xuống nước, nước khô cạn và chỉ còn cát nóng. Vài ‘Asura’ không có gì để ăn suốt cả chu kỳ trái đất.

Những ‘Asura’ này khác với ‘Asura’ đấu tranh với chư thiên ở cõi trời Tāvatiṁsā (Đạo lợi) là những vị được gồm trong chư thiên Tāvatiṁsā.

Pāḷi chú giải: Na suranti issariyakīḷādīhi na dibbantīti = Asurā: Những hạng không tiến hóa sáng suốt, chẳng mấy gì tự do, cho nên gọi là A-tu-la.

(B) Kāmasugati bhūmi (Cõi vui Dục giới) có 7.

(Kāmasugati = có rất nhiều cảnh dục lạc) – có 7

5. Manussā cātumahārājikā tāvatiṁsā yāmā tusitā nimmānarati paranimmitavasavattī c’ eti kāmasugati bhūmi sattavidhā hoti.

6. Sā pan’ āyaṁ ekādasavidhā pi kāmāvacarabhūm’icc’eva saṅkhaṁ gacchati.

Cõi Dục giới vui có 7 đó là:

(v) Cõi Nhân loại (Manussā).

(vi) Cõi Tứ đại thiên vương (Cātumahārājikā) hay thần bảo hộ.

(vii) Cõi Tam thập tam thiên (Tāvatiṁsā) hay Đạo lợi thiên

(viii) Cõi Da-ma thiên (Yāmā).

(ix) Cõi Đâu suất thiên (Tusitā) hay vui sướng, thích thú.

(x) Cõi Hóa lạc thiên (Nimmānarati) là cõi trời của chư thiên thường tự hóa ra ngũ dục để hưởng.

(xi) Cõi Tha hóa tự tại thiên (Paranimmitavasavattī) là cõi mà chư thiên ở đây hưởng ngũ dục do vị khác hóa ra.

Giải:

‘Sugati’ được gọi là nhàn cảnh, t

[1] Vô ký, không để lại dấu vết.

[2] Có bản dịch là liên kết.

[3] Uẩn khandha: tích chứa, góp; (Danh) Thuật ngữ Phật giáo chỉ năm món: “sắc, thọ, tưởng, hành, thức” 色受想行識 là “ngũ uẩn” 五蘊, nghĩa là năm thứ tích góp lại che lấp mất cả chân tính của người ta; (tôn) Uẩn (yếu tố che lấp mất chân tính của con người).

[4] Xem bộ Pháp Tụ, câu 32, 88, 92, 346, 767.

[5] “Đổng” – có nghĩa là hiểu rõ, trông coi, đôn đốc… (theo từ điển Hán-Việt của Trần Văn Chánh).

“Đổng lực” theo Pāḷi thì: Javatīti = javanaṃ: Có mãnh lực đủ sức hưởng dùng cảnh gọi là đổng lực (hay tốc lực), hay hưởng dùng hương vị của cảnh, gọi là đổng lực.

[6] Sandhāna (abhidhammatthavibhāvinīṭikā); Aṭṭhasālinī.

[7] Hay sự hiện bày.

[8] Dalam Abhidhamma Vatāra 54, dan Dīghā Nikāya Aṭṭhakathā II-432 (1. Utu niyāma; 2. Bīja niyāma; 3. Kamma niyāma; 4. Dhamma niyāma; 5. Citta niyāma); dhamma-niyāmatā: Paccaya Sutta (S 12.20); Uppādā Sutta (A 3.134). Niyāma: Āvaraṇa Sutta (A 6.86); sammatta-niyāma: Cakkhu Sutta (S 25.1) M. 22; A. III: 415; S. ii. 25; D. ii. 12; A. i 152; S. iii. 152; S. v 87; SN IV: 229- A. II: 86; Dp. 127.

[9] Loke ti apāyaloke manussaloke devaloke khandhaloke dhātuloke āyatanaloke.

[10] “của ta” - có hai trạng thái chấp là của ta: Trạng thái chấp là của ta do tham ái và trạng thái chấp là của ta do tà kiến. —nt— điều này là trạng thái chấp là của ta do tham ái. —nt— điều này là trạng thái chấp là của ta do tà kiến. Có sự lo âu về sự chiếm đoạt đồ vật đã được chấp là của ta nên họ sầu muộn, trong khi đang bị chiếm đoạt cũng sầu muộn, khi đã bị chiếm đoạt cũng sầu muộn. Có sự lo âu về sự biến đổi của đồ vật đã được chấp là của ta nên họ sầu muộn, trong khi đang bị biến đổi cũng sầu muộn, khi đã bị biến đổi cũng sầu muộn, mệt mỏi, than vãn, khóc nức nở, đi đến sự mê muội. ‘Loài người sầu muộn về vật đã được chấp là của ta’ là thế ấy. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / 6. Jarāsuttaniddeso - Diễn Giải Kinh Về Sự Già / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[11] Anāvaṭṭanā – sirimu, machasaṃ, āvajjanā anāvajjanā – syā.

[12] Thường gọi là ‘không khéo tác ý’.

[13] Xem Trường bộ kinh (Dīghānikāya) 1, bài thứ nhất - kinh Phạm Võng (Brahmajāla Sutta).

[14] Xem thêm ghi chú về ‘Tà kiến’ ở cuối sách.

[15] Khuể - là oán hận, oán giận, tức giận, sân hận…

[16] bộ Pháp Tụ (Dhammasaṅganī), câu 300, 691, 712, 729, 754, 794, 913, 919.

[17] phóng dật - vikkhepa

[18] Xao lãng = xao nhãng = sao nhãng; Sao lãng = sao nhãng: không để tâm, tập trung vào việc chính phải làm. (Theo Đại từ điển Tiếng Việt của Nguyễn Như Ý).

[19] “Vi” là làm, làm ra…

[20] Vipāka - kamma – nghiệp quả, quả thành tựu, kết quả.

[21] Kiriya - kriya - chức năng làm, hành động, hành vi, trong sạch, mộc mạc, cao khiết; 做 - zuò - Tố

[22] Theo ngài Usīlānanda thì 6 cách này không tìm thấy trong tài liệu Pāḷi, mà chỉ tìm thấy trong tài liệu Sanskrit.

[23] Kusalā ti ye te khandhakusalā dhātukusalā āyatanakusalā paṭiccasamuppādakusalā satipaṭṭhānakusalā sammappadhānakusalā iddhipādakusalā indriyakusalā balakusalā bojjhaṅgakusalā maggakusalā phalakusalā nibbānakusalā; te kusalā evamāhaṃsu: Anariyānaṃ eso dhammo, neso dhammo Ariyānaṃ, bālānaṃ eso dhammo, neso dhammo paṇḍitānaṃ, asappurisānaṃ eso dhammo, neso dhammo sappurisānanti evamāhaṃsu evaṃ kathenti evaṃ bhaṇanti evaṃ dīpayanti evaṃ voharantī ’ti ‘anariyadhammaṃ kusalā tamāhu.’ (MAHĀNIDDESAPĀḶI)

[24] Xem thêm ‘không khéo tác ý’ ở phần ‘tâm bất thiện’.

[25] Các bậc sáng trí: ‘Có trí hiểu biết’ là các bậc sáng trí, ‘thành tựu trí hiểu biết’ là các bậc sáng trí, ‘nhờm gớm việc ác’ là các bậc sáng trí. Sáng trí được gọi là tuệ là sự nhận biết, kiến thức, sự chọn lựa, sự khám phá, sự chọn lựa pháp, sự quan sát, sự suy xét, sự phân biệt, sự thông thái, sự thông thạo, sự khôn khéo, sự thông suốt, sự cân nhắc, sự có trí, sự rõ ràng, sự hiểu biết rộng rãi, pháp dẫn đầu, sự thấy rõ, sự tỉnh giác, vật xuyên thủng, tuệ là tuệ quyền, tuệ lực, tuệ là vũ khí, tuệ là lâu đài, tuệ là ánh sáng, tuệ là hào quang, tuệ là cây đèn, tuệ là báu vật, không si mê, sự chọn lựa pháp, chánh kiến, trạng thái thành tựu với tuệ ấy là sáng trí. Thêm nữa, sáng trí về uẩn, sáng trí về giới, sáng trí về xứ, sáng trí về tùy thuận duyên khởi, sáng trí về việc thiết lập niệm, sáng trí về chánh cần, [sáng trí về nền tảng của thần thông], sáng trí về quyền, [sáng trí về lực], sáng trí về chi phần đưa đến giác ngộ, sáng trí về Đạo, sáng trí về Quả, sáng trí về Niết Bàn. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / Guhaṭṭhakasuttaniddeso dutiyo - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám về Hang là thứ nhì. / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[26] Xin tham khảo quyển Phúc Hành Tông (puññakiriyavatthu) do Bhikkhu Abhisiddhi biên dịch.

[27] Xin xem quyển Phúc Hành Tông – Biên dịch: TK Siêu Thành.

[28] Xin xem ‘Kusalakamma patha’ (Mười thiện nghiệp đạo) ở Chương IV: Ngoại lộ, III. Nhóm Bốn Loại Nghiệp, phần (C) Pākakālakamma catuka (nhóm bốn nghiệp chia theo thời gian).

[29] Xin xem ‘Mười Phiền Não’ ở Phần Bất Thiện Tương Tập Nhiếp – Chương 7 trong tập sách này.

[30] ‘ức’ đây có nghĩa là nhớ, hồi tưởng lại.

[31] “Tức” đây có nghĩa là thôi, nghỉ, nghỉ ngơi, yên nghỉ (theo tự điển Hán - Việt của Đào Duy Anh xuất bản năm 2010).

[32] Kiriyā citta: 唯作心 (wéi zuò xīn): tâm chỉ có tố/ hoặc tác; 阿羅漢的不造作善惡之心: tâm tố của bậc Arahant mà không để lại nghiệp thiện với bất thiện... 作 zuò; 作 , hay 做 = tố.

[33] Xin xem thêm phần giải về tâm thiền vô dẫn hay hữu dẫn trong bộ “Aṭṭhasālinī – Chương 5: Tứ Tiến Hành” có đề cập đến đường hướng thực hành khó (hành nan) (khó đè nén những pháp cái) trợ cho tâm thiền là hữu dẫn, và đường hướng thực hành dễ (hành dị) (dễ đè nén những pháp cái) trợ cho tâm thiền là vô dẫn.

[34] Xem 6 pháp cái trong phần ‘Bất thiện tương tập nhiếp’ – Chương VII: Tương Tập (Samuccaya) – Abhidhammatthasaṅgaha; xem bộ Pháp Tụ (Dhammasaṅginī) câu 748-754.

[35] Có nơi dịch là chuẩn bị tướng, sơ tướng, thô tướng.

[36] Có bản dịch là ấn chứng.

[37] Có nơi dịch là học tướng, quang tướng, tợ tướng, tướng đạt được, thu được.

[38] Có nơi dịch là quang tướng, tợ tướng, đối lập tướng. Theo bản Anh ngữ, từ patibhāganimitta được mở ngoặc đơn kèm theo từ giải thích là counter image – tức đối lập tướng. Theo Concise P-E Dict: Patibhāga: [adj.] equal; similar. (m.) likeness; resemblance.

[39] Kasiṇa - Biến xứ.

[40] Xem Thanh Tịnh Đạo – Phần định; Minh Giải nhập tức xuất tức niệm.

[41] Theo PTS, chaṭṭhasangītipiṭaka là Sakadāgami. Theo Syāma là Sakidāgāmi.

[42] Arahatta = arahaṃa+tta hay arahati+tta = vô sanh hay Ứng cúng.

[43] Chaṭṭhasaṅgītipiṭaka … sīraye.

[44] Catudhā kusalaṃ tathā.

[45] Pākaṃ tassa.

[46] Xem bộ Pháp Tụ, câu 768. (Dhs.768)

[47] ‘tha’ - ở đây có nghĩa là ‘khác’.

[48] Dhs: câu 17, 131, 197, 276, 317, 326, 331, 335, 339, 353, 367, 383, 400, 471, 473, 486.

Phasso ti cakkhusamphasso sotasamphasso ghānasamphasso jivhāsamphasso kāyasamphasso manosamphasso adhivacanasamphasso paṭighasamphasso sukhavedanīyo samphasso dukkhavedanīyo samphasso adukkhamasukhavedanīyo samphasso kusalo phasso akusalo phasso avyākato phasso kāmāvacaro phasso rūpāvacaro phasso arūpāvacaro phasso suññato phasso animitto phasso appaṇihito phasso lokiyo phasso lokuttaro phasso atīto phasso anāgato phasso paccuppanno phasso, yo evarūpo phasso phusanā samphusanā samphusitattaṃ, ayaṃ vuccati phasso.

[49] Dhs: câu 19, 199, 278, 341, 369, 385, 402.

Tưởng: Dục tưởng, hận tưởng, hại tưởng, xuất ly tưởng, vô hận tưởng, vô hại tưởng, sắc tưởng, thinh tưởng, khí tưởng, vị tưởng, xúc tưởng, pháp tưởng; sự nhận biết, sự tự nhận biết, trạng thái tự nhận biết có hình thức như thế được gọi là tưởng. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / Guhaṭṭhakasuttaniddeso dutiyo - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám về Hang là thứ nhì. / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[50] Dhs. câu 20, 200, 279, 342, 370, 386, 403. Tư: Càng, thêm, nẩy, đâm, mọc, gây ra, cố quyết...(volition, 思)

[51] Bhikkhū ti sattannaṃ dhammānaṃ bhinnattā bhikkhu: sakkāyadiṭṭhi bhinnā hoti, vicikicchā bhinnā hoti, sīlabbataparāmāso bhinno hoti, rāgo bhinno hoti, doso bhinno hoti, moho bhinno hoti, māno bhinno hoti, bhinnāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṅkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā. (MAHĀNIDDESAPĀḶI).

