Vô Tỷ Pháp Tập Yếu (Abhidhammattha-saṅgaha) (Chương 3, 4, 5)

0 154 0

Cập nhật lần cuối 31/10/2024

Chương 3: Linh tinh
Chương 4: Lộ tâm
Chương 5: Ngoại lộ

CHƯƠNG III: PAKIṆṆAKA SAṄGAHA - LINH TINH NHIẾP (HỖN HỢP TẬP YẾU)[1]

Phần Linh Tinh hay Hỗn Hợp

§1. Sampayuttā yathāyogaṃ, tepaññāsa sabhāvato. Cittacetasikā dhammā, tesaṃ dāni yathārahaṃ.

§2. Vedanāhetuto kiccadvārālambaṇavatthuto. Cittuppādavaseneva, saṅgaho nāma nīyate.

Chúng ta đã thấy citta (tâm) và 52 cetasika (sở hữu tâm) là 53 pháp thực tính với những trạng thái khác nhau nhưng rõ ràng. 53 pháp này được phân theo ‘vedanā’ (thọ), ‘hetu’ (nhân hay căn), ‘kicca’ (sự hay việc làm), ‘dvāra’ (môn), ‘ārammaṇa’ (cảnh) và ‘vatthu’ (vật) sẽ được đề cập trong chương này.

Tựa đề của chương này ‘Pakiṇṇaka’ nghĩa là ‘Linh tinh hay hỗn hợp’. Chúng ta cũng nên chú ý đến mối tương quan giữa nāma (danh pháp) và rūpa (sắc pháp) trong chương này.

Khi tâm, cảnh và vật gặp nhau gọi là xúc (phassa) làm duyên trợ cho thọ (vedanā) cùng sanh. Thọ (vedanā) có trạng thái là hứng chịu cảnh với những phần chánh sau đây.

I. THỌ NHIẾP (THỌ TẬP YẾU) (VEDANĀ SAṄGAHA)

Vedayatīti = vedanā: Hưởng, hứng chịu cảnh gọi là thọ.

‘Saṅgaha’ nghĩa là nhiếp, tóm lược. Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom hợp ngắn gọn phù hợp với thọ hay cảm thọ (vedanā). [Xin ôn lại phần Sở hữu Thọ (vedanā) trong Chương II: Cetasika – Sở Hữu Tâm]. Đức Phật có dạy như sau:[2]

§3. Tattha vedanāsaṅgahe tāva tividhā vedanā sukhaṃ dukkhaṃ adukkhamasukhā ceti, sukhaṃ dukkhaṃ somanassaṃ domanassaṃ upekkhāti ca bhedena pana pañcadhā hoti.

Vedanā (thọ) được phân theo hai cách:

(a) Thọ phân theo cảnh, có 3:

1. Sukha vedanā = lạc thọ, hứng chịu cảm giác thích ý khi tiếp xúc với cảnh vừa lòng.

2. Dukkhā vedanā = khổ thọ, hứng chịu cảm giác đau đớn, buồn phiền khi tiếp xúc với cảnh không vừa lòng.

3. Upekkhā vedanā = xả thọ hay cảm giác trung bình tức không lạc không khổ; được trải nghiệm khi tiếp xúc với cảnh chẳng phải vừa lòng hay không vừa lòng.

(b) Thọ phân theo indriya (quyền)[3], có 5:

1. Somanassa vedanā = hỷ thọ trong tâm, hứng chịu cảnh vui lòng.

2. Domanassa vedanā = ưu thọ trong tâm, hứng chịu chịu cảnh khổ tâm.

3. Sukha vedanā = lạc thọ trong thân, hứng chịu cảnh sướng thân.

4. Dukkhā vedanā = khổ thọ trong thân, hứng chịu chịu cảnh đau thân.

5. Upekkhā vedanā = xả thọ hay cảm giác trung bình, hứng chịu cảnh bình thường không vui hay là ngoài ra khổ, lạc, ưu, hỷ.

Thọ phân theo sáu là thọ kể theo 6 môn dụng nạp 6 cảnh như là: nhãn môn dụng nạp cảnh sắc, nhĩ môn dụng nạp cảnh thinh, tỷ môn dụng nạp cảnh khí, thiệt môn dụng nạp cảnh vị, thân môn dụng nạp cảnh xúc và ý môn dụng nạp cảnh pháp. ‘Thọ’ dụng nạp 6 cảnh qua 6 môn. Khổ hoặc lạc trong thân ta thường đối với cảnh lúc nào cũng có (trừ ra khi ngủ quên hoặc không để ý đến), như khi ta tắm lạnh quá là thọ khổ, nóng quá là thọ khổ, ngồi mỏi là thọ khổ. Lạnh ta được sưởi ấm là thọ lạc, nóng ta được quạt mát là thọ lạc. Khi thọ khổ, phần nhiều là có câu hành ưu tiếp sau gần đó. Khi thọ lạc phần nhiều là có thọ hỷ sau gần đó. Thọ ưu là khi buồn, rầu, than khóc, hoặc do khi không gặp rồi nhớ, nghĩ đến hoàn cảnh mà không có sự liên hệ đến thân đau là thọ ưu, không có liên hệ với thọ khổ. Thọ hỷ là vui mừng, khi nghĩ, nhớ hoặc tính đến sự vật ưa thích.

Trong phần phân loại (a) thì sukha hàm ý lạc thọ (hay thích ý) về tâm hoặc thân, trong khi dukkhā hàm ý khổ thọ (hay cảm giác đau đớn) về tâm hoặc thân.

Trong phần phân loại (b) thì sukkha được chia thành somanassa (hỷ) và sukha (lạc), trong khi dukkhā được chia thành domanassa (ưu) và dukkhā (khổ). Do đó, nên lưu ý rằng thọ trong tâm khác với thọ trong thân và một chúng sanh có thể vui vẻ, hoan hỷ dù là tâm hay thân của họ.

Phân Sở Hữu Tâm Theo Thọ

Sở hữu tâm gặp khổ thọ hay lạc thọ đều đồng sở và đồng thứ, nhưng khi phối hợp với thân thức câu hành khổ thì gặp khổ thọ, còn khi phối hợp với tâm thân thức câu hành lạc thì gặp lạc thọ.

Sở hữu tâm gặp ưu thọ đều là những sở hữu phối hợp với tâm sân (dosa), mà tâm sân nói chung tất cả có 22 sở hữu hợp. Vì nói ‘gặp ưu thọ’, nên không tính thọ mới còn 21.

Sở hữu tâm gặp hỷ thọ trong rất nhiều trường hợp, không cần kể hết, nên chỉ nêu những sở hữu không gặp đặng hỷ thọ như là sân-phần và hoài nghi là những sở hữu không phối hợp với tâm câu hành hỷ hay tâm câu hành lạc. Còn sở hữu thọ (vedanā cetasika) cố nhiên không được tính vào, nên 46 sở hữu còn lại hợp đặng hỷ thọ.

Sở hữu tâm gặp xả thọ cũng phối hợp rất nhiều tâm, chỉ trừ sở hữu hỷ phối hợp với tâm câu hành hỷ và sân-phần phối hợp với tâm sân (câu hành ưu). Trên đây là lý do mà những sở hữu không hợp được với xả thọ, 46 sở hữu còn lại đều có hợp với xả thọ. Còn sở hữu thọ như trước đã giải.

Phân Tâm Theo Thọ

Citta (tâm), citta được chỉ rõ theo 5 loại vedanā (cảm thọ) và “Phân Tâm Theo Thọ”. Ở “Chương I: Citta– Tâm” chúng ta đã phân tâm phù hợp với 5 loại thọ. Có thể nói rằng:

1. Sukha vedanā (lạc thọ) chỉ phối hợp với một tâm – đó là ahetuka kusalavipāka sukhasahagataṃ kāyaviññāṇacittaṃ (tâm thân thức câu hành lạc quả thiện vô nhân).

2. Dukkhā vedanā (khổ thọ) chỉ phối hợp với một tâm – đó là akusalavipāka dukkhāsahagataṃ kāyaviññāṇacittaṃ (tâm thân thức câu hành khổ quả bất thiện vô nhân).