[52] Dhs. câu 26, 39, 43, 69, 72, 79, 88, 206, 285, 331, 345, 359, 357, 392, 408, 486.

[53] Dhs. câu 34, 79, 214, 290, 348, 362, 378, 395, 411.

[54] Manasikāra: tác ý (作意)

Bộ Phân Tích có đề cập ‘tác ý’. Còn trong bản Thanh tịnh Đạo, Chương 14-Uẩn xiển minh, phần hành uẩn do ngài Buddhaghosa (do thầy Ngộ Đạo chuyển ngữ) có chú giải về sở hữu ‘tác ý’ như sau:

Kiriya karo: Sự làm gọi là tác, manamhi kāro manasikaro: Sự làm trong ý gọi là tác ý.

Dù tạo ý sai lầm từ ý trước cũng gọi là tác ý. Chính tác ý này có ba trường hợp: Tiến hành theo cảnh; tiến hành theo lộ tâm; tiến hành theo đổng lực.

Trong ba điều ấy, ārammaṇapaṭipādako manamhi karoti manasikāro: Sự làm trong ý tiến hành theo cảnh, nên gọi là tác ý thành cảnh. Tác ý này có:

- Sāraṇalakkhaṇo: Trạng thái là chú ý.

- Sampayuttānaṃ ārammaṇe saṃyojanaraso: Phận sự là cột pháp tương ưng vào cảnh.

- Ārammaṇābhimukhabhāvapaccupaṭṭhāno: Thành tựu là đối diện với cảnh.

- Ārammaṇapadaṭṭhāno: Nhân cận là có cảnh.

Tác ý là liên quan trong hành uẩn, nên thấy như người đánh xe vì làm cho các pháp tương ưng tiến hành theo cảnh.

Gọi (tác ý) tiến hành theo lộ tâm, đây là đồng nghĩa tâm khai ngũ môn.

Gọi (tác ý) tiến hành theo đổng lực, đây là đồng nghĩa tâm khai ý môn.

Hai điều đó không cần lấy trong nơi đây.

[55] Xin ôn lại phần nhân sanh thiện, bất thiện.

[56] Dhs. câu 22, 36, 202, 281, 372, 388, 405.

[57] Dhs. câu 23, 203, 282, 373, 389, 406.

[58] Trong Thanh tịnh Đạo, phần Uẩn xiển minh giảng về hành uẩn thì Ngài Buddhaghosa có giảng như vầy: Adhimuccanaṃ adhimokkho: Sự quả quyết gọi là thắng giải. Thắng giải ấy: Sanniṭṭthānalakkhaṇo: Trạng thái là quyết định; Asaṃsappanaraso: Phận sự là không đầu lụy; Nicchayapaccupaṭṭhāno: Thành tựu là phán quyết; Sanniṭṭheyyadhammapadaṭṭhāno: Nhân cận là có pháp đáng quyết định. Ví như cột cờ không dao động trong cảnh.

[59] Adhimokho - sipävi.

[60] Xem bộ Pháp Tụ, câu 28, 37, 71, 208, 225, 255, 286, 306.

[61] Vīriyārambho, Ma.

[62] Ussoḷhī, Ma, Syā.

[63] Xem bộ Pháp Tụ, câu 24, 25, 33, 80, 204, 213, 283, 284, 390.

Pītī ti yā pañcakāmaguṇapaṭisaṃyuttā pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatā abhippharaṇatā cittassa.

Hỷ là sự vui mừng, sự hoan hỷ, sự tùy hỷ, sự vui thích, sự cười đùa, sự hài hước, sự vui lòng, sự vui sướng, sự phấn khởi, sự vừa ý, sự sung sướng của tâm có liên quan đến năm loại dục.

[64] Sở hữu dục ở câu 195 trong bộ Pháp Tụ được Đức Phật nêu dục trưởng trong tứ trưởng. Còn trong bản Thanh Tịnh Đạo, phần Uẩn xiển minh giảng về hành uẩn thì Ngài Buddhaghosa có giảng như vầy:

Dục: Chandoti kattukāmatāyetam adhivacanaṃ: Gọi dục đây có nghĩa là muốn làm. Do đó, dục ấy:

Kattukāmatālakkhaṇo: Trạng thái là muốn làm (tác dục); Ārammaṇapariyesanaraso: Phận sự là tìm kiếm cảnh.

Ārammaṇena atthikatāpaccupaṭṭhāno: Thành tựu là hy vọng cảnh; Tadevassa padaṭṭhāno: Nhân cận là hy vọng chính cảnh ấy.

Dục này nên thấy như tâm đưa tay ra khi bắt cảnh.

[65] Xem bộ Pháp Tụ, câu 300, 691, 712, 729, 754, 794, 913, 919.

[66] Xem bộ Pháp Tụ, câu 297, 303, 800.

[67] Xem bộ Pháp Tụ, câu 298, 304, 801.

[68] Xem bộ Pháp Tụ, câu 335, 752, 799. Trong bộ Pháp Tụ, chúng ta chỉ thấy sở hữu điệu cử xuất hiện cùng với tâm bất thiện thứ 12 (tức là tâm si điệu cử), chớ không thấy trong 11 tâm bất thiện trước.

[69] Xem bộ Pháp Tụ, câu 299, 301, 691, 709, 710, 726, 737, 749, 781, 792, 913, 919.

[70] Xem thêm ‘Ghi chú” về Tà kiến ở cuối sách; xem bộ Pháp Tụ câu 291, 302, 711, 723, 725, 739, 740, 761, 782, 783, 784, 796, 811, 813, 817, 819, 913, 919; xem Trường bộ kinh, bài kinh Phạm Võng; Vibh. 990

Các sự chấp chặt vào tà kiến quả thật không dễ vượt qua - Các sự chấp chặt vào tà kiến: Sự cố chấp và bám víu rằng: ‘Thế giới là thường còn; chỉ điều này là sự thật, cái khác là rỗng không’ là sự chấp chặt vào tà kiến. Sự cố chấp và bám víu rằng: ‘Thế giới là không thường còn, thế giới là có giới hạn, thế giới là không có giới hạn, mạng sống là vật ấy thân thể là vật ấy, mạng sống là vật khác thân thể là vật khác, Đức Như Lai hiện hữu ở nơi khác sau khi chết, Đức Như Lai không hiện hữu ở nơi khác sau khi chết, Đức Như Lai hiện hữu và không hiện hữu ở nơi khác sau khi chết, Đức Như Lai không hiện hữu và không phải là không hiện hữu ở nơi khác sau khi chết; chỉ điều này là sự thật, cái khác là rỗng không’ là sự chấp chặt vào tà kiến. ‘Các sự chấp chặt vào tà kiến’ là thế ấy. Quả thật không dễ vượt qua: Các sự chấp chặt vào tà kiến quả thật không dễ vượt qua, khó vượt qua, khó vượt lên, khó vượt hẳn, khó vượt trội, khó vượt trên hẳn. ‘Các sự chấp chặt vào tà kiến quả thật không dễ vượt qua’ là thế ấy.

Người nắm giữ tưởng và tà kiến, những người ấy sống, gây va chạm, ở thế gian: Những kẻ nào nắm lấy tưởng, dục tưởng, sân tưởng, hại tưởng; do tác động của tưởng, những kẻ ấy gây va chạm, gây đụng chạm. Các vị vua tranh cãi với các vị vua, các Sát-đế-lỵ tranh cãi với các Sát-đế-lỵ, các Bà-la-môn tranh cãi với các Bà-la-môn, các gia chủ tranh cãi với các gia chủ, mẹ tranh cãi với con trai, con trai tranh cãi với mẹ, cha tranh cãi với con trai, con trai tranh cãi với cha, anh em trai tranh cãi với anh em trai, chị em gái tranh cãi với chị em gái, anh em trai tranh cãi với chị em gái, chị em gái tranh cãi với anh em trai, bạn bè tranh cãi với bạn bè. Tại nơi ấy, chúng khởi sự cãi cọ, cãi vã, tranh cãi, rồi công kích lẫn nhau bằng những bàn tay, công kích lẫn nhau bằng những cục đất, công kích lẫn nhau bằng những gậy gộc, công kích lẫn nhau bằng những gươm dao. Tại nơi ấy, chúng đi đến sự chết và sự khổ đau kề cận cái chết. Những kẻ nào nắm lấy tà kiến rằng: ‘Thế giới là thường còn —như trên— hoặc ‘Đức Như Lai không hiện hữu và không phải là không hiện hữu ở nơi khác sau khi chết;’ do tác động của tà kiến, những kẻ ấy gây va chạm, gây đụng chạm; chúng gây va chạm bậc Đạo sư (này) với bậc đạo sư (khác), chúng gây va chạm giáo lý (này) với giáo lý (khác), chúng gây va chạm tập thể (này) với tập thể (khác), chúng gây va chạm quan điểm (này) với quan điểm (khác), chúng gây va chạm lối thực hành (này) với lối thực hành (khác), gây va chạm đạo lộ (này) với đạo lộ (khác).

(MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / 3. Duṭṭhaṭṭhakasuttaniddeso - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám Về Xấu Xa / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[71] Te visame niviṭṭhā ti - Visame ti visame kāyakamme niviṭṭhā, visame vacīkamme niviṭṭhā, visame manokamme niviṭṭhā, visame pāṇātipāte niviṭṭhā, visame adinnādāne niviṭṭhā, visame kāmesu micchācāre niviṭṭhā, visame musāvāde niviṭṭhā, visamāya pisunāya vācāya niviṭṭhā, visamāya pharusāya vācāya niviṭṭhā, visame samphappalāpe niviṭṭhā, visamāya abhijjhāya niviṭṭhā, visame vyāpāde niviṭṭhā, visamāya micchādiṭṭhiyā niviṭṭhā, visamesu saṅkhāresu niviṭṭhā, visamesu pañcasu kāmaguṇesu niviṭṭhā, visamesu pañcasu nīvaraṇesu niviṭṭhā viniviṭṭhā patiṭṭhitā allīnā upagatā ajjhositā adhimuttā laggā laggitā palibuddhā ’ti avadāniyā te visame niviṭṭhā.

Họ đã đi theo lối sai trái - Theo lối sai trái: Họ đã đi theo lối sai trái về thân nghiệp, đã đi theo lối sai trái về khẩu nghiệp, đã đi theo lối sai trái về ý nghiệp, đã đi theo lối sai trái về việc trộm cắp, đã đi theo lối sai trái về tà hạnh trong các dục, đã đi theo lối sai trái về việc nói dối, đã đi theo lối sai trái về việc nói đâm thọc, đã đi theo lối sai trái về việc nói độc ác, đã đi theo lối sai trái về việc nói nhảm nhí, đã đi theo lối sai trái về tham lam, đã đi theo lối sai trái về sân hận, đã đi theo lối sai trái về tà kiến, đã đi theo lối sai trái về các hành, đã đi theo lối sai trái về năm loại dục, đã đi theo lối sai trái về năm pháp che lấp, đã đi theo vào, đã thiết lập, đã bám vào, đã tiến vào, đã bám víu, đã chú trọng, máng vào, bị vướng vào, bị giữ lại, ‘là những người thấp kém, họ đã đi theo lối sai trái’ là thế ấy. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / Guhaṭṭhakasuttaniddeso dutiyo - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám về Hang là thứ nhì. / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net)

[72] Xem bộ Pháp Tụ, câu 722, 795, 919. Không thấy Đức Phật nêu trong 12 thứ tâm bất thiện, nhưng có nêu trong câu 919, thiên Trích Yếu – đầu đề nhị. Xem bộ Phân Tích, câu 883-900.

Ngã mạn - ngã mạn theo một loại: Sự cao ngạo của tâm. Ngã mạn theo hai loại: Ngã mạn do tâng bốc bản thân và ngã mạn do khinh bỉ người khác. Ngã mạn theo ba loại: Ngã mạn (với ý nghĩ) ‘Tôi tốt hơn,’ ngã mạn (với ý nghĩ) ‘Tôi ngang bằng,’ ngã mạn (với ý nghĩ) ‘Tôi thấp hèn.’ Ngã mạn theo bốn loại: Do lợi lộc rồi sinh khởi ngã mạn, do danh vọng rồi sinh khởi ngã mạn, do khen ngợi rồi sinh khởi ngã mạn, do sung sướng rồi sinh khởi ngã mạn. Ngã mạn theo năm loại: (Nghĩ rằng:) ‘Ta đạt được các sắc thích ý’ rồi sinh khởi ngã mạn, (nghĩ rằng:) ‘Ta đạt được các thinh ― các hương ― các vị ― các xúc thích ý’ rồi sinh khởi ngã mạn. Ngã mạn theo sáu loại: Do sự thành tựu của mắt rồi sinh khởi ngã mạn, do sự thành tựu của tai ― do sự thành tựu của mũi ― do sự thành tựu của lưỡi ― do sự thành tựu của thân ― do sự thành tựu của ý rồi sinh khởi ngã mạn. Ngã mạn theo bảy loại: Ngã mạn, cống cao, cống cao dựa trên ngã mạn, tự ti, ngã mạn thái quá, ngã mạn về bản thân, ngã mạn do hiểu biết sai trái. Ngã mạn theo tám loại: Do lợi lộc rồi sinh khởi ngã mạn, do không có lợi lộc rồi sinh khởi tự ti, do danh tiếng rồi sinh khởi ngã mạn, do không có danh tiếng rồi sinh khởi tự ti, do khen ngợi rồi sinh khởi ngã mạn, do chê trách rồi sinh khởi tự ti, do sung sướng rồi sinh khởi ngã mạn, do khổ đau rồi sinh khởi tự ti. Ngã mạn theo chín loại: Người tốt hơn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi tốt hơn,’ người tốt hơn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi ngang bằng,’ người tốt hơn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi thấp hèn,’ người ngang bằng có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi tốt hơn,’ người ngang bằng có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi ngang bằng,’ người ngang bằng có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi thấp hèn,’ người thấp hèn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi tốt hơn,’ người thấp hèn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi ngang bằng,’ người thấp hèn có sự ngã mạn (nghĩ rằng) ‘Tôi thấp hèn,’ Ngã mạn theo mười loại: Ở đây có người sinh khởi ngã mạn về xuất thân, về dòng dõi, về con nhà gia thế, về vẻ đẹp của vóc dáng, về tài sản, về học vấn, về công việc, về tài nghệ, về kiến thức, về sự học hỏi, về tài biện giải, hoặc về sự việc này khác.’ Ngã mạn với hình thức như vầy là biểu hiện của ngã mạn, bản thể của ngã mạn, sự cao ngạo, sự nâng cao, (như) ngọn cờ, sự tự nâng lên, sự khoe khoang tự đắc của tâm, điều này gọi là ngã mạn. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / 3. Duṭṭhaṭṭhakasuttaniddeso - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám Về Xấu Xa / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[73] Dhs. 795; Vibh – Tiểu Tông Phân Tích, phần Xiển Minh, câu 883-895.