3. Domanassa vedanā (ưu thọ) phối hợp với hai tâm – đó là dosamūlacittaṃ (tâm căn sân).

4. Somanassa vedanā (hỷ thọ) phối hợp với 62 tâm – đó là 18 kāma somanassa cittaṃ (tâm dục giới hỷ thọ), 12 mahaggata somanassa citta (tâm đáo đại hỷ thọ) và 32 lokuttara somanassa citta (tâm siêu thế hỷ thọ).

5. Upekkhā vedanā (xả thọ) phối hợp với 55 tâm – đó là 32 kāma upekkhā vedanā cittaṃ (tâm dục giới xả thọ), 15 mahaggata upekkhā cittaṃ (tâm đáo đại xả thọ) và 8 lokuttara upekkhā cittaṃ (tâm siêu thế xả thọ).

Lưu ý:

Phần phân loại citta (tâm) nêu trên cũng đã bao gồm phần phân loại cetasika (sở hữu tâm) theo vedanā (thọ). Lý do là những sở hữu phối hợp với sukha sahagataṃ cittaṃ (tâm câu hành lạc) sẽ được phối hợp với sukha vedanā (lạc thọ), những sở hữu tâm phối hợp với dukkhā sahagataṃ cittaṃ (tâm câu hành khổ) sẽ phối hợp đặng với dukkhā vedanā (khổ thọ), những sở hữu phối hợp với domanassa cittaṃ (tâm ưu thọ) cũng sẽ phối hợp đặng với domanassa vedanā (ưu thọ) và v.v…

II. NHÂN TẬP YẾU (HETU SAṄGAHA)

Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo hetu (nhân), nên gọi là ‘Nhân nhiếp’.

‘Hetu – nhân’ nghĩa là pháp mà cho quả sanh ra, cho pháp quả đó trụ trên cảnh và tiến hóa.

Pháp quả sanh từ nhân như là thân nghiệp, khẩu nghiệp và ý nghiệp là thiện, bất thiện hay vô ký.

Những cảnh như sắc, thinh, khí, vị, xúc là trạng thái pháp có liên quan đến chúng sanh hữu tưởng hay vô tưởng có tên khác nhau, lời nói khác nhau, nguồn gốc khác nhau.

Có 6 hay 9 loại hetu (nhân hay căn).

1. Akusala hetu (nhân bất thiện) có (3) = lobha (tham), dosa (sân), moha (si).

2. Kusala hetu (nhân thiện) có (3) = alobha (vô tham), adosa (vô sân), amoha (vô si).

3. Abyākata hetu (nhân vô ký) có (3) = alobha (vô tham), adosa (vô sân), amoha (vô si).

Akusala hetu (nhân bất thiện) là những nhân phối hợp với akusala citta (tâm bất thiện).

Kusala hetu (nhân thiện) là những nhân phối hợp với kusala citta (tâm thiện).

Abyākata hetu (nhân vô ký) là những nhân phối hợp với vipāka citta (tâm quả) và kiriya citta (tâm tố). Abyākata hetu (nhân vô ký) giống như kusala hetu (nhân thiện).

Abyākata nghĩa là vô ký – tức là không phải nhất định như nghiệp thiện hay bất thiện. Vipāka citta (tâm quả) và kiriya citta (tâm tố) cùng với những sở hữu câu sanh được gọi là abyākata (pháp vô ký), bởi vì chúng là những nghiệp chẳng phải thiện mà cũng chẳng phải bất thiện (trung lập).

Phân Tâm Theo Nhân

1. Ahetuka citta (18) = 18 tâm vô nhân (tâm không có nhân) – đó là 7 akusala vipāka citta (tâm quả bất thiện vô nhân), 8 ahetuka kusala vipāka citta (tâm quả thiện vô nhân) và 3 ahetuka kiriya citta (tâm tố vô nhân).

2. Sahetuka citta (71) = 71 tâm hữu nhân (tâm có nhân) được chia thêm như sau:

(a) Ekahetuka citta (02) = 2 tâm một nhân, đó là: 2 tâm căn si chỉ có nhân si.

(b) Dvihetuka citta (22) = 22 tâm hai nhân, đó là: 8 lobha mūla citta (tâm căn tham) có nhân tham và nhân si; 2 dosa mūla citta (tâm căn sân) có nhân sân và nhân si; và 12 kāma sobhaṇañāṇavippayutta citta (tâm dục giới tịnh hảo bất tương ưng trí) có nhân vô tham và vô sân.

(c) Tihetuka citta (47) = 47 tâm ba nhân, đó là: 12 kāma sobhaṇa ñāṇasampayutta citta (tâm dục giới tịnh hảo tương ưng trí), 27 mahaggata citta (tâm đáo đại) và 8 lokuttara citta (tâm siêu thế) có nhân vô tham, vô sân và vô si.

Lưu ý: Những sở hữu tâm phối hợp tương ứng với tâm sẽ cùng loại như tâm. Khi tâm thiện hay bất thiện phát sanh trú trên cảnh, hưởng vị của cảnh càng nhiều, tức những tâm ấy nương vào sáu nhân này càng nhiều, càng bền lâu, thì mãnh lực nghiệp của những tâm tương ưng với sáu nhân này càng tăng trưởng, đến mức đủ mạnh để thực hiện những hành động thiện hay bất thiện như sát sanh, trộm cắp, tà dâm, v.v… hay xả thí, trì giới, tu tiến, cho đến chứng đắc thiền, thông, đạo, quả, v.v…

III. SỰ TẬP YẾU (KICCA SAṄGAHA)

Kicca – được dịch là ‘sự hay việc làm’.

Sự (kicca) nghĩa là sự vụ hay công tác, là nhiệm vụ hay phần việc phải làm.

Karaṇaṃ = kiccaṃ: Việc làm gọi là sự.

Ở đây, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo phận sự, việc làm hay chức năng, nên gọi là ‘sự nhiếp’. Có Pāḷi chú giải như vầy:

Kiccabhedena cittacetasikānaṃ saṅgaho = kiccasaṅgaho: Cách gom tâm và sở hữu theo phần sự việc, nên gọi là ‘sự nhiếp’.

Mỗi ‘tâm’ cùng những danh pháp đồng sanh (sở hữu tâm) khi sanh và diệt ở mỗi 1 sát-na tâm đều có phận sự hay việc làm tương ứng. Không có ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ nào sinh khởi mà không làm việc chi cả. Những sự hay việc liên quan đến thân, khẩu được thành tựu đều do sự trợ giúp hay điều khiển của ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ (trừ ngũ song thức không tạo sắc tâm), còn những sự / việc thuộc về ý thì chính ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ làm việc.

Có 14 sự (việc) thực hiện bởi những tâm khác nhau. Điều đáng lưu ý là mỗi tâm thực hiện (hay làm) ít nhất một sự (việc).

Có 14 Sự (Kicca)

1. Paṭisandhi kicca = (S) = sự tái tục, nối tiếp đời cũ qua đời mới, nối đời quá khứ với đời hiện tại là cái tâm sơ khởi ban đầu của đời mới, ngay sau sát-na diệt của tâm tử đời trước; làm việc nối tiếp đời mới với đời cũ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Paṭisandhānaṃ = paṭisandhi: Việc làm nối tiếp với đời mới gọi là tái tục.

2. Bhavaṅga kicca = (H) = sự hữu phần[4] hay phần sanh hữu làm việc tợ như hộ kiếp là giữ gìn kiếp sống là nhân quan trọng nối liền một đời sống cho còn, hay duy trì sự hình thành dòng chảy của kiếp sống không dứt cho đến khi tử. Có Pāḷi chú giải như vầy: Bhavassa aṅgaṃ = bhavaṅgaṃ: Nhân quan trọng của đời sống làm cho không đứt đoạn, gọi là hữu phần.

3. Āvajjana kicca = (K) = sự khai môn hay hướng môn; là tâm bắt tóm, suy xét cảnh mới, nắm lấy cảnh hay chú tâm hướng đến cảnh. Có Pāḷi chú giải như vầy: Āvajjiyate = āvajjanaṃ (hay là Avaṭṭiyate = āvajjanaṃ): Bắt cảnh mới gọi là khai, hoặc chặn đứng dòng hữu phần không cho tiếp tục gọi là chỉ lưu (ngăn không cho chảy nữa).