[74] Xem bộ Pháp Tụ, câu 326, 691, 721, 738, 750, 793, 919.

[75] Xem bộ Pháp Tụ, câu 727, 734, 919. Không thấy Đức Phật nêu trong 12 thứ tâm bất thiện, nhưng có nêu trong câu 919, thiên Trích Yếu – Đầu đề nhị.

[76] Xem bộ Pháp Tụ, câu 728, 734, 919.

[77] Xem bộ Pháp Tụ, câu 752, 931.

[78] Xem bộ Pháp Tụ, câu 751, 798.

[79] Xem bộ Pháp Tụ, câu 751, 753.

[80] akammaññatā：sự không thích hợp việc làm，không thích nghiệp，không thích nghi.

[81] Xem bộ Pháp Tụ, câu 724, 797, 812, 818, 919.

[82] Xem bộ Pháp Tụ, câu 29, 38, 67.

[83] Milindapañhā, trang 36 satilakkhaṇapañha (vấn trạng thái “niệm”) trình bày rằng “…sati mahārāja uppajjamānākusalākusala sāvajjānavajjahīnappaṇītakaṇhasukkasappaṭibhāgadhamme apilāpeti …” dịch là “…Này đại vương, khi “niệm” đang phát sanh có thể làm cho nhớ đến pháp thiện, bất thiện, có tội lỗi, không có tội lỗi, ty hạ, tinh lương, đen, trắng và pháp mà có phần giống nhau v.v…”.

[84] DA

[85] Xem bộ Pháp Tụ, câu 45, 53.

[86] Thoái – trái với tiến, thoái lui; thoái thác là kiếm cớ từ chối.

[87] Xem bộ Pháp Tụ, câu 46, 54.

愧 : quý = hổ thẹn, xấu hổ.

猥 : Úy = Hèn hạ, thấp kém, bỉ lậu, hoảng sợ, úy cụ; Ottappa: 怕造惡 = sợ tạo ác.

- Ottappa urges q person not to be afraid of cmmitting immoral actions, speeches and thoughts = Vô úy (anottappa) thúc giục một chúng sanh không ghê sợ phạm vào những hành vi, lời nói và ý nghĩ bất thiện. (Buddha Abhidhamma by Mehm Tin Mon).

- Ottappa is fear to do evil, i.e., fear of the Consequences. A person who is afraid of fire would not touch it. (Abhidhammattha-Saṅgaha of Anuruddhācariya / A MANUAL OF ABHIDHAMMA - by Nārada Thera, Vājirārāma, Colombo).

- Ottappa (fear of wrongdoing): fear of wrongdoing has the characteristic of dread in regard to such misconduct. (A COMPREHENSIVE MANUAL OF ABHIDHAMMA - Translation revised by Bhikkhu Bodhi)

- Ottapa = Moral dread. Dread = kinh sợ, kinh hãi, khiếp sợ, nghĩ đến mà sợ; sợ). (FUNDAMENTAL ABHIDHAMMA - PART I – by Dr. Nandamālābhivaṃsa)

- Ottappa = fear of sin: A i.51; D iii.284; S ii.206; It 36; Nett 39; (The Pali Text Society's Pali-English dictionary)

[88] Tăng Chi bộ kinh – chương Hai Pháp, đoạn 9.

[89] Xem bộ Pháp Tụ, câu 47, 50.

[90] Xem bộ Pháp Tụ, câu 48, 51.

[91] Adūsanā, adūsitattaṃ, syā.

[92] Xin xem Chương VII – Samuccaya – phần Bojjhaṅga.

[93] paṭipassaddhi, Machasaṃ.

[94] paṭipassambhanā, Machasaṃ.

[95] paṭipassambhitattaṃ, Machasaṃ.

[96] ‘Tĩnh’: an tĩnh. Còn được dịch là ‘tịnh’ – là yên tịnh.

[97] Xem bộ Phân Tích, phần vô lượng Phân Tích, từ trang 221-232.

[98] Xem bộ Phân Tích, phần vô lượng Phân Tích, từ trang 221-232.

[99] Xem bộ Pháp Tụ, câu 31, 35, 44, 49, 52, 68, 70, 211, 215, 228, 252, 254; bộ Phân Tích, phần đạt thông phân tích và trí phân tích, từ trang 241-282.

[100] Hay Vô si

- Yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇo: Trạng thái là thể nhập thực tính hay akkhalitapaṭivedhalakkhaṇo: Trạng thái là thông suốt không sai lầm, như sự xuyên qua của mũi tên mà người thợ săn đã bắn trúng đích.

- Visayobhāsanaraso: Phận sự là soi sáng cảnh, như ngọn đèn.

- Asammohapaccupaṭṭhāno: Thành tựu là vô si, như người rành lối đi rừng.

Nên biết rằng ba pháp này là nguồn gốc của tất cả thiện nghiệp.

[101] Xem bộ Pháp Tụ (Dhs.), câu 275.

[102] Xem bộ Pháp Tụ, câu 16, 125; xem bộ Phân Tích, phần điều học phân tích, từ trang 233-239.

[103] Xem bộ Pháp Tụ, câu 126, 129.

[104] Xem bộ Pháp Tụ, câu 130, 134.

[105] Xem bộ Pháp Tụ, câu 135, 138.

[106] Xem bộ Pháp Tụ, câu 415, 416.

[107] Xem bộ Pháp Tụ, câu 489, 492.

[108] Đáo = đến. Những tâm đến cõi rộng lớn và bắt cảnh bền lâu gọi là tâm đáo đại hay đáo quảng.

[109] paṭibhāga nimitta – tợ tướng.

[110] Xem phần tâm thiện siêu thế từ trang 53-58, 79-89; xem bộ Phân Tích, phần thiền phân tích.

[111] Kyats là đơn vị tiền tệ của Vương quốc Miến Điện.

[112] Pakiṇṇaka – tạp, pha tạp, hỗn hợp, linh tinh, có nhiều đặc tính khác nhau hay thể khác nhau.

[113] Thọ (vedanā) có thể phân theo một, ba hay năm thọ, v.v… tùy theo góc độ phân tích chỉ ngay vào từng pháp hay tổng quát. Như trong Anguttaranikāya – Đức Phật có dạy về một ‘thọ’ đối với tất cả các pháp hữu vi như sau: ...Này các Tỷ-kheo, nay Ta khuyên các Ông, hãy tinh tấn, chớ phóng dật. Các pháp hữu vi là vô thường...[113] (S.i,157), và …Cái gì vô thường là khổ (dukkha)… (S.ii,244).

[114] Xem phần ‘22 Quyền’ trong Chương 7 – Tương Tập Nhiếp; xem bộ Phân Tích, phần Quyền phân tích, câu 236-254; xem Thanh Tịnh Đạo – chương XVI Quyền, Đế xiển minh.

[115] “hữu phần” (bhava + aṅga = (sanh) hữu, tồn tại, sinh tồn + chi, phần, yếu tố). Sanh hữu là chỉ đến 32 tâm quả hiệp thế; trong đó, chỉ có 19 thứ tâm làm được việc hữu phần. Xem Hữu (bhava) trong Thủ duyên hữu – chương 8: Paccaya.

[116] Xem bộ Pháp Tụ, câu 338.

[117] Xem bộ Pháp Tụ, câu 352.

[118] “Santīraṇa”: thẩm tấn, điều tra, thẩm tra (tra tỉ mỉ, xét hỏi kỹ), suy đạc (suy: lựa chọn; đạc: đo lường).

[119] “Javana” bắt nguồn từ căn ju, chạy nhanh chóng, chạy lập tức, dải liên tục; như javanapaññā là hiểu nhanh. Trong Abhidhamma, “javana” chỉ được dùng theo gốc độ chuyên môn, có nghĩa là ‘dải liên tục’. Nó được gọi như thế vì trong lộ trình tâm nó thường diễn tiến liên tục 7 hoặc 5 sát-na tâm, đeo bám trên cùng một cảnh. Chặng “javana” này là quan trong nhất theo quan điểm đạo đức, thiện hay ác được thực hiện ở tại chặng này. Bất kể đó là một cảnh đáng mong mỏi hay không đáng mong mỏi hiện bày nơi ý môn, nó trợ cho một chặng “javana” thiện hay bất thiện. Ở đây, “javana” được dịch là “Đổng lực”, theo Pāḷi thì: Javatīti = javanaṃ: Có mãnh lực đủ sức hưởng dùng cảnh, nên gọi là đổng lực (hay tốc lực), hay hưởng dùng hương vị của cảnh, nên gọi là đổng lực; Javana = 速行-tốc hành; JAVANA：[nt] tốc lực，sự thúc đẩy，hiểu lẹ，sự chạy [adj] mau lẹ，cấp tốc --pañña [a] trí tuệ mau lẹ; 速行-tốc hành; 行-hạnh; 懂力-đổng lực = sức mạnh/mãnh lực hiểu, biết.

[120] Tadā = na: theo nghĩa của từ là ‘nhiều, an nhàn, tạm, đó’.

[121] Hay còn gọi là “mót”; “thập di” (thập - là thu thập, di - là còn sót lại); na cảnh: “na” - có nghĩa là mang theo một cách khó nhọc, vất vả, bắt lại, dùng lại.

[122] Biểu hiệu – có nghĩa là dấu hiệu biểu trưng, hình ảnh tượng trưng.

[123] …V-R-D-“K-5-T-Th-P-C-C-C-C-C-C-C-N-N”-H…

[124] Vì khi tâm thẩm tấn xả thọ làm việc tái tục thì nương ý môn, còn khi làm việc thẩm tấn thì nương qua 5 môn sắc.

[125] Cảnh là một trong bốn nhân sanh tâm.

[126] Xem nhân sanh tâm: Nghiệp quá khứ, cảnh, vật, sở hữu tâm.

[127] Sắc tế: Trong 28 sắc pháp, có 16 sắc tế, và 12 sắc thô. Sắc, thanh, hương, vị, xúc (địa, hỏa và phong đại) và 5 sắc thanh triệt thuộc về sắc thô. 16 sắc còn lại gọi là sắc tế.

[128] Paññatti: Chế định. Có hai: Danh chế định (nāmapaññatti) và nghĩa chế định (atthapaññatti). Tên của các đồ vật tức là danh chế định. Nghĩa chế định là đối tượng hay ý nghĩa gợi ra bởi danh chế định.

[129] Xin ôn lại phần ‘môn có mấy tâm’ trong “môn nhiếp – Dvārasaṅgaha”.

[130] Cảnh hiện tại là cảnh đang hiện hữu, đang hiện bày, đang còn.

[131] Xin ôn lại phần ‘Những tâm ở mỗi môn’ trong “môn nhiếp – Dvārasaṅgaha”.

[132] Abhiññāṇa – thắng trí, diệu trí, thần thông, v.v…

[133] ‘Vật’ là một trong bốn nhân sanh tâm; xem Dhs. 602.

[134] Xem nhân sanh tâm: Nghiệp quá khứ, cảnh, vật.

[135] Xem bộ Phân Tích, câu 125-129. Bộ vị trí 1 và 2, câu 11, 22, 25.

[136] Trong bản Anh ngữ, chủ biên dùng từ ‘condition’ – có thể dịch là điều kiện, duyên, nhân, nguyên do, …

[137] Làm cho - ở đây còn có nghĩa khác như là trợ duyên, làm duyên, gây nên…

[138] Những cảnh liên quan lúc đang tử.

[139] Những cảnh liên quan lúc đang tử.

[140] Những cảnh liên quan lúc đang tử.

[141] Sắc nương trái tim.

[142] Một sát-na sắc (nghiệp)= 17 sát-na tâm. Vào tiểu sát-na đầu tiên (sanh) của sắc ý vật thì sắc này chưa đủ mạnh làm nơi nương cho tâm. Phải đến tiểu sát-na thứ hai sắc này mới đủ mạnh làm nơi nương cho tâm.

[143] Là tâm hữu phần rúng động thứ hai.

[144] Ba tâm đoán định trong lộ ý môn này phải hiểu là ba tâm khai ý môn làm việc đoán định.

[145] Ba tâm đoán định trong lộ ý môn này phải hiểu là ba tâm khai ý môn.

[146] Có nơi dịch là quang tướng, tợ tướng, đối lập tướng. Theo bản Anh ngữ, từ patibhāganimitta được mở ngoặc đơn kèm theo từ giải thích là counter image – tức đối lập tướng. Theo Concise P-E Dict: Patibhāga: [adj.] equal; similar. (m.) likeness; resemblance.

[147] Có nơi dịch là quang tướng, tợ tướng, đối lập tướng. Theo bản anh ngữ, từ patibhāganimitta được mở ngoặc đơn kèm theo từ giải thích là counter image – tức đối lập tướng. Theo Concise P-E Dict: Patibhāga: [adj.] equal; similar. (m.) likeness; resemblance.。

[148] Abhiññā – hiểu biết, sáng suốt, thần trí, sự thông hiểu đặc biệt, diệu trí, thắng trí, thần thông, .v.v...

[149] Dũ – có nghĩa là càng. Ví dụ như: Càng đánh càng mạnh (theo Hán Việt Từ Điển của Trần Văn Chánh).

Dũ tĩnh – có nghĩa là càng thanh tịnh.

[150] Có tài liệu nêu: … cũng là 1 trong bốn tâm đại thiện tương ưng trí này (của người phàm và 3 Thánh thấp) sanh 3 hay 4 lần, nhưng chỉ làm 1 phận sự ‘thuận thứ’ 3 hay 4 cái sát-na tâm, trong lộ nhập thiền quả này.

[151] Xem ‘khéo tác ý’ ở ‘ngũ nhân sanh thiện’ trong phần tâm đại thiện – chương I: Citta.

[152] Còn gọi là “phi như lý tác ý”. Xem nhân sanh bất hiện ở phần tâm bất thiện – chương I: Citta.

[153] Số lần xuất hiện.

[154] maraṇāsanna – cận tử.

[155] “Āgantuka” nghĩa là khách hay người lạ.

[156] Ghét, ác cảm…

[157] Asura = demons = ma, quỷ, yêu ma, ma quái, người độc ác, người ác hiểm, người hung ác…

[158] Xem bộ Phân Tích, câu 1107.

[159] “Quang” ở đây có nghĩa là ánh sáng rực rỡ.

[160] Aura (Tịnh) cũng có nghĩa là tinh hoa phát tiết ra.

[161] Phóng dật hay còn gọi là điệu cử.

[162] Một con số “1” và 140 con số “0” = (a-tăng-kỳ - asaṅkheyya).

[163] Định luật 3 Newton: Trong mọi trường hợp, khi vật A tác dụng lên vật B một lực, thì vật B cũng tác dụng lại vật A một lực. Hai lực này có cùng giá trị, cùng độ lớn, nhưng ngược chiều.

[164] Trông nom, gìn giữ, gửi gắm.

[165] bay.

[166] Vô hại, tầm thiện.

[167] Ukkaṭṭha – bậc cao hay bậc thượng đây chỉ cho đủ tam tư (tư tiền, tư hiện và tư hậu).

[168] Omaka – bậc hạ, bậc thấp đây chỉ cho không đủ tam tư (tư tiền, tư hiện và tư hậu).

[169] Chủ yếu, căn bản.

[170] DhsA.368: Dhammasavgani commentary (atthasalini), Burmese edition (Sixth Savgha Council). Page 368. Vs.1.362: Visuddhimagga, Burmese edition (Sixth Savgha Council). Volume 1. Page 362.

[171]

Đất	Nước	Lửa	Gió	Hiện
Gió	Gió	Nước	Nước	Ẩn
Nước	Đất	Đất	Đất	Kém
Lửa	Lửa	Gió	Lửa	Bình

[172] Pasāda,(m.) clearness = sự trong trẻo, sự rõ ràng, sự sáng tỏ, sự thông suốt, tình trạng không có gì cản trở; brightness = sự sáng ngời; sự rực rỡ; Pasāda: “tịnh” 淨 sạch sẽ, “thanh triệt” 清澈 trong suốt.

[173] Suñña – luống không, rỗng không, trống không.

[174] Chú giải bộ Pháp Tụ - Dhammasaṅgaṇīaṭṭhakathā.

[175] Caturaṃsaṃ.

[176] Āmakagandho.

[177] Lapilakaṃ.

[178] Mano ti yaṃ cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍaraṃ mano manāyatanaṃ manindriyaṃ viññāṇaṃ viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātu. Ayaṃ vuccati mano. Ayaṃ mano imāya pītiyā sahagato hoti sahajāto saṃsaṭṭho sampayutto ekuppādo ekanirodho ekavatthuko ekārammaṇo.

Ý tức là tâm; ý là tinh thần là trái tim là vật tinh khiết; ý là ý xứ, ý quyền, thức, thức uẩn, từ đó có ý thức giới; điều này được gọi là ý. Ý này với sự vui mừng này là đồng hành, đồng sanh, được liên kết, được gắn bó, cùng sanh, cùng diệt, chung một nền tảng, chung một đối tượng. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / 1. Kāmasuttaniddeso - Diễn Giải Kinh Về Dục / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda / Nguồn: www.tamtangpaliviet.net).

[179] ‘Vikāra rūpa’ còn gọi là sắc hay thay đổi, sắc dễ thay đổi, sắc biến đổi.

[180] Cũng là bốn trạng thái: Sanh, tiến, dị, diệt.

[181] Thoái hóa - trở nên teo đi, mất chức năng, tác dụng (theo Đại Từ Điển Tiếng Việt của Nguyễn Như Ý).

[182] hạt nguyên tử (atom)

[183] liền ngay sau trong một thời gian rất ngắn.

[184] Cũng được gọi là sắc âm - dương, nóng - lạnh.

[185] sắc mạng quyền cũng thuộc về sắc nghiệp.

[186] ‘Tiêu’ đây có nghĩa là ‘mất hẳn’; ‘Diệt’ đây có nghĩa là ‘dứt’.

[187] ‘Chứng’ đây có nghĩa là dấu hiệu, ấn chứng, bằng chứng, tướng dạng, ấn tướng…

[188] Xin tham khao thêm về danh từ “Nip-bàn ở phần Ghi chú cuối sách.

[189] Hoặc tính theo cách thứ hai là: Tâm (1) + sở hữu tâm (thọ tính 5; tịnh, khinh, nhu, thích, thuần, chánh thân – tâm tính 6 = 50) + sắc thành tựu (18) + Níp-bàn (1) = 70 (và 10 sắc phi thành tựu, thành 80).

[190] Còn theo phần nhỏ thì có 27 (sẽ chia sau).

[191] Byāpāda = vyāpāda.

[192] Uddhacca: Điệu cử, trạo cử, phóng dật.

[193] Tự thị - nghĩa là tự coi mình là đúng là phải; tự đánh giá mình là cao và coi thường người khác.

[194] Tật đố - nghĩa là ghen ghét, như tật đố kẻ có tài.

[195] Bỏn xẻn – nghĩa là bủn xỉn.

[196] Ký có nghĩa là muốn, mong mỏi, hy vọng, gửi. Vô ký có nghĩa là không muốn, không mong mỏi, không có hy vọng, không ký gửi, không để lại. Pháp vô ký là pháp không là tốt hay xấu, thiện hay bất thiện là chỉ đến những pháp nào không có tính chất thiện cũng chẳng bất thiện chẳng phải là nhân thành tựu quả khổ hay quả vui.

[197] Sở hữu thọ hiệp với ngũ song thức không thành chi thiền. Xem thêm phần “chi thiền ưu” trong quyển Paramatthadīpanī (do ngài Ledi Sayadaw biên soạn, Bhikkhu Abhisiddhi – Tỳ kheo Siêu Thành biên dịch).

[198] Theo Abhidhammavatāra - Diệu Pháp Trác Tri (Việt dịch: Bhikkhu Abhisiddhi).

“Trong những tâm ấy, tâm vô nhân gọi là tâm không có chi đạo, chi thiền không có trong ngũ song thức.

1 tâm (tương ưng hoài nghi) có 2 chi đạo (tà tư duy, tà cần).

3 chi đạo (tà tư duy, tà cần, tà định) có trong 7 tâm (4 tâm bất tương ưng kiến, 2 tâm căn sân, 1 tâm tương ưng điệu cử).

4 chi đạo (chánh tư duy, chánh cần, chánh niệm, chánh định và tà kiến, tà tư duy, tà cần, tà định và chánh kiến, chánh cần, chánh niệm, chánh định) có trong 40 tâm (12 tâm dục giới bất tương ưng trí, 4 tâm tương ưng kiến và 24 tâm đáo đại (trừ sơ thiền).

5 chi đạo (chánh kiến, chánh tư duy, chánh cần, chánh niệm, chánh định) được thuyết trong 15 tâm (12 tâm dục giới tương ưng trí, 3 tâm sơ thiền).

7 chi đạo (trừ chánh tư duy) được thuyết trong 32 tâm (32 tâm siêu thế trừ sơ thiền).

8 chi đạo được thuyết trong 8 tâm (sơ thiền siêu thế).”

[199] Xem bộ Phân Tích, phần Quyền phân tích, câu 236-254; xem Thanh tịnh Đạo – Chương XVI Quyền, Đế xiển minh.

[200] Hay còn gọi là tuệ quyền.

[201] “Vị”– đây có nghĩa là chưa, không. “Vị tri”– là chưa biết. “Tri vị tri”– là biết pháp chưa từng biết. (Theo Từ điển Hán-Việt của Trần Văn Chánh – xuất bản 2005).

[202] “Dĩ”- là đã, rồi. “Dĩ tri” – là đã biết. “Tri dĩ tri” – là biết pháp đã biết, biết pháp từng biết. (Theo Từ điển Hán-Việt của Trần Văn Chánh – xuất bản 2005).

[203]“Cụ” – là đầy đủ. “Tri cụ” - là biết đầy đủ, đã biết thấu, đã biết rõ, đã thấu rõ. “Tri cụ tri” – là biết pháp đã biết đầy đủ, biết pháp đã biết rõ (Theo Từ điển Hán-Việt của Trần Văn chánh – xuất bản 2005).

[204] Xem bộ Pháp Tụ, câu 40-46, 224-230.

[205] Xem bộ Pháp Tụ, câu 193-195; xem bộ Phân Tích, phần Điều Học Phân Tích Phân Theo Diệu pháp – chia ngũ giới theo 8 tâm thiện dục giới, từ câu 770.

[206] Xem bộ Pháp Tụ, câu 78; xem bộ Phân Tích, câu 1081, 1087, 1096, 1098.

[207] Đẳng - bè phái, bè lũ, điều kiện cần thiết...

[208] ‘satipaṭṭhāna’: 念處-niệm xứ; 念的住立-trú để lập niệm; 念住-(niệm trú).

[209] Còn trí hiện diện trong 34 tâm.

[210] Thiền định còn gọi là an chỉ định.

[211] Đẳng giác nhiếp – tập hợp những điều cần yếu của giác ngộ.

[212] Xao động = không yên

[213] Vipallāsa hay vikāra có nghĩa là thay đổi…, “dị” đây có nghĩa là khác.

[214] “thể” hay cách.

[215] “tóm tắt” hay giản yếu.

[216] Hiển – hiện có, đang có, sự có thật.

[217] ‘ṭhāna’: 処–xứ, vị trí, nơi, chỗ, địa điểm; 場所-sở trường; 住処–trú xứ; 在定–định tại; 状態–trạng thái; 点–điểm; 理由-lý do; 原因–nguyên nhân; 道理– đạo lý.

[218] “trí” hay tuệ.

[219] Bất tịnh.

[220] Sato ti - catuhi kāraṇehi sato: Kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato; vedanāsu - citte - dhammesu dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato. Aparehipi catuhi kāraṇehi sato: asatiparivajjanāya sato, satikaraṇīyānañca dhammānaṃ katattā sato, satipaṭipakkhānaṃ dhammānaṃ hatattā sato, satinimittānaṃ dhammānaṃ asammuṭṭhattā sato. Aparehipi catuhi kāraṇehi sato: satiyā samannāgatattā sato, satiyā vasitattā sato, satiyā pāguññatāya sato, satiyā apaccoropanatāya sato. Aparehipi catuhi kāraṇehi sato: sattattā sato, santattā sato, samitattā sato, santadhammasamannāgatattā sato. Buddhānussatiyā sato, dhammānussatiyā sato, saṅghānussatiyā sato, sīlānussatiyā sato, cāgānussatiyā sato, devatānussatiyā sato, ānāpānasatiyā sato, maraṇānussatiyā sato, kāyagatāsatiyā sato, upasamānussatiyā sato ’ti. Yā sati anussati paṭissati sati saraṇatā dhāraṇatā apilāpanatā asammussanatā sati satindriyaṃ satibalaṃ sammāsati satisambojjhaṅgo ekāyanamaggo, ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto hoti samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno samannāgato, so vuccati sato.

Có niệm: Có niệm do bốn nguyên nhân: Có niệm trong khi tu tập sự thiết lập niệm ở việc quan sát thân ở thân, —như trên— ở các thọ, —như trên— ở tâm, có niệm trong khi tu tập sự thiết lập niệm ở việc quan sát pháp ở các pháp. Hơn nữa, có niệm còn do bốn nguyên nhân khác: Có niệm do xa lánh thất niệm, có niệm do trạng thái đã thực hành các pháp cần phải thực hành đối với niệm, có niệm do trạng thái đã tiêu diệt các pháp đối nghịch với niệm, có niệm do trạng thái không lơ là đối với các pháp ấn chứng của niệm. Hơn nữa, có niệm còn do bốn nguyên nhân khác: Có niệm do trạng thái đã thành tựu về niệm, có niệm do trạng thái đã trú ở niệm, có niệm do trạng thái quen thuộc với niệm, có niệm do trạng thái không thối thất đối với niệm. Hơn nữa, có niệm còn do bốn nguyên nhân khác: Có niệm do trạng thái tự tại, có niệm do trạng thái an tịnh, có niệm do trạng thái tĩnh lặng, có niệm do trạng thái đã thành tựu pháp của bậc chân nhân. Có niệm do tùy niệm Phật, có niệm do tùy niệm Pháp, có niệm do tùy niệm Tăng, có niệm do tùy niệm giới, có niệm do tùy niệm xả thí, có niệm do tùy niệm Thiên, có niệm do niệm hơi thở vào - hơi thở ra, có niệm do tùy niệm sự chết, có niệm do niệm đặt ở thân, có niệm do tùy niệm Niết Bàn. Niệm là tùy niệm, niệm hiện tiền; niệm là sự nương tựa, sự ghi nhận, sự thâm nhập, sự không lơ là; niệm là niệm quyền, niệm lực, chánh niệm; niệm là niệm giác chi, con đường độc đạo; điều này gọi là niệm. Người đã tiến đến, đã tiến gần, đã tiến vào, đã tiến sát, đã tiếp cận, đã tròn đủ, đã thành tựu nhờ vào niệm này, người ấy được gọi là có niệm. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / 1. Kāmasuttaniddeso - Diễn Giải Kinh Về Dục / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net)

[221] Brāhmaṇo ti sattannaṃ dhammānaṃ bāhitattā brāhmaṇo: Sakkāyadiṭṭhi bāhitā hoti, vicikicchā bāhitā hoti, sīlabbataparāmāso bāhito hoti, rāgo bāhito hoti, doso bāhito hoti, moho bāhito hoti, māno bāhito hoti, bāhitāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇīyā.