Tâm làm việc āvajjana kicca (khai môn) là tâm sơ khởi của mỗi lộ, làm nhân, dịp cho tâm lộ phát sanh cũng gọi là tác ý thành lộ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Vithiṃ paṭipādayatīti vithipaṭipādako: Tâm làm cho ‘tâm lộ’ phát sanh, gọi là tác ý thành lộ, tức là tâm khai ngũ môn.

Tâm khai ý môn làm dịp cho tâm đỗng lực phát sanh cũng gọi là tác ý thành đỗng lực. Có Pāḷi chú giải như vầy: Javanam paṭipādayatīti = javanapaṭipādako: Tâm làm cho tâm đỗng lực phát sanh, gọi là tâm khai ý môn.

4. Dassaṇa kicca = (5) = sự thấy cảnh sắc, tức là nhãn thức biết đặng cảnh sắc.[5]

5. Savana kicca = (5) = sự nghe âm thanh, tức là nhĩ thức biết đặng cảnh thinh.[6]

6. Ghāyana kicca = (5) = sự ngửi mùi, tức là tỷ thức biết đặng cảnh khí.

7. Sāyana kicca = (5) = sự nếm vị, tức là thiệt thức biết đặng cảnh vị.

8. Phusana kicca = (5) = sự xúc chạm cảnh, tức là thân thức biết đặng cảnh xúc.

9. Sampaṭicchana kicca = (T) = sự tiếp thâu, tiếp nhận cảnh là thâu cảnh bằng cách rành rẽ để chuyển qua cho tâm thẩm tấn v.v…. Có Pāḷi chú giải như vầy: Sampaṭicchiyate = sampaṭicchanaṃ: Bảo đảm cảnh ngũ được chuyển cho các tâm sau chung một lộ, gọi là tiếp thâu.

10. Santīraṇa[7] kicca = (Th) = sự thẩm tấn, thẩm xét, xét đoán, điều tra cảnh là cách khám xét điều tra đối tượng (cảnh) đầy đủ. Có Pāḷi chú giải như vầy: Sammātīraṇaṃ = santīraṇaṃ: Cách xét cảnh ngũ đặng hoàn toàn gọi là thẩm tấn.

11. Voṭṭhapana kicca = (P) = sự đoán định, quyết đoán, quyết định cảnh, phân chia cảnh tốt xấu theo sự hiểu biết của mình. Có Pāḷi chú giải như vầy: Vavatthāpiyate = voṭṭhapanaṃ: Cách quyết đoán phân định cảnh tốt, xấu gọi là đoán định.

12. Javana [8] kicca = (C) = sự đỗng lực hay thực, hưởng vị của cảnh hay trải nghiệm cảnh; là trạng thái quan trọng có mãnh lực tạo nghiệp (kamma). Có Pāḷi chú giải như vầy: Javatīti = javanaṃ: Có mãnh lực đủ sức hưởng dùng cảnh gọi là đỗng lực (hay tốc lực).

13. Tadālambaṇa [9] kicca = (N) = sự na [10] cảnh nhận hay mót cảnh còn dư lại tiếp ngay sau tâm đỗng lực, tiếp tục hưởng vị của cảnh còn sót lại. Có Pāḷi chú giải như vầy: Tassa ārammaṇaṃ yassāti = tadārammaṇaṃ: Tâm nào bắt cảnh theo cảnh của tâm đỗng lực, gọi là na cảnh.

14. Cuti kicca = (Ử) = sự tử, chết, hay là sự chấm dứt của một kiếp sống hay sự cùng tận của mỗi đời sống của chúng sanh, không khác thứ với tâm tái tục và tâm hữu phần, chỉ khác hơn hai sự kia là cái tâm chót hơn hết của một đời sống. Có Pāḷi chú giải như vầy: Cavanaṃ = cuti: Cơ quan dứt liền kiếp sống gọi là tử.

Bhavaṅga = (H) = hữu phần. Khi cảnh không còn tồn tại nữa, lộ trình tâm chấm dứt và dòng tâm thức rơi vào dòng hữu phần, tức là tâm hữu phần tuôn chảy, diễn tiến như thường cho đến khi cảnh mới xuất hiện đi vào một trong những môn và một lộ tâm mới sinh khởi để nhận biết cảnh. Sự hữu phần là sự chính yếu tối cần để giữ gìn đời sống chúng sanh, tức là từ tâm kế sau ‘tâm tái tục’ cho đến tâm kế trước ‘tâm tử’, trừ khi những tâm lộ (vīthi citta) phát sanh thì thứ ‘tâm hữu phần’ này chỉ nhường chỗ trong thời gian ấy, ngoài ra thì toàn là tâm hữu phần sanh diệt liên tục, luôn cả trong khi ngủ không chiêm bao thì cũng chỉ là cùng một loại ‘tâm hữu phần’, luôn cho đến tử.

Tâm làm Paṭisandhi kicca (việc tái tục), Bhavaṅga kicca (việc hữu phần) và Cuti kicca (việc tử) trong một kiếp sống của một chúng sanh là cùng một thứ tâm (trong 19 thứ tâm), bắt cùng một cảnh như tâm ban đầu (tâm tái tục), có cùng số sở hữu phối hợp, nhưng chỉ sanh khác thời, khác cái sát-na tâm.

“Tái tục, hữu phần, xả thân (tử)

Ba tâm một thứ, mỗi lần in nhau,

Vẫn đồng làm việc chung trào

Cảnh thời giống cảnh trước sau cũng là.”

Đại ý bài này nói: Ba việc ‘tái tục’, ‘hữu phần’ và ‘tử’ chung một kiếp sống, tâm một thứ nhưng khác cái sát-na tâm, tái tục chỉ một cái tâm sơ khởi, tâm tử là cái tâm chót. Còn hữu phần tính theo cái thì vô số kể, vì sanh diệt nối nhau luôn luôn cả một đời sống. Nói về cảnh: Tâm tái tục biết cảnh nào thì ‘tâm hữu phần’ và ‘tâm tử’ cũng biết cảnh y như vậy.

Lưu ý: Atimahantārammaṇa vīthi (lộ cảnh rất lớn) còn được gọi là tadālambaṇa vāra vīthi (lộ chót na cảnh) vì nó kết thúc bằng tadālambaṇa citta (tâm na cảnh).

Sự (Việc) Có Mấy Tâm

1. Có 19 tâm làm việc tái tục (paṭisandhi kicca) là 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggatā vipāka citta (tâm quả đáo đại).

Cảnh của tái tục có 3: (Xin xem kỹ ở Chương V trong tập sách Abhidhammattha-saṅgaha này).

- 1 là cảnh ‘nghiệp’ (kamma) là hiện ra cảnh y hệt như ta từng làm như: Ta nhớ lại sự hành động chuyên môn đã làm, hoặc như phim hát bóng chiếu lại cảnh trước của ta.

- 2 là cảnh ‘điềm nghiệp’ (kammanimitta) hay nghiệp tướng, là ấn tướng của nghiệp thiện hay bất thiện hiện ra lúc lâm chung như là người giết thú nhiều, thời thấy thú đến đòi mạng hoặc cắn rứt v.v…; còn điềm nghiệp tốt như là người thường tạo phúc đức khi gần chết thấy người đem đồ tặng cho v.v…

- 3 là cảnh ‘điềm sinh’ (gatinimitta) hay thú tướng, là ấn tướng biểu hiệu chỗ sẽ tái tục như: Sắp hóa sanh về cõi thiên đàng thì thấy cung điện hoặc thiên đàng v.v… hoặc thấy lằn sáng là biểu hiệu[11] sanh làm người, hoặc thấy đường tăm tối thì sẽ sanh làm thú, hoặc thấy ngọn lửa, hoặc lạnh, hoặc nóng v.v… thì là điềm sẽ sanh vào cõi Địa ngục.

Những cảnh hiện ra lúc sắp chết diệt đồng với tâm tử. Còn tâm tái tục nương theo những cảnh cận tử ấy mà trạng lại, chỉ bắt tinh hoa bản chất của cảnh ấy mà thôi.