Brāhma do đã loại trừ bảy pháp: Sự nhận thức sai về thân (thân kiến) được loại trừ, sự hoài nghi được loại trừ, sự bám víu vào tà giới (giới cấm thủ) được loại trừ, tham ái được loại trừ, sân được loại trừ, si được loại trừ, ngã mạn được loại trừ, v.v… (MAHĀNIDDESA / 4. Suddhaṭṭhakasuttaniddeso).

[222] Phóng tâm đi đến.

[223] Anussati – dịch là tùy niệm, niệm niệm, ghi nhớ luôn, chú tâm vào.

[224] ‘tha’ - ở đây có nghĩa là ‘khác’.

[225] Do dự.

[226] Vượt qua.

[227] Sự thực hành, đạo lộ.

[228] Kiến tuệ.

[229] “tùy” là theo. “Tùy quán” là quán theo.

[230] Pháp bản thể của tuệ (ñāṇa) là trí (paññā), nhưng khi so sánh sự sáng suốt giữa pháp dục giới và pháp kiên cố thì sự sáng suốt trong pháp kiên cố mạnh mẽ hơn. Cho nên sự sáng suốt trong pháp kiên cố thường dùng là ñāṇa – theo Việt ngữ được dịch là tuệ.

[231] Investigate = thẩm tra.

[232] Patis

[233] ‘taruṇa’ – 若-nhược trẻ, yếu, còn non, còn tơ, chưa rõ

[234] ‘Một’ ở đây có nghĩa là ‘dứt’. Theo từ điển Hán – Việt của Đào Duy Anh xuất bản vào năm 2010 , trang 458 thì “một” có nghĩa là chìm mất, chết, không có, lấy hết, giấu kín…

[235] Theo từ điển Hán – Việt của Đào Duy Anh xuất bản vào năm 2010 , trang 458 thì “một” có nghĩa là chìm mất, chết, không có, lấy hết, giấu kín…

[236] vis

[237] Vis. mahāṭīkā

[238] vis

[239] Vis. mahāṭīkā

[240] Hay còn gọi là ‘Thất Tịnh’.

[241] Xem kinh Trạm Xe (24. Rathavinīta sutta) – Trung Bộ (Majjhimanikāya); Thanh Tịnh Đạo (Visuddhi magga).

[242] Xem Tiểu bộ kinh tập 3 – Chương 1, phẩm 3, kệ 30 – Uttiyattheragāthā; Tứ Thanh Tịnh Giới.

[243] Xem phần thiền chỉ tịnh (samatha) (tâm sắc, vô sắc); kinh Nhập Tức Xuất Tức Niệm (118. Ānāpānasati sutta) – Trung Bộ (Majjhimanikāya); Thanh Tịnh Đạo (phần định); Minh Giải Nhập Tức Xuất Tức Niệm - Ānāpānasati dīpanī – (Ledi Sayadaw); Biết và Thấy (Pa Auk Sayadaw).

[244] Xem Kinh Niệm Xứ (10. Satipatthāna sutta) – Trung Bộ (Majjhimanikāya); kinh Đại Niệm Xứ (10. Mahāsatipatthāna sutta) – Trường Bộ (Dīghanikāya); Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) (Pañña - phần tuệ).

[245] “Chuyển tánh” ở đây còn gọi là biến cấp, bỏ bậc.

[246] An chỉ định (appanā samādhi) còn gọi là định của những bậc thiền hay thiền định.

[247] Vô thường tùy quán.

[248] Khổ não tùy quán.

[249] Vô ngã tùy quán.

[250] [nhất là hào quang, hỷ, tịnh và hạnh phúc do lạc thọ, sự hăng hái do niềm tin vào tôn giáo mạnh mẽ, tuệ quán và khả năng quán sự sanh và diệt của những pháp bị trợ tạo (hữu vi) một cách nhanh chóng và dễ dàng]

[251] Sự thực hành, đạo lộ.

[252] Một - ở đây có nghĩa là dứt.

[253] Appamatto ti sakkaccakārī sātaccakārī aṭṭhitakārī anolīnavuttiko anikkhittachando anikkhittadhuro kusalesu dhammesu. ‘Kathāhaṃ aparipūraṃ vā sīlakkhandhaṃ paripūreyyaṃ, paripūraṃ vā sīlakkhandhaṃ tattha tattha paññāya anugaṇheyyan ’ti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivāni ca sati ca sampajaññaṃ ca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesu. ‘Kathāhaṃ aparipūraṃ vā samādhikkhandhaṃ paripūreyyaṃ, paripūraṃ vā samādhikkhandhaṃ tattha tattha paññāya anugaṇheyyaṃ ―pe― kusalesu dhammesu. ‘Kathāhaṃ aparipūraṃ vā paññākkhandhaṃ paripūreyyaṃ ―pe― vimuttikkhandhaṃ ―pe― vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ tattha tattha paññāya anugaṇheyyan ’ti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivāni ca sati ca sampajaññaṃ ca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesu. ‘Kathāhaṃ apariññātaṃ vā dukkhaṃ parijāneyyaṃ, appahīne vā kilese pajaheyyaṃ, abhāvitaṃ vā maggaṃ bhāveyyaṃ, asacchikataṃ vā nirodhaṃ sacchikareyyan ’ti yo tattha chando ca vāyāmo ca ussāho ca ussoḷhī ca appaṭivāni ca sati ca sampajaññaṃ ca ātappaṃ padhānaṃ adhiṭṭhānaṃ anuyogo appamādo kusalesu dhammesū ’ti ‘abbuḷhasallo caramappamatto.’

Không bị xao lãng: Là có sự thực hành nghiêm trang, có sự thực hành liên tục, có sự thực hành không dừng lại, có thói quen không biếng nhác, không buông bỏ mong muốn, không buông bỏ bổn phận trong các thiện pháp. Trong trường hợp ấy, cái gì là sự mong muốn, tinh tấn, nỗ lực, gắng sức, không thối chí, niệm, sự nhận biết rõ, sự năng nỗ, cần mẫn, quyết tâm, chuyên cần, không xao lãng trong các thiện pháp rằng: ‘Bằng cách nào ta có thể làm đầy đủ giới uẩn chưa được đầy đủ, hoặc bằng trí tuệ có thể bảo vệ giới uẩn đã được đầy đủ tại chỗ này chỗ này?’ ―nt― trong các thiện pháp rằng: ‘Bằng cách nào ta có thể làm đầy đủ định uẩn chưa được đầy đủ, hoặc bằng trí tuệ có thể bảo vệ định uẩn đã được đầy đủ tại chỗ này chỗ này?’ Trong trường hợp ấy, cái gì là sự mong muốn, tinh tấn, nỗ lực, gắng sức, không thối chí, niệm, sự nhận biết rõ, sự năng nỗ, cần mẫn, quyết tâm, chuyên cần, không xao lãng trong các thiện pháp rằng: ‘Bằng cách nào ta có thể làm đầy đủ tuệ uẩn chưa được đầy đủ, ―nt― giải thoát uẩn ―nt― có thể làm đầy đủ tri kiến giải thoát uẩn chưa được đầy đủ, hoặc bằng trí tuệ có thể bảo vệ tri kiến giải thoát uẩn đã được đầy đủ tại chỗ này chỗ này?’ Trong trường hợp ấy, cái gì là sự mong muốn, tinh tấn, nỗ lực, gắng sức, không thối chí, niệm, sự nhận biết rõ, sự năng nỗ, cần mẫn, quyết tâm, chuyên cần, không xao lãng trong các thiện pháp rằng: ‘Bằng cách nào ta có thể biết toàn diện về Khổ chưa được biết toàn diện, hoặc có thể dứt bỏ Tập chưa được dứt bỏ, hoặc tu tập Đạo chưa được tu tập, hoặc chứng ngộ Diệt chưa được chứng ngộ?’ ‘Có mũi tên đã được lấy ra, không bị xao lãng trong khi hành xử’ là thế ấy. (MAHĀNIDDESAPĀḶI - ĐẠI DIỄN GIẢI / Guhaṭṭhakasuttaniddeso dutiyo - Diễn Giải Kinh Nhóm Tám về Hang là thứ nhì. / Việt dịch: Bhikkhu Indacanda. Nguồn: www.tamtangpaliviet.net)

[254] Kiến tuệ.

[255] Tất cả pháp thiện là những pháp có tính chất tốt đẹp khôn khéo, không bệnh hoạn, không tội lỗi là nhân cho quả vui; xem bộ Pháp Tụ, câu 663, 876.

[256] Tất cả pháp bất thiện là những pháp không tốt đẹp, không khôn khéo, bệnh hoạn là pháp có tội lỗi là pháp cho quả khổ.

[257] Tất cả pháp vô ký là pháp không kể là tốt hay xấu, thiện hay bất thiện. Câu "Tất cả pháp vô ký" nghĩa là chỉ đến những pháp nào không có tính chất thiện cũng chẳng bất thiện chẳng phải là nhân thành tựu quả khổ hay vui.

[258] Tất cả pháp tương ưng lạc thọ. Lạc thọ “sukhavedanā”, là cảm giác dễ chịu an vui của thân và tâm (su: Tốt, vui, đẹp; kha: Hứng chịu), lạc thọ nơi đây là nói theo tam thọ (khổ, lạc và xả) chớ không theo ngũ thọ (khổ, ưu, lạc, hỷ và xả), thọ lạc nầy bao hàm cả thọ lạc của thân và thọ hỷ của tâm; gốc là ở hữu thọ; xem bộ Pháp Tụ, câu 664, 879.

[259] Tất cả pháp tương ưng khổ thọ. Khổ thọ “dukkhāyavedanā” là cảm giác khó chịu của thân và tâm (du: Khó, xấu; kha: Hứng chịu), khổ thọ đây lấy theo tam thọ tức là trạng thái tâm ưu và thân khổ; xem bộ Pháp Tụ, câu 664, 879.

[260] Tất cả pháp dị thục quả là sự thành tựu của nhân khác thời mà tạo ra. Nói rằng: Tất cả pháp dị thục quả, tức gồm những pháp là thành quả của nhân thiện và bất thiện do sở hữu hợp; xem bộ Pháp Tụ, câu 665, 880.

[261] Tất cả pháp dị thục nhân là pháp mà là nhân có tiềm năng chứa đựng quả thành tựu. Pháp dị thục nhân là những pháp trì chấp quả thành tựu, gọi là dị thục nhân. Câu "Tất cả pháp dị thục nhân" tức là gồm những pháp thành nhân trợ sanh ra quả, chính là chư pháp thiện và bất thiện; xem bộ Pháp Tụ, câu 665, 880.

[262] Tất cả pháp phi dị thục quả phi dị thục nhân là pháp chẳng phải là quả thành tựu do nhân, mà cũng chẳng phải là nhân chứa để thành quả. Câu "Tất cả pháp phi dị thục quả phi dị thục nhân" là gồm những pháp chẳng phải là nhân hay quả, tức là chỉ những pháp tố, sắc pháp và Níp-bàn; xem bộ Pháp Tụ, câu 665, 880.

[263] Nghiệp chấp thành quả cũng còn gọi là thành do thủ; xem bộ Pháp Tụ, câu 666, 881.

[264] Tất cả pháp thành do thủ và cảnh thủ (Upādinnupādāniyā dhammā) nghĩa là những pháp thành tựu do nghiệp thủ tham ái và tà kiến chấp trước quến tựu nghiệp tạo ra, cũng vừa là cảnh cho tham ái pháp thủ biết đặng. Tất cả pháp thành do thủ cảnh thủ đây tức là những tâm quả hiệp thế và sắc nghiệp tạo.

[265] Tất cả pháp nhân dị thục là:

a) Tâm: 12 tâm bất thiện, 3 tâm tố vô nhân, 8 thiện dục giới tịnh hảo, 8 tâm tố dục giới, 9 tâm thiện đáo đại và 9 tâm tố đáo đại.

b) Sở hữu tâm: Tất cả 52 sở hữu khi hiệp với 47 tâm đổng lực (javana) hiệp thế và 2 tâm khai môn.

c) Sắc pháp là 19 sắc phi nghiệp.

[266] Các pháp phi do thủ phi cảnh thủ (Anupādinnānupādāniyā dhammā) tức là những pháp chẳng phải quả do tham ái chấp thủ mà thành, cũng chẳng phải thành cảnh cho tham ái thủ biết đặng. Như thế gọi là pháp phi thành do thủ phi cảnh thủ.

[267] saṅkilesena samannāgatīti = saṅkiliṭṭhā: Pháp do phiền não chi phối gọi là phiền toái.

Còn cảnh phiền não - Sankilesikā - nghĩa là pháp còn thuộc về phiền não biết đặng. Có Pāli chú giải như vầy: Attānam ārammanaṃ katvā pavattanena sankilesaṃ arahantī ti: Sankilesikā - nghĩa là: Những pháp xứng cho phiền não lấy làm cảnh nương sanh, gọi là cảnh phiền não.

Như vậy, tất cả pháp phiền toái và cảnh phiền não là gồm các pháp làm cho vẩn đục, sôi nổi, lại là thành cảnh của phiền não biết được, ấy gọi là pháp phiền toái và cảnh phiền não; xem bộ Pháp Tụ, câu 667, 882.