2. Có 19 tâm làm việc hữu phần (bhavaṅga kicca) cũng là 19 tâm làm việc tái tục. Chúng được gọi là bhavaṅga citta (tâm hữu phần) khi những tâm này làm việc duy trì sự hình thành dòng chảy của danh pháp, hay còn gọi là ‘hộ kiếp’.

3. Có 2 tâm làm việc khai môn (āvajjana kicca). Chúng là pañca dvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) và mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn).

Dù pañca dvārāvajjana citta (tâm khai ngũ môn) hay mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) cũng là khai môn, nên gom chung lại là một sự.

4. Có 2 tâm làm việc thấy (dassaṇa kicca), đó là 2 tâm cakkhuviññāṇa (nhãn thức), biết cảnh sắc. (Dhs.338)

5. Có 2 tâm làm việc nghe (savana kicca), đó là 2 tâm sotaviññāṇa (nhĩ thức), biết cảnh thinh. (Dhs.352)

6. Có 2 tâm làm việc ngửi (ghāyana kicca), đó là 2 tâm ghānaviññāṇa (tỷ thức), biết cảnh khí.

7. Có 2 tâm làm việc nếm (sāyana kicca), đó là 2 tâm jihvāviññāṇa (thiệt thức), biết cảnh vị.

8. Có 2 tâm làm việc đụng (phusana kicca), đó là 2 tâm kāyaviññāṇa (thân thức), biết cảnh xúc chạm.

9. Có 2 tâm làm việc tiếp thâu (sampaṭicchana kicca), đó là 2 tâm sampaṭiccanacitta (tiếp thâu).

10. Có 3 tâm làm việc thẩm tấn (santīraṇa kicca), đó là 3 tâm santīraṇa citta (thẩm tấn).

11. Có 1 tâm làm việc đoán định (voṭṭhapana kicca), đó là 1 tâm manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn).

12. Có 55 (hay 87) tâm làm việc đỗng lực (javana kicca), đó là 12 akusala citta (tâm bất thiện), 21 (hay 37) kusala citta (tâm thiện), 4 (hay 20) tâm phala-ñāṇacitta (tâm quả tuệ) và 18 kiriya citta (tâm tố) [(trừ 2 tâm khai môn)]. Những tâm này có thể dễ dàng được nhớ bằng cụm từ: ‘Aku-ku-kri-phala’.

Hay nói cách khác: Tâm làm việc đỗng lực (javana) có 55 hoặc 87 thứ là: 12 tâm bất thiện, tâm tiếu sinh, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố, 18 tâm đỗng lực đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

Kāma javana citta (29) (tâm đỗng lực dục giới) = 12 akusala citta (tâm bất thiện) + 8 mahākusala citta (tâm đại thiện) + 8 mahā kiriya citta (tâm đại tố) + 1 hasituppāda citta (tâm tiếu sinh).

Appanā javana citta (26 hay 58) (tâm đỗng lực kiên cố) = 9 mahaggata kusala citta (tâm thiện đáo đại) + 9 mahaggata kiriya citta (tâm tố đáo đại) + 4 hay 20 magga-ñāṇa citta (tâm đạo tuệ) + 4 hay 20 phala-ñāṇa citta (tâm quả tuệ).

13. Có 11 tâm làm việc na cảnh (tadālambaṇa kicca) (hay tiếp tục hưởng vị của cảnh), đó là 3 santīraṇa citta (tâm thẩm tấn) và 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả).

14. Có 19 tâm làm việc tử (cuti kicca), chúng cũng giống như 19 tâm làm việc tái tục, đó là 2 upekkhā-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn câu hành xả), 8 mahāvipāka citta (tâm đại quả) và 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại).

Tâm Làm Mấy Sự (Việc)

1. Có 68 tâm chỉ làm một sự (việc), đó là 10 dvi-pañcaviññāṇa citta (tâm ngũ song thức), 3 manodhātu citta (tâm ý giới) và 55 hay 87 javana citta (tâm đỗng lực). [Manodhātu citta (tâm ý giới) gồm có pañca-dvārāvajjana (khai ngũ môn) và 2 sampaṭicchana citta (tâm tiếp thâu)].

Hay nói cách khác: Tâm làm 1 việc có 68 hoặc 100 là: 12 tâm bất thiện, 10 tâm ngũ song thức, 3 tâm ý giới, 1 tâm tiếu sinh, 16 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo, 18 tâm đỗng lực đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế.

2. Có 2 tâm làm chỉ hai sự (việc), đó là somanassa-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn hỷ thọ) làm việc thẩm tấn và na cảnh và manodvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) làm việc khai ý hay đoán định.

3. Có 9 tâm làm ba sự (việc), đó là 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần) và cuti (tử).

4. Có 8 tâm làm bốn sự (việc), đó là 8 mahā-vipāka citta (tâm đại quả) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần), cuti (tử) và tadālambaṇa (na cảnh).

5. Có 2 tâm làm năm sự (việc), đó là 2 upekkhā-santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ) làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần), cuti (tử), santīraṇa (thẩm tấn) và tadālambaṇa (na cảnh).

Sở Hữu Tâm Làm Mấy Sự (Việc):

1. Sở hữu làm một sự (việc) (thực hay đỗng lực) có 17 là: 14 sở hữu bất thiện, 3 sở hữu ngăn trừ phần.

2. Sở hữu làm bốn việc (tái tục, hữu phần, tử và đỗng lực) có 2 là 2 sở hữu vô lượng phần.

3. Sở hữu làm năm việc (tái tục, hữu phần, tử, đỗng lực và na cảnh) có 21 là: 19 sở hữu tịnh hảo biến hành, sở hữu trí và sở hữu dục.

4. Sở hữu làm sáu việc (tái tục, hữu phần, tử, đỗng lực, na cảnh và thẩm tấn) có 1 tức là sở hữu hỷ.

5. Sở hữu làm bảy việc (tái tục, hữu phần, tử, khai môn, đoán định, đỗng lực và na cảnh) có 1 tức là sở hữu cần.

6. Sở hữu làm chín việc (tái tục, hữu phần, tử, khai môn, tiếp thâu, thẩm tấn, đoán định, đỗng lực, na cảnh) có 3 là: Sở hữu tầm, tứ và thắng giải.

7. Sở hữu làm đủ mười bốn việc có 7 là 7 sở hữu biến hành.

Dứt phần Sự nhiếp

5 sự là thấy, nghe, ngửi, nếm và đụng gồm chung thành một sở gọi là sở ngũ. Ngoài ra sự nào sở nấy, còn cách rộng 25 sở sẽ giải tiếp theo phần lộ tâm.

SỞ HẸP CÓ 10

Ṭhāna – Sở

‘Ṭhāna’ nghĩa là ‘sở hay nơi làm việc’. Như chúng ta cần một nơi hay văn phòng để hoàn thành việc riêng, cũng vậy tâm cần nơi thực hiện những việc của nó. Sở là thân vật chất (body-substance) của mỗi tâm, có vai trò như là nơi thực hiện những việc làm của tâm.

Nơi làm việc của mỗi tâm cũng giống như tâm.

Có 10 ṭhāna (sở) bởi vì có 5 sự (việc) liên quan làm việc tuần tự trong 1 ṭhāna (sở) gọi là pañca-viññāṇaṭhāna (sở ngũ thức).

10 ṭhāna (sở) là:

1. Paṭisandhi ṭhāna (sở tái tục) = 19 tâm tái tục.

2. Bhavaṅga ṭhāna (sở hữu phần) = 19 tâm hữu phần.

3. Āvajjana ṭhāna (sở khai môn) = 2 tâm khai môn.

4. Pañca-viññāṇaṭhāna (sở ngũ thức) = 10 tâm ngũ song thức.

5. Sampaṭicchanaṭhāna (sở tiếp thâu) = 2 tâm tiếp thâu.

6. Santīraṇaṭhāna (sở thẩm tấn) = 3 tâm thẩm tấn.

7. Voṭṭhapanaṭhāna (sở đoán định) = Tâm khai ý môn.

8. Javanaṭhāna (sở đỗng lực) = 55 tâm đỗng lực.

9. Tadālambaṇaṭhāna (sở na cảnh) = 11 tâm na cảnh.

10. Cutiṭhāna (sở tử) = 19 tâm tử.

IV. MÔN TẬP YẾU (DVĀRA SAṄGAHA)

‘Dvāra’ nghĩa là ‘môn, cửa’. Ở đây, ‘dvāra’ trong lộ trình tâm (citta vīthi) làm dịp, nhân hay điều kiện để lộ tâm sinh khởi. Nói cách khác, tất cả những tâm trong lộ sanh đặng đều do nương qua môn (dvāra), tợ như tất cả những người trong một công ty đều nương qua cửa của công ty để vào bên trong làm những phận sự riêng của mỗi người.