[268] Tất cả pháp phi phiền toái mà cảnh phiền não là những pháp chẳng phải phiền não bợn nhơ, mà còn bị phiền não biết được, ấy gọi là pháp phi phiền toái mà cảnh phiền não.

[269] Các pháp phi phiền toái và phi cảnh phiền não là những pháp chẳng phải là phiền não sôi đục mà cũng chẳng thành cảnh phiền não để tâm biết đặng, ấy gọi là pháp phi phiền toái và phi cảnh phiền não.

[270] Tất cả pháp hữu tầm hữu tứ là các pháp sanh ra có sở hữu tầm là trạng thái đưa tâm đến cảnh và có sở hữu tứ là trạng thái dán áp tâm trên cảnh, cùng hiện khởi với các pháp ấy, những pháp nào hiện khởi với tầm gọi là pháp hữu tầm; những pháp nàp hiện khởi với tứ gọi là hữu tứ. Như vậy, những pháp nào hiện khởi chung với tầm tứ, được gọi là các pháp hữu tầm hữu tứ; xem bộ Pháp Tụ, câu 668, 883.

[271] Tất cả pháp vô tầm hữu tứ là những pháp hiện khởi vẫn có sở hữu tứ là trạng thái dán áp tâm trên cảnh sanh chung nhưng không có tầm đồng sanh. Những pháp tầm không có gọi là vô tầm; và như vầy nữa: Vitakkacāresu vicāro (va mattā pamānānan etesaṃ" ti: Vicāro mattā. Nghĩa là sở hữu tứ trong hai sở hữu tầm tứ. Riêng thích hợp trong các pháp phải lẽ đó, ấy gọi là pháp hữu tứ, tức thích hợp với tứ.

[272] Tất cả pháp vô tầm vô tứ (avitakkāvicārā dhammā), nghĩa là các pháp không có tầm và tứ đồng sanh. Có Pāḷi chú giải như vầy: Avitakkāca te avitakkāvicārā cāti: avitakkāvicārā. Gọi là pháp vô tầm vô tứ là những pháp ấy không có tầm và không có tứ.

[273] Tất cả pháp câu hành hỷ (pītisahagatā dhammā). Từ Sahagata là câu hành, nghĩa là đi chung với nhau, tức là liên quan hay hòa hợp, cũng như pháp sanh ra chung với nhau gọi là pháp đồng sanh cũng đặng; xem bộ Pháp Tụ, câu 669, 884.

[274] Tất cả pháp câu hành lạc (sukhasahagatā dhammā) là những pháp sanh ra đi cùng với thọ lạc, tức là những pháp có sở hữu thọ lạc cùng sanh.

[275] Tất cả pháp câu hành xả (upekkhāsahagatā dhammā) là những pháp khi sinh khởi cùng với thọ xả, tức là các pháp có sở hữu thọ xả sanh chung.

[276] Tất cả pháp sơ đạo tuyệt trừ là nói đến những pháp do bậc Sơ đạo (Tu-đà-hoàn) sát trừ, chẳng còn tái phát; xem bộ Pháp Tụ, câu 670, 885.

[277] Tất cả pháp đạo cao ưng trừ là nói đến những pháp đáng do ba đạo tiến bậc là Tư-đà hàm đạo, A-na-hàm đạo và A-la-hán đạo tuần tự sát tuyệt.

[278] Tất cả pháp phi sơ đạo phi ba đạo cao sát trừ (Neva dassanena na bhāvanāya pahātabbā dhammā) nghĩa là những pháp chẳng phải đáng cho trực giác bậc Tu-đà-hoàn, hay bậc Thánh đạo tiến bậc sát trừ, hoặc nói rõ hơn là những pháp này chẳng phải thành đối tượng của trí sơ đạo sát trừ, hay đối tượng của trí trong ba bậc Nhị đạo, Tam đạo và Tứ đạo sát trừ: Do đó gọi những pháp này là tất cả pháp phi sơ đạo phi đạo cao sát trừ.

[279] Tất cả pháp hữu nhân sơ đạo tuyệt trừ là những pháp có nhân tương ưng hiệp mà đáng cho trực giác bậc Tu-đà-hoàn sát trừ. Pháp hữu nhân sơ đạo tuyệt trừ là trong những pháp đó có nhân đáng cho bậc Sơ đạo sát trừ; xem bộ Pháp Tụ, câu 675, 886.

[280] Tất cả pháp hữu nhân 3 đạo cao tuyệt trừ là những pháp có nhân tương ưng hiệp mà đáng cho 3 đạo cao tiến bậc (Nhị đạo, Tam đạo và Tứ đạo) sát trừ. Nghĩa là pháp hữu nhân đạo cao ưng trừ là trong những pháp đó có nhân đáng cho ba đạo cao tiến sát trừ.

[281] Tất cả pháp phi hữu nhân sơ đạo và ba đạo cao tuyệt trừ là những pháp chẳng phải có nhân bị 4 đạo sát. Sở hữu si trong 2 tâm si bị 4 đạo (tuần tự) sát nhưng là vô nhân; các pháp trong 91 tâm tịnh hảo là pháp hữu nhân nhưng không bị 4 đạo sát: 18 tâm vô nhân, sắc pháp và Níp-bàn là pháp vừa vô nhân, vừa không bị 4 đạo sát.

[282] Tất cả pháp nhân sanh tử là những pháp làm duyên đưa đến sanh tử triền miên trong đời.

Giải về luân hồi (ācaya), pháp được quến tựu tồn tại do nghiệp phiền não gọi là luân hồi.

Giải chung pháp nhân luân hồi, pháp làm cho chúng sanh đi đến chỗ luân hồi sanh tử, gọi là pháp nhân luân hồi; xem bộ Pháp Tụ, câu 676, 887.

[283] Tất cả pháp nhân đến Níp-bàn là pháp làm duyên đưa đến trạng thái yểm ly sanh tử, tức Níp-bàn. Những pháp này chắc chắn đạt đến chỗ giải thoát, không còn sanh tử gì nữa dù sớm hay muộn .

Giải về ý nghĩa apacaya, được dịch là trạng thái Níp-bàn, có Pāḷi chú giải rằng: Apetam cayāti: apacayo: Vượt khỏi sự quến tựu luân hồi, gọi là yểm ly, tức Níp-bàn .

Giải về nhân đến Níp-bàn, có Pāḷi chú giải như vầy: Apacayam gacchantī ti apacayagāmino: Pháp đến trạng thái yểm ly sanh tử, gọi là nhân đến Níp-bàn.

[284] Tất cả pháp phi nhân sanh tử phi nhân đến Níp-bàn (nevā cayagāmino dhammā) nghĩa là những pháp chẳng phải làm duyên đưa đến sanh tử cũng chẳng phải làm nhân đạt đến yểm ly sanh tử, tức là những pháp ngoài ra nhân hiệp thế và nhân siêu thế.

[285] Tất cả pháp hữu học là những pháp thuộc về bậc Thánh mà còn phải học tập trong giới, định, tuệ để tiến hóa đến quả vị cao, (hay là) pháp hữu học tức những pháp đó chỉ có trong bảy bậc Thánh thấp (là từ Tu-đà-hoàn đạo cho đến A-la-hán đạo) chớ không có trong hạng phàm phu và bậc Vô học A-la-hán quả. Pháp hữu học là những pháp của bảy bậc Hữu học (trừ A-la-hán quả); xem bộ Pháp Tụ, câu 677, 888.

[286] Tất cả pháp vô học là pháp của bậc đã rốt ráo đạo quả, không còn phải tiến triển gì nữa tức là tâm tứ quả, pháp này chỉ sanh cho vị A-la-hán quả mà thôi, chớ phàm nhân và Thánh hữu học không có, ấy gọi là pháp vô học.

[287] Tất cả pháp phi hữu học phi vô học là những pháp chẳng phải hữu học, cũng chẳng phải là vô học, tức là những pháp ngoài ra đạo quả.

[288] “Hy thiểu” có nghĩa là những pháp nhỏ nhoi tầm thường có giới hạn, vì những pháp ấy sanh ra thay thế cho giống nhau không đặng nhiều và tâm ấy biết một cảnh không quá 17 cái, hơn nữa những tâm ấy sanh ra không có năng lực nhiều về lượng như tâm thiền, về phẩm như tâm siêu thế, nên đó gọi là pháp hy thiểu, tức là pháp dục giới mà tên khác thôi; xem bộ Pháp Tụ, câu 678, 889.

[289] Tất cả pháp đáo đại là những pháp có đủ sức đè nén phiền não, an tịnh liên tục trên một cảnh bền lâu, có thể sanh liên tục vô số cái cùng một thứ tâm trên một đề mục và đạt đến quá vững mạnh, cõi cao rộng; hay là đối với những pháp nầy sanh đến với bậc cao cả có dục, cần, tâm và thẩm (trí tuệ) ấy nên gọi là đáo đại.

[290] Tất cả pháp vô lượng là pháp không có giới hạn như pháp hiệp thế, pháp nầy tương phản với pháp hạn lượng như là ái dục v. v. . . vì thế, nên gọi là pháp vô lượng tức là pháp siêu thế.

[291] Tất cả pháp biết cảnh hy thiểu nghĩa là những pháp trong câu này biết đặng cảnh tầm thường nhỏ hẹp, tức là những tâm và sở hữu biết đặng cảnh dục; xem bộ Pháp Tụ, câu 679, 890.

[292] Tất cả pháp biết cảnh đáo đại là những pháp có đối tượng hay cảnh rộng lớn, nghĩa là những pháp ấy biết đặng cảnh thiền rộng lớn, tức là những tâm và sở hữu biết đặng pháp thiền sắc và vô sắc.

[293] Tất cả pháp biết cảnh vô lượng là những pháp biết đặng cảnh vô lượng, cảnh không hạn hẹp, cảnh không thù thắng, tức là những tâm và sở hữu biết đặng pháp siêu thế.

[294] Tất cả pháp ty hạ là những pháp thấp hèn ti tiện có tính cách hạ liệt. Ty hạ hay thấp hèn tức là pháp bất thiện. Như vậy pháp bất thiện là pháp ty hạ; xem bộ Pháp Tụ, câu 680, 891.

[295] Tất cả pháp trung bình là những pháp có tính cách ở giữa không cao thượng cũng không phải là pháp hạ liệt ty tiện, các pháp này đều có trong 3 cõi. Pháp giữa cách ty hạ và tinh lương, gọi là pháp trung bình, tức là pháp trong ba cõi ngoài ra bất thiện. Như vậy nghĩa là ám chỉ các pháp hiệp thế phi bất thiện.

[296] Tất cả pháp tinh lương nghĩa là những pháp có tính cách như hương vị đặc biệt (thắng vị) tức là pháp ròng chuyên trong sạch, cao quí (những pháp này tâm bất thiện không biết đặng). Pháp tinh lương tức pháp siêu thế có nghĩa là cao quí và không biết no đầy chán nản.

[297] Tất cả pháp tà cho quả nhất định là nói những pháp ác quấy tà vạy có cho quả cố định chắc chắn, sau khi đó (không một nghiệp lực khác đánh đổ được); xem bộ Pháp Tụ, câu 681; xem bộ Phân Tích về ngũ vô gián nghiệp, câu 984, 892.

[298] Tất cả pháp chánh cho quả nhất định là những pháp bản thể tuyệt hảo có trổ quả liền tiếp theo sau đó, chắc chắn (không có pháp ngăn ngại được).

Pháp chánh nhất định là những pháp ấy chơn chánh chắc chắn và cho quả nhất định liên tiếp.

[299]Tất cả pháp bất định là những pháp không phải là nhất định như pháp tà nhất định, pháp chánh nhất định. Hay nói cách khác là những pháp nầy ngoài ra hai pháp nhất định vừa kể.

Pháp chẳng phải nhất định như cả hai vừa nêu, nên gọi là pháp bất định.

[300]Tất cả pháp có đạo thành cảnh nghĩa là những pháp biết đặng đạo đế, vì là pháp có tâm đạo làm đối tượng bị biết, thế nên gọi là pháp có đạo thành cảnh; xem bộ Pháp Tụ, câu 682, 893.

[301]Tất cả pháp có đạo thành nhân được giải theo 3 cách:

a) Là pháp có nguyên nhân thành đạo đế. Nghĩa là nói những pháp nào có bát chi đạo hiệp thì thành đạo đế.

b) Là pháp có gặp nhân tương ưng phi đạo đế. Nghĩa là nói những pháp nào hiệp đạo gặp nhân tương ưng, mà nhân ấy chẳng phải là chi đạo.

c) Là pháp có gặp nhân tương ưng thành đạo đế. Nghĩa là nói những pháp nào tương ưng với nhân và nhân ấy thành chi đạo đế.

Trong ba cách giải trên, chỉ có cách thứ ba là hợp lẽ nhất đối với pháp "Có đạo thành nhân". Muốn rõ ràng hơn thì nên tìm pháp thực tính của mỗi cách.

a) Pháp thực tính là 4 hoặc 20 tâm đạo. 28 sở hữu hợp tâm đạo (trừ 8 chi đạo).

b) Pháp thực tính là 4 hoặc 20 tâm đạo. 34 sở hữu hợp tâm đạo (trừ sở hữu vô tham, vô sân)

c) Pháp thực tính là 4 hoặc 20 tâm đạo. 35 sở hữu hợp tâm đạo (trừ sở hữu trí tuệ).

[302]Tất cả pháp có đạo thành trưởng là pháp nào có gặp vừa là đạo đế vừa là trưởng, đều nằm trong câu này (sở hữu cần và trí tuệ đối với 8 chánh đạo, chúng là chánh tinh tấn, chánh kiến, với 4 trưởng chúng là cần trưởng, thẩm trưởng).

[303]Tất cả pháp sanh tồn là những pháp có khả năng sinh trưởng sống còn, tức là ám chỉ pháp hữu vi; xem bộ Pháp Tụ, câu 683, 894.

[304]Tất cả pháp phi sanh tồn là những pháp cũng sinh khởi mà không chắc, vì những pháp đó chức có sẵn nghiệp nhân làm hậu thuẫn, hay nói một cách khác là pháp phi sanh tồn tức những pháp chưa được xác định sanh rõ rệt.

[305] Tất cả pháp sẽ sanh là những pháp xác định sẽ sanh, vì những pháp ấy có nghiệp nhân làm hậu thuẫn thúc đẩy rồi, nếu đủ duyên sẽ sanh thật, tức là ám chỉ tâm quả và sắc nghiệp.

[306] Tất cả pháp quá khứ là pháp nói đến các pháp hữu vi đã diệt mất rồi, tức là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp đã diệt; xem bộ Pháp Tụ, câu 684, 895.

[307] Tất cả pháp vị lai là chỉ những pháp hữu vi như là tâm, sở hữu tâm, sắc nghiệp chưa sanh.

[308] Tất cả pháp hiện tại là chỉ chư pháp hữu vi đang sanh, đang còn, đang hiện hữu, như là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp đang trong sát na trụ hiện tại.

[309] Tất cả pháp biết cảnh quá khứ là những pháp biết đặng cảnh đã diệt, đã mất rồi. Trong chư pháp ấy cũng có những tâm chuyên môn biết cảnh quá khứ, cũng có những tâm đôi khi biết cảnh quá khứ tức là Nhất định và Bất định; xem bộ Pháp Tụ, câu 685, 896.

[310]Tất cả pháp biết cảnh vị lai là những pháp biết đặng cảnh chưa đến, chưa sanh. Pháp biết cảnh vị lai luôn luôn là bất định vì đối tượng chưa có đến thật, nên chỉ có thể biết thôi.

[311]Tất cả pháp biết cảnh hiện tại là những pháp biết đặng cảnh đang sanh, đang hiện hữu. Pháp biết cảnh hiện tại, có phần nhất định chuyên biết cảnh hiện tại, có phần bất định cũng có thể biết đặng.

[312]Tất cả pháp nội phần là những pháp phát sanh trong tự thân nầy; xem bộ Pháp Tụ, câu 686, 897.

[313] Tất cả pháp ngoại phần là những pháp chơn đế ngoài ra Ngũ uẩn bên trong tức là Ngũ uẩn bên ngoài và Níp-bàn.

[314] Tất cả pháp nội và ngoại phần là những pháp Chơn Ðế hữu vi có sanh trong tự thân và ngoài ra tự thân, tức ám chỉ Ngũ uẩn nói chung nếu đứng về chủ quan thì là nội phần, và đây hạn chế không lấy Chơn đế vô vi Níp- Bàn.

[315] Tất cả pháp biết cảnh nội phần là tâm biết đặng pháp bản thể trong tự thân nầy, hay nói cách khác là những pháp nào năng tri có đối tượng sở tri là nội phần, thì gọi là pháp biết cảnh nội phần; xem bộ Pháp Tụ, câu 687, 898.

[316] Tất cả pháp biết cảnh ngoại phần là những pháp biết đặng chư pháp bản thể ngoài ra thân tâm này, hay nói một cách khác những pháp nào năng tri có đối tượng sở tri là chư pháp ngoại phần (tâm, sở hữu tâm, sắc pháp bên ngoài) thì đó gọi là pháp biết cảnh ngoại phần.

[317] Tất cả pháp biết cảnh nội và ngoại phần là những pháp vừa biết đặng bản thể pháp bên trong lẫn bên ngoài (pháp biết cảnh nội và ngoại đều là bất định).

[318] Tất cả pháp hữu kiến hữu đối chiếu là pháp bị thấy đặng và có sự xúc chạm đối chiếu giữa căn và cảnh. Tóm lại pháp nào đối chiếu với nhãn Thanh triệt và bị nhãn vật thấy được, gọi là pháp hữu kiến hữu đối xúc; xem bộ Pháp Tụ, câu 688, 899.

[319] Tất cả pháp vô kiến hữu đối chiếu là những pháp không phải bị thấy, nhưng mà có sự tiếp chạm giữa căn, cảnh với nhau.

[320] Tất cả pháp vô kiến vô đối chiếu là những pháp không có bị thấy đặng và cũng không có tiếp chạm đối chiếu với nhau.

[321] Gocchaka: Tụ, chùm, có chùm, dính lại, bầy đàn

[322] Xem bộ Pháp Tụ, câu 689 – 694, 900.

[323] Xem bộ Pháp Tụ, câu 695, 900.

[324] Xem bộ Pháp Tụ, câu 696, 901.

[325] Xem bộ Pháp Tụ, câu 697, 902.

[326] Xem bộ Pháp Tụ, câu 698, 903.

[327] Xem bộ Pháp Tụ, câu 699, 904.

[328] Xem bộ Pháp Tụ, câu 700, 905.

[329] Xem bộ Pháp Tụ, câu 701, 906.

[330] Xem bộ Pháp Tụ, câu 702, 907.

[331] Xem bộ Pháp Tụ, câu 703, 908.

[332] Xem bộ Pháp Tụ, câu 704, 909.

[333] Xem bộ Pháp Tụ, câu 705, 910.

[334] Xem bộ Pháp Tụ, câu 706, 911.

[335] Xem bộ Pháp Tụ, câu 707, 912.

[336] Xem bộ Pháp Tụ, câu 708 - 713, 913.

[337] Xem bộ Pháp Tụ, câu 714, 914.

[338] Xem bộ Pháp Tụ, câu 715, 915.

[339] Xem bộ Pháp Tụ, câu 716, 916.

[340] Xem bộ Pháp Tụ, câu 717, 917.

[341] Xem bộ Pháp Tụ, câu 718, 918.

[342] Xem bộ Pháp Tụ, câu 719 - 730, 919.

[343] Xem bộ Pháp Tụ, câu 731, 920.

[344] Xem bộ Pháp Tụ, câu 732, 921.

[345] Xem bộ Pháp Tụ, câu 733, 922.

[346] Xem bộ Pháp Tụ, câu 734, 923.

[347] Xem bộ Pháp Tụ, câu 735, 924.

[348] Xem bộ Pháp Tụ, câu 736-741, 925.

[349] Xem bộ Pháp Tụ, câu 742, 926.

[350] Xem bộ Pháp Tụ, câu 743, 927.

[351] Xem bộ Pháp Tụ, câu 944, 928.

[352] Xem bộ Pháp Tụ, câu 745, 929.

[353] Xem bộ Pháp Tụ, câu 746, 930.

[354] Xem bộ Pháp Tụ, câu 747.

[355] Xem bộ Pháp Tụ, câu 747.

[356] Xem bộ Pháp Tụ, câu 748-755, 931.

[357] Xem bộ Pháp Tụ, câu 756, 932.

[358] Xem bộ Pháp Tụ, câu 757, 933.

[359] Xem bộ Pháp Tụ, câu 758, 934.

[360] Xem bộ Pháp Tụ, câu 759, 935.

[361] Xem bộ Pháp Tụ, câu 760, 936.

[362] Xem bộ Pháp Tụ, câu 761, 937.

[363] Xem bộ Pháp Tụ, câu 762, 938.

[364] Xem bộ Pháp Tụ, câu 763, 939.

[365] Xem bộ Pháp Tụ, câu 764, 940.

[366] Xem bộ Pháp Tụ, câu 765, 941.

[367] Xem bộ Pháp Tụ, câu 766, 942.

[368] Xem bộ Pháp Tụ, câu 767, 943.

[369] Xem bộ Pháp Tụ, câu 768, 944.

[370] Xem bộ Pháp Tụ, câu 769, 945.

[371] Xem bộ Pháp Tụ, câu 770, 946.

[372] Xem bộ Pháp Tụ, câu 771, 947.

[373] Xem bộ Pháp Tụ, câu 772, 948.

[374] Xem bộ Pháp Tụ, câu 773, 949.

[375] Xem bộ Pháp Tụ, câu 774, 950.

[376] Xem bộ Pháp Tụ, câu 775, 951.

[377] Xem bộ Pháp Tụ, câu 776, 952.

[378] Xem bộ Pháp Tụ, câu 777, 953.

[379] “Sắc thần kinh” được chỉnh lại là “sắc thanh triệt” (theo quyển Vô Tỷ Pháp do Mahāthera Santakicco – Đại Trưởng lão Tịnh Sự biên soạn vào năm 1984).

[380] Xem bộ Pháp Tụ, câu 778, 954.

[381] Xem bộ Pháp Tụ, câu 779, 955.

[382] Xem bộ Pháp Tụ, câu 780-785, 956.

[383] Xem bộ Pháp Tụ, câu 786, 957.

[384] Xem bộ Pháp Tụ, câu 787, 958.

[385] Xem bộ Pháp Tụ, câu 788, 959.

[386] Xem bộ Pháp Tụ, câu 789, 960.

[387] Xem bộ Pháp Tụ, câu 790, 961.

[388] Xem bộ Pháp Tụ, câu 791-802, 962.

[389] Xem bộ Pháp Tụ, câu 803, 963.

[390] Xem bộ Pháp Tụ, câu 804, 964.

[391] Xem bộ Pháp Tụ, câu 805, 965.

[392] Xem bộ Pháp Tụ, câu 806, 966.

[393] Xem bộ Pháp Tụ, câu 807, 967.

[394] Xem bộ Pháp Tụ, câu 808, 968.

[395] Xem bộ Pháp Tụ, câu 809, 969.

[396] Xem bộ Pháp Tụ, câu 810-814, 970.

[397] Xem bộ Pháp Tụ, câu 815, 971.

[398] Xem bộ Pháp Tụ, câu 816-820, 972.

[399] Xem bộ Pháp Tụ, câu 821, 973.

[400] Xem bộ Pháp Tụ, câu 822, 974.

[401] Xem bộ Pháp Tụ, câu 823, 975.

[402] Xem bộ Pháp Tụ, câu 824, 976.

[403] Xem bộ Pháp Tụ, câu 825, 977.

[404] Xem bộ Pháp Tụ, câu 826, 978.

[405] Xem bộ Pháp Tụ, câu 827, 979.

[406] Xem bộ Pháp Tụ, câu 828, 980.

[407] Xem bộ Pháp Tụ, câu 829, 981.

[408] Xem bộ Pháp Tụ, câu 830, 982.

[409] Xem bộ Pháp Tụ, câu 831, 983.

[410] Xem bộ Pháp Tụ, câu 832, 984.

[411]Xem bộ Pháp Tụ, câu 833, 985; xem bộ Phân Tích về ngũ vô gián nghiệp, câu 984.

[412] Xem bộ Pháp Tụ, câu 834, 986.

[413] Xem bộ Pháp Tụ, câu 835, 987.

[414] Nhị Ðề Kinh là pháp mẫu đề được trích từ Tạng Kinh chứ không phải của Tạng Abhidhamma, tuy nhiên pháp trong những bài nầy có thể chỉ pháp Bản thể Thật tướng (Sabhāvadhammā) được nên sắp theo Abhidhamma.

[415]Vijjūpamā hay Như Ðiển Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp như tia điện chớp, gồm có: Trí tuệ hiệp trong 3 hoặc 15 tâm đạo thấp (tức Ðương tri vị tri quyền và Dĩ tri quyền). Thuộc về phần sáng suốt.

[416]Vajirūpamā dhammā hay Như Lôi Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp như Lôi sấm, gồm có trí tuệ hiệp trong 1 hoặc 5 tâm A-la-hán đạo (tức là Cụ Tri quyền).

[417]Bālā dhammā hay Ngu Nhơn Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp làm thành người ngu.

[418]Paṇditā dhammā hay trí Nhơn Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp làm thành người trí.

[419]Tapaniyā dhammā hay phần thiêu Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp có tánh cách thiêu đốt cháy nóng.

[420]Atapaniyā dhammā hay phi Viêm Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp chẳng có tư cách thiêu đốt cháy nóng.

[421]Adhivacanā dhammā hay Ước Ðịnh thành Danh Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp làm ra tên, gồm có: sắc khẩu biểu tri là pháp bản thể của Danh chế Ðịnh (Nāma-paññatti).

[422]Adhivacanapathā dhammā hay Nguyên nhân Ước Ðịnh thành Danh Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp bản thể của Nghĩa Chế Ðịnh

[423]Nirutti dhammā hay Lập Ngôn Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp tạo ra Ngôn Ngữ, gồm có: Khẩu Biểu Tri là pháp bản thể của Danh chế Ðịnh (Nāmapaññatti).

[424]Niruttipathā dhammā hay Ngũ Nguyên Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp bản thể của tứ Nghĩa Chế Ðịnh tạo lập ngôn ngữ.

[425]Paññatti dhammā hay Lập thành Chế Ðịnh Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp tái tạo ra chế định, gồm có: sắc Khẩu Biểu Tri.

[426]Paññattipatha dhammā hay Bản Nguyên Chế Ðịnh Nhứt Thiết pháp là tất cả pháp bản thể của Nghĩa Chế Ðịnh.

[427]Nāmañca hay Thị Viết Danh là cũng gọi rằng Danh.

[428]Rūpañca hay Thị Viết sắc là cũng gọi rằng sắc.

[429]Avijjāca hay Thị Viết vô Minh là pháp được gọi rằng "Vô Minh", chính sở hữu si.

[430]Bhavataṇhāca Thị Viết hữu ái là pháp được gọi rằng "Hữu ái", chính sở hữu Tham.

[431]Bhavadiṭṭhica hay Diệc Viết hữu kiến là có một pháp cũng gọi rằng thấy có bản thể pháp là sở hữu tà kiến.

[432]Vibhavadiṭṭhica hay Diệc Viết vô hữu Kiến là có một pháp cũng gọi rằng Thấy không có, pháp bản thể thực tính là sở hữu tà kiến.

[433] Sassatadiṭṭhi ca - thường kiến là có một pháp cũng gọi rằng thường kiến, pháp bản thể thực tính là sở hữu tà kiến.