Có Pāḷi chú giải như vầy: Dvāraṃ viyati = dvāraṃ: Pháp mà tợ như cửa, gọi là môn.

Ở phần này, citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn theo 6 môn trong thân của chúng ta, qua đó, những cảnh bên ngoài có thể đi vào. ‘Dvāra’ - ‘môn hay cửa’ có 6:

1. Cakkhu-dvāra = nhãn môn (cakkhu pasāda – nhãn thanh triệt).

2. Sota-dvāra = nhĩ môn (sota pasāda – nhĩ thanh triệt).

3. Ghāna-dvāra = tỷ môn (ghāna pasāda – tỷ thanh triệt).

4. Jivhā-dvāra = thiệt môn (jivhā pasāda – thiệt thanh triệt).

5. Kāya-dvāra = thân môn (kāya pasāda – thân thanh triệt).

6. Mano-dvāra = ý môn (19 bhavaṅga citta – tâm hữu phần).

Ý giới có thể nương 5 môn vì sanh với lộ ngũ môn. Ý thức giới dục giới có thể nương cả 6 môn, nên hai phần này đối với mỗi 1 môn trong 5 môn đều bất định là thay đổi sanh đặng cả.

Còn nhãn thức chỉ nương nhãn môn chớ không đặng nương nhĩ, tỷ, thiệt hoặc thân môn. Nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức hoặc thân thức cũng như thế. Cho nên, đối với 5 đôi thức, đôi nào nương môn ấy là nhất định.

Lưu ý:

Những tên trong ngoặc chỉ cho những pháp thực tính của mỗi môn. ‘Pasāda’ là những sắc thanh triệt là nơi mà tâm nương đặng sinh khởi.

Năm dvāra (môn) trước là rūpa dvāra (môn sắc), trong khi môn thứ sáu là một nāma dvāra (môn danh).

Những tâm ở mỗi môn (môn có mấy tâm)

1. Có 46 tâm nương sanh qua nhãn môn:

(a) pañcadvārāvajjana 01 (khai ngũ môn).

(b) cakkhu viññāṇa 02 (nhãn thức).

(d) santīraṇa 03 (thẩm tấn).

(e) voṭṭhapaṇa (đoán định) hay

mano dvārāvajjana 01 (khai ý môn).

(f) kāma javana 29 (đỗng lực dục giới).

(g) tadālambaṇa 08 (na cảnh).

Tổng cộng: 46 (tâm dục giới, trừ 4 đôi thức ngoài ra).

Lưu ý: 11 tadālambaṇa (tâm na cảnh), 3 santīraṇa (tâm thẩm tấn) đã được tính trong 1. (d). Nên chỉ có 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) được tính trong 1. (g).

2. 46 tâm sanh qua nhĩ môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng sota viññnāṇa (nhĩ thức).

3. 46 tâm sanh qua tỷ môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng ghāna viññnāṇa (tỷ thức).

4. 46 tâm sanh qua thiệt môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng jivhā viññnāṇa (thiệt thức).

5. 46 tâm sanh qua thân môn. Những tâm ấy như trong câu 1. chỉ thay cakkhu viññāṇa (nhãn thức) bằng kāya viññnāṇa (thân thức).

6. Có 67 (hoặc 99) tâm sanh qua ý môn:

(a) mano dvārāvajjana 01 (khai ý môn).

(b) javana 55 (đỗng lực) hoặc 87.

Tổng cộng: 67 (hoặc 99 - trừ ngũ song thức, 3 tâm ý giới và 9 tâm quả đáo đại).

Nói về ý môn thì tâm thiền đỗng lực luôn luôn phải nương, nên gọi là nương ý môn nhất định. Còn 41 tâm ý thức giới dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) cũng có thể nương ý môn hoặc không, nên thuộc về phần nương ý môn bất định.

7. Ngoại môn: Tâm sanh vượt ngoài cả 6 môn có 19 thứ tâm là: Tâm thẩm tấn câu hành xả (2), tâm đại quả (8), tâm quả đáo đại (9).

19 thứ tâm này trong lúc làm việc ‘tái tục’, ‘hữu phần’, ‘tử’ là ngoại môn, nghĩa là vào sát-na làm việc ‘tái tục’ và ‘tử’ đó, chính nó cũng chưa là ý môn bởi vì không có lộ tâm phát sanh và trong sát-na làm việc ‘hữu phần’ đó, chính nó cũng đã là ý môn rồi.

Nên lưu ý có bài kệ tóm tắt về tâm nương môn như sau:

“Một cửa ba chục sáu tao

Ngũ môn ba thứ, lục hào băm dư,

Hoặc sáu hoặc khỏi có mười

Không nương cửa nẻo lối từ chín tâm.”

1. Tổng số tâm sinh khởi qua pañca dvāra (5 môn) hay rūpa dvāra (môn sắc) là 54 – bao gồm pañca dvārāvajjana 1 (khai ngũ môn), dvi pañca viññnāṇa 10 (ngũ song thức), sampaṭicchāna 2 (tiếp thâu), santīraṇa 3 (thẩm tấn), voṭṭhapaṇa (đoán định) hay mano dvārāvajjana 1 (khai ý môn), kāma javana 29 (đỗng lực dục giới) và tadālambaṇa 08 (na cảnh). Đây là 54 kāmāvacara citta (tâm dục giới). [12]

2. “Một cửa ba chục sáu tao”, tâm nương 1 môn có 36 hay 68 là: Ngũ song thức, 18 tâm đỗng lực đáo đại và 8 hay 40 tâm siêu thế.

3. “Ngũ môn ba thứ,…” là những tâm chỉ nương sanh ở pañca dvāra (5 môn) là 1 pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và 2 sampaṭicchāna (tiếp thâu). 3 tâm này được gọi là mano dhātu (ý giới).

4. “…, lục hào băm dư,” là những tâm có thể sanh qua 6 môn là somanassa santīraṇa (thẩm tấn hỷ thọ), manodvārāvajjana (khai ý môn) và 29 kāma javana citta (tâm đỗng lực dục giới), (tổng cộng = 31).

5. “Hoặc sáu hoặc khỏi có mười” là những tâm đôi khi sanh qua 6 môn và đôi khi không sanh qua 6 môn (nương bất định) là 2 upekkhā santīraṇa citta (tâm thẩm tấn xả thọ)[13] và 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả) khi làm việc na cảnh nương 6 môn, còn khi làm việc tái tục v.v… khỏi nương môn, (tổng cộng = 10).

6. “Không nương cửa nẻo lối từ chín tâm” là những tâm luôn sanh ngoài môn là 9 mahaggata vipāka citta (tâm quả đáo đại). 9 tâm quả đáo đại chỉ làm việc: Tái tục, hữu phần và tử, không bao giờ làm việc theo khách quan nên khỏi nương môn (vì chính nó là môn).

7. 19 paṭisandhi citta (tâm tái tục), 19 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và 19 cuti citta (tâm tử) được gọi là dvāravimutti (tức là ngoại môn) bởi vì:

(i) Chúng không sanh ở bất cứ môn nào, như là nhãn môn, v.v…

(ii) Tự những bhavaṅga citta (tâm hữu phần) đóng vai trò là ý môn.

(iii) Chúng tồn tại mà không nhận bất cứ ngoại cảnh mới nào liên quan đến kiếp sống hiện tại.

Hay nói cách khác:

Nhãn thức chỉ nương nhãn môn, không thể nương nhĩ, tỷ, thiệt hoặc thân môn. Nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức hoặc thân thức cũng như thế. Cho nên 5 đôi thức, đôi nào nương môn ấy là nhất định.

V. CẢNH TẬP YẾU (ĀLAMBAṆA SAṄGAHA)[14]

Ālambaṇa hay ārammaṇa nghĩa là ‘cảnh’ hay ‘đối tượng’ (của tâm)[15]. ‘Cảnh’ là phần sở tri của tâm, tức là những chi bị tâm biết đặng đều gọi là ‘cảnh’, có nghĩa là nơi vui thích, nắm bắt, bám, đeo, níu của ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’. Ví như một người già hay người tàn tật cần nương cây gậy hay sợi dây là dụng cụ bám níu để đứng dậy hay đi được như thế nào, thì ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ phải có cảnh làm nơi nương bắt để phát sanh liên tiếp nhau như thế ấy. Hay một vườn hoa là nơi vui thích cho tất cả mọi người đeo níu như thế nào, thì 6 cảnh như là cảnh sắc, v.v... là nơi vui thích cho ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ đeo níu như thế ấy. Có Pāḷi chú giải như vầy:

“Ā abhimukhaṃ ramanti etthāti ārammaṇaṁ” (tiền tố (pubba) ā, căn ramu, vĩ ngữ yu). Tất cả tâm và sở hữu cùng đến vui thích đeo níu theo pháp thực tính nào, thì pháp thực tính ấy được gọi là “cảnh”.

“Cittacetasikehi ālambiyatīti ālambaṇaṁ”, tất cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ nắm bắt, níu, quớ pháp thực tính nào thì pháp thực tính ấy gọi là ālambaṇa (cảnh).

‘Cảnh’ phân rộng thì có 21cảnh, còn khi nói gọn theo ‘môn’ (dvāra) thì có 6.

Cảnh Phân Rộng, Có 21:

- 1 là cảnh sắc (rūpārammaṇa) tức là các thứ màu.

- 2 là cảnh thinh (saddārammaṇa) tức là các thứ tiếng.

- 3 là cảnh khí (gandhārammaṇa) tức là các mùi thơm, thúi v.v…

- 4 là cảnh vị (rasārammaṇa) tức là mặn, lạt, chua, cay, v.v…

- 5 là cảnh xúc (phoṭṭhabbārammaṇa) tức là nóng, lạnh, cứng, mềm, chùng, thẳng và lay động.

- 6 là cảnh ngũ (pañcārammaṇa) tức là 5 cảnh trên gọi chung là cảnh ngũ.

- 7 là cảnh pháp (dhammārammaṇa) tức là ngoài ra cảnh ngũ, đều gọi là cảnh pháp.

- 8 là cảnh siêu lý (paramatthārammaṇa) là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp và Níp-bàn.

- 9 là cảnh chế định (paññattīrammaṇa) là ngoài ra tâm, sở hữu tâm, sắc pháp và Níp-bàn tức là chúng sanh, vũ trụ và sự vật v.v…

- 10 là cảnh dục giới (kāmārammaṇa) tức là tâm dục giới, sở hữu tâm và sắc.

- 11 là cảnh đáo đại (mahaggatārammaṇa) tức là tâm sắc giới, tâm vô sắc giới và sở hữu hợp.

- 12 là cảnh Níp-bàn (nibbānārammaṇa) tức là Níp-bàn.

- 13 là cảnh danh pháp (nāmārammaṇa) tức là tâm, sở hữu tâm và Níp-bàn.

- 14 là cảnh sắc pháp (rūpārammaṇa) tức là 28 sắc pháp.

- 15 là cảnh quá khứ (atītārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc đã diệt.

- 16 là cảnh hiện tại (paccupannārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc đang còn.

- 17 là cảnh vị lai (anāgatārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc sẽ sanh.

- 18 là cảnh ngoại thời (kālavimuttīrammaṇa) tức là Níp-bàn và chế định. Vì Níp-bàn không sanh, diệt. Còn chế định chẳng phải thật sanh diệt.

- 19 là cảnh nội phần (ajjhattārammaṇa) tức là tâm, sở hữu và sắc sanh theo thân, tâm ta.

- 20 là cảnh ngoại phần (bahiddhārammaṇa) tức là Níp-bàn và tâm, sở hữu tâm và sắc pháp sanh ngoài thân tâm ta.

- 21 là cảnh nội và ngoại phần (ajjhattabāhiddhārammaṇa) tức là cảnh nội phần và ngoại phần, nói chung lại gọi là cảnh nội và ngoại phần.

Ở đây, Citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) sẽ được gom gọn dựa theo 6 cảnh.

Cảnh Phân Theo ‘Môn-Dvāra’, Có 6:

1. Rūpārammaṇa = Cảnh sắc (rūpa hay vaṇṇa) là sắc cảnh sắc, tức các màu, hình dáng, hình thể.

2. Saddārammaṇa = Cảnh thinh (sadda) là sắc cảnh thinh, tức các tiếng.

3. Gandhārammaṇa = Cảnh khí (gandha) là sắc cảnh khí, tức các mùi.

4. Rasārammaṇa = Cảnh vị (rasa) là sắc cảnh vị, tức các vị.

5. Phoṭṭhabbārammaṇa = Cảnh xúc [pathavi (đất), vāyo (lửa), tejo (gió)] là xúc chạm, cứng, mềm, lạnh, nóng, căng, chùng.

6. Dhammārammaṇa = Cảnh pháp, cảnh ý.

Cảnh pháp có 6 phần: (i) 5 pasāda rūpa (sắc thanh triệt), (ii) 16 sukhuma rūpa (sắc tế)[16], (iii) 89 citta (tâm), (iv) 52 cetasika (sở hữu tâm), (v) Nibbāna (Níp-bàn) và (vi) paññatti (chế định)[17] như là kasiṇa nimitta (tướng hay ấn chứng của đề mục). Cảnh pháp không thể sanh ở pañca dvāra (ngũ môn).

Lưu ý: Những tên trong ngoặc của 5 cảnh trước là những thực tính cốt lõi của cảnh. Còn cảnh pháp, 6 cảnh được đề cập phía trên là những phần trọng yếu.

Có hai loại cảnh là:

1. Samañña ārammaṇa: Cảnh phổ thông, bình thường, không có cái gì đặc biệt.

2. Adhipati ārammaṇa: Cảnh đặc biệt (cảnh làm trưởng – cảnh trưởng).

Cảnh đặc biệt hay cảnh trưởng là cảnh có năng lực xâm lấn ‘tâm’, ‘sở hữu tâm’ và níu giữ cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ ấy đến với cảnh. Như vua Kusa đi theo nàng Prabhavadī đoạn đường dài 100 do tuần, do năng lực của sắc đẹp, tức cảnh sắc của nàng Prabhavadī có thể trói buộc tâm của vua Kusa đi theo cho đến tận được. Có Pāḷi chú giải như sau: “Cittacetasika ālambatīti = ālambaṇaṁ”: Pháp thực tính nào níu kéo cả ‘tâm’ và ‘sở hữu tâm’ thì pháp thực tính ấy gọi là ālambaṇa, đó là 6 cảnh làm trưởng.

Cảnh Phân Theo Thời

Cảnh phân theo ‘thời’ có hai là ‘cảnh nội thời’ (tekālika ārammaṇa) và ‘cảnh ngoại thời’ (kālavimuttā ārammaṇa):

1) Cảnh nội thời (tekālika ārammaṇa): Là cảnh liên hệ với cả 3 thời là hiện tại, quá khứ, vị lai. Đó là tâm, sở hữu tâm, sắc pháp.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh hiện tại, nghĩa là vào sát-na cảnh đang hiện bày trong lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý; tức đang thấy, đang nghe, đang ngửi, đang nếm, đang xúc, đang bắt cảnh pháp mà cảnh phát sanh ấy chưa diệt đi. Những điều này gọi là cảnh hiện tại.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh quá khứ, nghĩa là những cảnh đã qua rồi, tức cảnh đã thấy, đã nghe, đã ngửi, đã nếm, đã xúc chạm, còn lộ ý thì nghĩ ngợi về cảnh đã qua rồi.