[434] Ucchedadiṭṭhi ca - đoạn kiến là có một pháp cũng gọi rằng đoạn kiến bản thể cũng là sở hữu tà kiến.

[435] Antavādiṭṭhi ca - hữu tận kiến là có một pháp cũng gọi rằng chỗ thấy có cùng tận, pháp bản thể thực tính là sở hữu tà kiến.

[436] Anantavādiṭṭhi ca - vô tận kiến là có một pháp cũng gọi rằng chỗ thấy không có cùng tận, pháp bản thể cũng là sở hữu tà kiến.

[437] Pubbantānudiṭṭhi ca - hữu tiền kiến là có một pháp gọi rằng chỗ thấy có đời trước, pháp bản thể thực tính là sở hữu tà kiến.

[438] Apanrantānudiṭṭhi ca - hữu hậu kiến là có một pháp cũng gọi rằng sở kiến có đời sau, bản thể pháp vẫn sở hữu tà kiến.

[439] Ahirikañca - vô tàm là có một pháp được gọi rằng không hổ thẹn với sự tội lỗi ác xấu, pháp bản thể thực tính là sở hữu vô tàm.

[440] Anottappañca - vô úy là có một pháp gọi rằng không ghê sợ đối với việc tội lỗi ác quấy, pháp bản thể thực tính là sở hữu vô úy.

[441] Hiri ca - tàm là có một pháp gọi hổ thẹn với sự tội lỗi, pháp bản thể thực tính là sở hữu tàm.

[442] Ottappañca – úy là có một pháp gọi rằng sự ghê sợ tội lỗi, pháp bản thể thực tính là sở hữu úy.

[443] Dovacassatā ca - nan giáo có pháp thực tính là những pháp làm thành người khó dạy.

[444] Pāpamittā ca - ác hữu có pháp thực tính là những pháp làm cho thành người có bạn xấu xa tội lỗi.

[445] Xem bộ Nhân Chế Định (Puggalapaññatti), câu 73.

[446]Sovacassatā ca - dị Giáo. Chi pháp là những pháp làm thành người dễ dạy.

[447]Kalyānamittatā ca - thiện hữu. Chi pháp là những pháp làm cho có bạn lành và thành người bạn lành.

[448] Āpattikusalātā ca - Tri quá là pháp biết rõ tội lỗi là tội lỗi. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[449] Āpattivuttānakusalātā ca - Tri Ly quá là pháp biết rõ Sự xa lìa tội lỗi. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[450] Samapattikusalatā ca - Nhập thiền thiện xảo là pháp khéo biết rõ cách nhập thiền. Pháp bản thể cũng sở hữu trí tuệ.

[451] Samapattivutthānakusalatā ca - Xuất thiền thiện xảo là pháp khéo biết rõ cách xuất Thiền. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[452] Dhātukusalatā ca - Giới thiện xảo là pháp khéo biết rõ về 18 Giới. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[453] Manasikārakusalatā ca - Tác ý thiện xảo là pháp biết cách khéo làm thành cảnh cho tâm. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[454] Āyatanakusalatā ca - thiện xảo hay rành thập nhị xứ là pháp biết rành 12 Xứ. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[455] Paticcasamuppādakusalatā ca – rành pháp liên quan tương sinh. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[456] Thānakusalatā ca - sở sinh trí thiện xảo là trí tuệ hiệp trong các tâm thiện dục giới, tố dục giới tương ưng và các tâm thông biết tất cả nhân sinh ra quả. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[457] Atthānakusalatā ca - phi sở sinh trí thiện xảo là trí tuệ hiệp trong các tâm thông, 4 tố và 4 thiện dục giới tương ưng, biết rõ các pháp không phải là nhân sinh ra quả. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[458] Ajjavo ca - chánh trực. Chi pháp là những pháp làm cho tâm tánh ngay thẳng, không tà vạy. Pháp bản thể thực tính là sở hữu chánh thân, chánh tâm.

[459] Maddavo ca - Nhu nhuyến. Chi pháp là những pháp làm cho danh pháp câu sanh mềm dịu, không thô cứng. Pháp bản thể thực tính là sở hữu nhu thân, nhu tâm.

[460] Khanti ca - Nhẫn nại là pháp làm cho thành người kiên nhẫn, chịu đựng được trước bao nghịch cảnh.

a) Tâm: 8 thiện dục giới và 8 tố dục giới.

b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, và 25 tịnh hảo khi sở hữu vô sân (từ) làm hướng đạo.

[461] Soraccañca - Nghiêm tịnh là pháp làm cho vắng lặng phiền não bằng cách ngăn hoặc sát. Pháp bản thể thực tính là sở hữu nhu thân, nhu tâm.

[462] Sākhalyañca - Cam ngôn. Chi pháp là những pháp sai khiến việc nói năng từ tốn, lễ độ, hiền hòa, nói lời thông cảm đến tâm, lời nói đưa thẳng vào tâm . . .; pháp bản thể:

a) Tâm: 8 thiện dục giới và 8 tố dục giới hữu nhân. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, và 25 tịnh hảo.

[463] Patsanthāro ca – Thành người đáng tiếp đãi hay khả kính. Chi pháp là những pháp làm cho thành người đáng tôn trọng, đáng tiếp đãi …; Pháp bản thể: a) Tâm: 8 thiện dục giới, 8 tố dục giới. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha và 25 tịnh hảo cùng hiệp với các tâm kể trên khi có hành vi cao thượng đáng tôn kính hậu đãi.

[464]Indriyesu anguttadvāratā ca hay Môn Quyền Bất Thu Thúc Kham Nhẫn là những pháp làm cho người không gìn giữ được sáu căn thanh tịnh. Pháp bản thể: a) Tâm: 8 tâm Tham và 2 Sân. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, và 13 bất thiện (trừ Hoài nghi).

[465]Bhojañca mattaññutā ca hay Ẩm Thực Bất Tiết Ðộ là những pháp làm cho thành người tham lam ăn uống. Pháp bản thể: a) Tâm: 8 Tham và 2 Si . b) Sở hữu tâm: Hoài nghi, 2 Hôn-phần, 3 Tham-phần, 4 Si-phần và 13 tợ tha.

[466] Indriyesuguttadvāratā ca - Thu thúc Môn Quyền là những pháp làm cho người Thu Thúc lục căn. Pháp bản thể: a) Tâm: 8 thiện dục giới, 8 tố dục giới hữu nhân và 8 hoặc 40 tâm siêu thế. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, và 25 tịnh hảo.

[467] Bhojanemattaññutā ca - ẩm thực có Tiết Ðộ là những pháp làm cho thành người có sự tri túc, thiểu dục, biết tiết chế việc ăn uống. Pháp bản thể: a) Tâm: 8 thiện và 8 tố dục giới. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, 19 tịnh hảo biến hành và trí tuệ.

[468] Muthasaccañca - vô chánh Niệm là những pháp làm cho lẫn lộn, quên mình tức là pháp bất thiện đối lập với chánh Niệm. pháp bản thể: a) Tâm: 8 tâm tham , 2 sân và 2 si. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, và 14 bất thiện.

[469] Asampajañnañca - bất tĩnh giác là những pháp làm cho thiếu sự giác hiểu, thiếu sự biết mình tức pháp bất thiện khi đối lập với trí tuệ. Pháp bản thể: Cũng là tất cả pháp bất thiện và chi pháp đối chiếu cũng như câu 1.

[470] Sati ca - chánh niệm là pháp làm cho thành người có sự ghi nhớ ức niệm sống trong hiện tại, thắp sáng hiện hữu... . Pháp bản thể thực tính là sở hữu niệm.

[471] Sampajañnañca – tỉnh giác là pháp làm cho thành người có sự biết mình tỉnh táo, có sự giác hiểu, giác sát . . . Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[472] Patisankhānabalañca – quán tưởng hữu lực là pháp có mãnh lực trí tuệ phân tích sự vật van hữu để thấy rõ sự thật mà được giải thoát. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[473] Bhāvanābalañca - tu tiến lực là pháp có mãnh lực tinh tấn tu hành cho được giác ngộ pháp bản thể.

a) Tâm: 8 thiện dục giới, 5 thiện sắc giới, 4 thiện vô sắc giới và 4 hoặc 20 tâm đạo.

b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha và tịnh hảo.

[474] Samatho ca - chỉ tịnh là pháp chú tâm vào duy nhất một đề mục, vừa đối trị pháp cái vừa làm an tịnh cho tâm. Pháp thực tính là sở hữu nhứt hành (ekaggatā).

[475] Vipassanāca hay Tuệ quán là pháp có khả năng quán chiếu thấy rõ lý vô thường, khổ não và vô ngã của các pháp hữu vi. pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ.

[476] Samathānimittañca - pháp tịnh trước sanh làm nhân cho tịnh sau (chánh định) sẽ sanh, cũng gọi là chỉ tịnh ấn chứng. Pháp bản thể thực tính là sở hữu định.

[477] Paggāhanimittañca - cần tiền tướng là pháp tinh tấn sinh trước làm nhân, làm duyên cho chánh tinh tấn sẽ sinh, cũng gọi tinh cần ấn chứng. Pháp bản thể thực tính là sở hữu cần.

[478] Paggāho ca - tinh cần là pháp có là pháp có sức mạnh của tinh tấn để điều hành các pháp tương ưng. Pháp bản thể thực tính là sở cần trở thành chánh tinh tấn.

[479] Avikkhepo ca – vô phóng dật là pháp có mãnh lực qui tụ các pháp tương ưng trên một đối tượng không bị loạn động. Pháp bản thể thực tính là sở hữu nhất hành trở thành chánh định.

[480] Sīlavipattica - Giới suy vong là những pháp làm cho hư hỏng giới Hạnh. pháp bản thể:

a) Tâm: 8 tham, 2 sân và 2 si. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha và 14 bất thiện

[481] Diṭṭhivipattica - Kiến suy vong là pháp làm cho hư hỏng chánh kiến. Pháp bản thể thực tính là sở hữu tà kiến .

[482] Sīlasampadāca - Giới tăng thượng là những pháp làm cho giới hạnh thành tựu viên mãn.

[483] Diṭṭhisampadāca - Kiến tăng thượng là pháp làm cho thành tựu chánh kiến.

[484] Sīlavisuddhica - tịnh giới là những pháp làm cho tứ Thanh tịnh Giới được tròn đủ không bị khuyết phạm. Pháp bản thể: a) Tâm siêu thế. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha và 23 tịnh hảo (trừ vô lượng phần).

[485] Diṭṭhivisuddhica - tịnh kiến là pháp làm cho tuệ quán thanh tịnh được sinh khởi chiếu phá mọi kiến trược, kiến chấp. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí trong khi tu quán.

[486] Diṭṭhivisuddhi kho pana - kiến tịnh kiên cố là pháp làm cho tuệ quán vững chắc. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí (pháp thực tính giống như câu 2 đề thanh tịnh).

[487] Yathādiṭṭhissa kho pana - tinh tấn của thanh tịnh là pháp làm cho cố gắng thêm lên do mãnh lực của trí tuệ trong sạch. Pháp bản thể thực tính là sở hữu cần.

[488] Saṃvegoca saṃvejaniyesu thānesuhay - tứ khổ năng duyên khổ quán là pháp làm cho phát sanh trí tuệ chán nản ngũ uẩn khi quán sát về sự sanh, già, đau, chết. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí Tuệ hiệp trong tâm thiện dục giới lúc tu (pháp thực tính giống như câu II đề thanh tịnh)

[489] Saṃviggassaca yoniso padhānaṃ - tinh tấn thiện xảo năng quán là pháp khéo chuyên cần quán sự khổ cho phát sanh trí tuệ nhàm chán các pháp hữu vi. Pháp bản thể thực tính là sở hữu cần hiệp với tâm thiện trong lúc quán tứ khổ và trở thành chánh tinh tấn trong tâm siêu thế.

[490] Asantu hatāca kusalesu dhammesu - bất tri túc thiện là những pháp làm cho thành người tri túc với bốn món vật dụng nhưng không tri túc trong pháp thiện (Như Ngài Sāriputta là vị tướng quân chánh Pháp, thông hiểu giáo pháp, thế mà có những vị Sư trẻ tuổi thuyết pháp. Ngài vẫn đến ngồi nghe!). Pháp bản thể: a) Tâm: 8 thiện dục giới, 5 thiện sắc giới, 4 thiện vô sắc giới và 4 hoặc 20 thiện siêu thế. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha và 25 tịnh hảo.

[491] Appativānitāca padhāna smim - bất thối tinh tấn là pháp không lui sụt trong việc tu hành. Pháp bản thể thực tính là sở hữu cần hiệp trong các tâm thiện và trở thành chánh tinh tấn.

[492] Vijjā ca - minh là pháp làm tỏ ngộ chơn lý, quán triệt vạn pháp, dứt tuyệt vô minh. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí trong các tâm diệu trí (abhiññā) như túc mạng thông, tứ đạt thông và lậu tận thông (pháp thực tính giống như câu II đề thanh tịnh).

[493] Vimutti ca - giải thoát là pháp làm cho thoát ly pháp cái (nīvarana). Pháp bản thể: a) Tâm: 5 thiện sắc giới, 5 tố sắc giới, 4 thiện và 4 tố vô sắc giới. b) Sở hữu tâm: 13 tợ tha, 19 tịnh hảo biến hành, 2 vô lượng phần và trí tuệ. c) Níp-bàn.

[494] Khaye ñāṇaṃ - diệt trí (tuệ) là pháp đang dứt trừ phiền não nhứt là vô minh. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ hiệp trong 4 hoặc 20 tâm đạo.

[495] Anuppādeñāṇaṃ - tùng sinh trí (tuệ) là pháp làm sáng suốt đã sát trừ xong phiền não. Pháp bản thể thực tính là sở hữu trí tuệ hiệp trong 4 hoặc 20 tâm quả siêu thế.

[496] Xem bộ Phân Tích, câu 990.

[497] Che chở giữ gìn cho.