Tâm, sở hữu tâm, sắc pháp mà là cảnh vị lai, nghĩa là các cảnh khác nhau, sẽ đến xuất hiện trong lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý tức sẽ thấy, sẽ nghe, sẽ ngửi, sẽ nếm, sẽ xúc chạm, lộ ý đó nghĩ ngợi đến cảnh mà sẽ đến hiện bày.

Gom cả 3 trường hợp này gọi là cảnh nội thời (tekālika ārammaṇa).

2) Cảnh ngoại thời (kālavimuttā ārammaṇa): Là cảnh không liên hệ với cả 3 thời. Đó là Níp-bàn và chế định.

Níp-bàn và chế định là cảnh ngoại thời, vì 2 pháp này là pháp vô vi, là pháp không bị tạo tác do 4 duyên. Do đó, sự phát sanh của 2 pháp này không có, do đó không thể nói Níp-bàn và chế định này là pháp hiện tại, quá khứ hay vị lai. Nên gọi là cảnh ngoại thời (kālavimuttā ārammaṇa).

Những Tâm Biết Cảnh Do Nương Môn Và Không Nương Môn hay

Cảnh Có Đặng Mấy Tâm Biết

Nói gọn theo 6 môn:

1) 46 tâm[18] sanh qua nhãn môn được gọi là cakkhu dvārika citta (tâm nương nhãn môn), biết cảnh sắc hiện tại,[19] và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm nhãn thức biết cảnh sắc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức sau) biết cảnh sắc bất định.

2) 46 tâm sanh qua nhĩ môn được gọi là sota dvārika citta (tâm nương nhĩ môn), biết cảnh thinh hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm nhĩ thức biết cảnh thinh nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh thinh bất định.

3) 46 tâm sanh qua tỷ môn được gọi là ghāna dvārika citta (tâm nương tỷ môn), biết cảnh khí hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm tỷ thức biết cảnh khí nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh khí bất định.

4) 46 tâm sanh qua thiệt môn được gọi là jvīha dvārika citta (tâm nương thiệt môn), biết cảnh vị hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm thiệt thức biết cảnh vị nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh vị bất định.

5) 46 tâm sanh qua thân môn được gọi là kāya dvārika citta (tâm nương thân môn), biết cảnh xúc hiện tại và 2 tâm thông là 48 thứ tâm.

Trong đó, 2 tâm thân thức biết cảnh xúc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức ngoài ra) biết cảnh xúc bất định.

6) 67 tâm sanh qua ý môn được gọi là mano dvārika citta (tâm nương ý môn)[20], biết tất cả 6 cảnh có thể là hiện tại, quá khứ, vị lai hay ngoại thời (Níp-bàn và chế định).

7) Tâm ngoại môn là tâm không nương môn, phát sanh do năng lực của nghiệp quá khứ và 1 trong 6 cảnh. Những tâm ngoại môn này sanh ra làm việc paṭisandhi (tái tục), bhavaṅga (hữu phần) và cuti (tử). Cả 19 thứ tâm này, có 1 trong 6 cảnh lúc cận tử gọi là cảnh ‘nghiệp’, điềm nghiệp, điềm sinh, thuộc hiện tại, quá khứ và chế định có đỗng lực cận tử qua 6 môn nhận cảnh từ đời trước.

Thông thường khi 6 cảnh đến hiện bày cho người cận tử, nếu là cảnh sắc, thinh, khí, vị, xúc chạm, 1 trong 5 cảnh ấy đều gọi là cảnh ‘điềm nghiệp’, tùy trạng thái của cảnh đến hiện bày làm ấn chứng đó là cảnh gì. Nhưng nếu là cảnh pháp mà liên hệ với đỗng lực cận tử bắt lấy cảnh đến từ kiếp trước lúc gần tử thì gọi là cảnh ‘nghiệp’, điềm nghiệp hay cảnh ‘điềm sinh’.

Còn 6 cảnh mà đến hiện bày ở lộ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân, ý trong thời bình nhật đối với tất cả chúng sanh khi cận Níp-bàn không gọi là cảnh ‘nghiệp’, cảnh ‘điềm nghiệp’, cảnh ‘điềm sinh’ đặng, bởi do không có sự sanh kế tiếp nữa.

Nói rộng theo 21 cảnh:

1) Cảnh sắc có 48 tâm biết là: 2 tâm nhãn thức biết cảnh sắc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức sau) biết cảnh sắc bất định.

2) Cảnh thinh có 48 tâm biết là: 2 tâm nhĩ thức biết cảnh thinh nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 1 đôi thức trước và 3 đôi thức sau) biết cảnh thinh bất định.

3) Cảnh khí có 48 tâm biết là: 2 tâm tỷ thức biết cảnh khí nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 2 đôi thức trước và 2 đôi thức sau) biết cảnh khí bất định.

4) Cảnh vị có 48 tâm biết là: 2 tâm thiệt thức biết cảnh vị nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 3 đôi thức trước và 1 đôi thức sau) biết cảnh vị bất định.

5) Cảnh xúc có 48 tâm biết là: 2 tâm thân thức biết cảnh xúc nhất định. Còn 2 tâm thông và 44 tâm dục giới (trừ 4 đôi thức trước) biết cảnh xúc bất định.

6) Cảnh ngũ có 46 tâm biết là: 3 tâm ý giới biết cảnh ngũ nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh ngũ bất định.

Nói về cảnh sắc, thinh, khí, vị và xúc, mỗi cảnh mỗi đôi thức như là: Nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân. Đôi nào theo cảnh nấy, nhất định như thế. Nhãn thức nếu không có cảnh sắc thì không bao giờ sanh ra. Khi gặp cảnh sắc tốt thì về phần nhãn thức quả thiện, còn khi gặp sắc xấu thì về phần quả bất thiện, không khi nào bắt cảnh khác.

Tám thức sau cũng như thế. Ba tâm ý giới cũng biết đủ 5 cảnh. Nếu nói riêng thì ý giới biết không nhất định, vì sanh cùng lộ với nhãn thức thì chỉ biết cảnh sắc theo phần nhãn thức. Sanh một lộ với nhĩ thức thì biết cảnh thinh theo nhĩ thức v.v… Nếu nói chung 5 cảnh gọi là cảnh ngũ (pañcārammaṇa) thì ý giới biết nhất định, không biết ngoài cảnh ngũ. Tâm thông (abhiññā) và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và ý giới) đối với 6 cảnh nói trước đều bất định cả, vì cũng biết cảnh pháp.

7) Cảnh pháp có 78 hoặc 110 tâm biết là: 27 tâm đáo đại và 8 hoặc 40 tâm siêu thế biết cảnh pháp nhất định. 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh pháp bất định.

Hai tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) vì những tâm này biết cảnh ngũ, nên biết cảnh pháp bất định. Thiền hiệp thế dù đề mục nào cũng là cảnh pháp.

8) Cảnh siêu lý có 70 hoặc 102 tâm biết là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, 3 tâm thức vô biên, 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) biết cảnh siêu lý nhất định. Còn 12 tâm bất thiện, tâm khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh siêu lý bất định.

Tâm siêu thế (lokuttaracitta) sanh ra luôn luôn chỉ bắt Níp-bàn làm cảnh. Ba tâm thức vô biên sanh ra đặng do bắt đề mục không vô biên làm cảnh. Thức đây là tâm không vô biên, là nhận định cho rằng tâm không vô biên ấy rỗng rang vô cùng, vô tận không bờ mé. Ba tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ khi phát sanh ra chỉ bắt cảnh đề mục cho rằng tâm vô sở hữu ấy chẳng phải có chẳng phải không. Còn 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) sanh ra không bao giờ biết cảnh chế định như trong bài đọc nói: “Trọn quớ cảnh dục hai mươi lăm”, nghĩa là 25 tâm này sanh ra hoàn toàn biết cảnh siêu lý thuộc về Dục giới.

9) Cảnh chế định có 52 tâm biết là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên và 3 tâm thức vô biên biết cảnh chế định nhất định. 12 tâm bất thiện, khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh chế định bất định.

Cảnh chế định trong văn lục bát nói: “Hơn hăm chế bày” là 21 tâm hoàn toàn biết cảnh chế định, không bao giờ biết cảnh siêu lý. 15 tâm sắc giới biết trong vòng 26 đề mục đều là chế định như: Thập hoàn tịnh, thập bất mỹ, tứ vô lượng tâm, quán thân thể trược và đếm hơi thở cho đến khi biết hơi thở đụng môi hoặc mũi cũng đều chế định cả.

Ba tâm không vô biên chỉ bắt đề mục chế định hư không không cùng tột. Ba tâm vô sở hữu cũng bắt cảnh đề mục chế định, cho rằng không chi có, vì thế mới có phái chấp không do giả định này. 2 tâm thông, khai ý môn và 28 tâm đỗng lực dục giới hữu nhân, cũng có khi bắt pháp siêu lý, tùy trường hợp.

10) Cảnh dục giới có 56 tâm biết đặng là: 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) biết cảnh dục giới nhất định. Còn 12 tâm bất định, khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố và 2 tâm thông biết cảnh dục giới bất định.

Như trước có nhắc: “Trọn quớ cảnh dục hai mươi lăm” nghĩa là 25 tâm biết cảnh dục giới nhất định là 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn) vì luôn luôn biết cảnh siêu lý thuộc về dục giới. Còn 2 tâm thông, 28 tâm đỗng lực dục giới hữu nhân và khai ý môn cũng biết cảnh ngoài ra pháp dục giới hoặc siêu lý hoặc chế định.

11) Cảnh đáo đại có 37 tâm biết đặng là: 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh đáo đại nhất định. Còn 2 tâm thông, 16 tâm thức dục giới tịnh hảo, tâm khai ý môn và 12 tâm bất thiện biết cảnh đáo đại bất định.

Ba tâm thức vô biên bắt cảnh không ngoài không vô biên. Ba tâm phi tưởng phi phi tưởng cũng chỉ bắt cảnh bằng tâm vô sở hữu. Vì thế nên 6 tâm này luôn luôn phát sanh ra đều biết cảnh đáo đại. Còn 28 tâm đỗng lực dục giới hữu nhân và khai ý môn nếu suy xét đến những tâm thiền mới biết cảnh đáo đại, nên thuộc về bất định.

12) Cảnh Níp-bàn có 19 hoặc 51 tâm biết đặng là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, biết cảnh Níp-bàn nhất định. Còn tâm khai ý môn, 8 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo tương ưng và 2 tâm thông biết cảnh Níp-bàn bất định.

Tâm siêu thế luôn luôn hưởng cảnh Níp-bàn nên thuộc về nhất định. Còn khai ý môn, 8 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo tương ưng, 2 tâm thông, thứ nào có sanh chung với đạo, quả và hoặc bậc đã đắc đạo quả rồi có khi suy xét nhớ nghĩ đến Níp-bàn, thời mấy tâm này mới biết Níp-bàn đặng, nên gọi là biết cảnh Níp-bàn bất định.

13) Cảnh danh pháp có 57 hoặc 89 tâm biết đặng là: 8 hoặc 40 tâm siêu thế, 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh danh pháp nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh danh pháp bất định.

Sáu tâm chỉ biết cảnh đáo đại và tâm siêu thế thì không bao giờ biết cảnh sắc pháp và chế định, cho nên biết danh pháp nhất định. Còn 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) cũng biết sắc pháp và chế định, nên đối với danh pháp là bất định.

14) Cảnh sắc pháp có 56 tâm biết đặng là: Ngũ song thức và 3 tâm ý giới biết cảnh sắc pháp nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh sắc pháp bất định.

Ngũ song thức và ý giới sanh ra không bao giờ biết cảnh ngoài ra sắc pháp. Còn 43 tâm dục giới ngoài ra, khi sanh theo lộ ngũ thì biết cảnh pháp và kể chung 2 tâm thông khi suy xét đến sắc pháp cũng biết đặng, cho nên 43 tâm đều biết cảnh sắc pháp không nhất định.

15) Cảnh quá khứ có 49 tâm biết đặng là: 3 tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh quá khứ nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh quá khứ bất định.

Cảnh quá khứ có 49 tâm biết. Ba tâm thức vô biên và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng bắt cảnh thiền thấp hơn kế trước. Vì những thiền sở tri đã diệt rồi, nên 6 tâm này biết cảnh trái với quá khứ là không có. Còn 43 tâm ngoài ra cũng biết cảnh hiện tại và vị lai đặng; nên đối với cảnh quá khứ là bất định.

16) Cảnh hiện tại có 56 tâm biết đặng là: Ngũ song thức và 3 tâm ý giới biết cảnh hiện tại nhất định. Còn 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh hiện tại bất định.

17) Cảnh vị lai có 43 tâm biết đặng là: 2 tâm thông và 41 tâm dục giới (trừ ngũ song thức và 3 tâm ý giới) biết cảnh vị lai bất định.

Ngũ song thức và ý giới chỉ sanh theo lộ ngũ và bắt cảnh ngũ thuộc về sắc pháp hiện tại. 2 tâm thông và 41 tâm dục giới ngoài ra cũng biết cảnh quá khứ, vị lai; cho nên cảnh vị lai có 43 tâm này đều biết không nhất định cả.

18) Cảnh ngoại thời có 60 hoặc 92 tâm biết đặng là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên, 3 tâm vô sở hữu và 8 hoặc 40 tâm siêu thế, biết cảnh ngoại thời nhất định. Còn 2 tâm thông và 16 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo, khai ý môn và 12 tâm bất thiện, bắt cảnh ngoại thời bất định.

Tâm chỉ biết Níp-bàn và chế định luôn luôn thuộc về ngoại thời, không có quá khứ, hiện tại, vị lai chi cả (vì chế định không phải thật có). Còn 2 tâm thông và 29 tâm ngoài ra biết cảnh dục giới nhất định, vì cũng biết cảnh hữu vi đặng và Níp-bàn, chế định cũng có, cho nên đối với cảnh ngoại thời là bất định.

19) Cảnh nội phần có 62 tâm biết đặng gồm: 3 tâm thức vô biên, 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng biết cảnh nội phần nhất định. 54 tâm dục giới và 2 tâm thông biết cảnh nội phần bất định.

Ba tâm thức vô biên và ba tâm phi tưởng phi phi tưởng sanh cho người nào chỉ bắt tâm thiền không vô biên và tâm thiền vô sở hữu của người ấy, chớ không bao giờ bắt tâm của người khác mà đắc thiền được, vì thế nên 6 tâm này biết cảnh nội phần nhất định. 2 tâm thông và tâm dục giới cũng biết ngoài ra thân tâm ta được, cho nên đối với cảnh nội phần không nhất định.

20) Cảnh ngoại phần có 82 hoặc 114 tâm biết đặng là: 15 tâm sắc giới, 3 tâm không vô biên, 8 hoặc 40 tâm siêu thế biết cảnh ngoại phần nhất định. 54 tâm dục giới và 2 tâm thông biết cảnh ngoại phần bất định.

Tâm siêu thế chỉ biết Níp-bàn là chẳng phải trong thân tâm ta. Có người hiểu Níp-bàn tự tâm là quá sai. Ba tâm không vô biên đối với đề mục (kasiṇa) hoàn tịnh hữu hình cho là không có, mà lại định cái không ấy lớn lao thênh thang vô cùng vô tận không bờ mé, thì cái chế định như thế hẳn là ngoài phạm vi thân tâm ta và 15 tâm sắc giới không kể tâm thông cũng bắt theo đề mục chớ chẳng phải thứ nào có trong thân tâm ta, cho nên đều thuộc về cảnh ngoại phần nhất định. Tâm dục giới và tâm cũng có thể biết đặng thông ngoài thân tâm ta, cho nên đối với cảnh ngoại phần là bất định.

21) Cảnh nội phần và ngoại phần có 56 tâm biết đặng là: 2 tâm thông và 54 tâm dục giới biết cảnh nội và ngoại phần bất định.

Lấy cảnh nội phần và cảnh ngoại phần kêu chung lại, chớ không có cảnh như thế. Vì nêu tâm biết cảnh nội phần cũng được và biết cảnh ngoại phần cũng được, nên chỉ có phần bất định.

Tâm biết cảnh nhất định có 35 hoặc 67 tâm thiền. Tâm biết cảnh bất định có 31 là: 2 tâm thông, 16 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo, tâm tiếu sinh và 12 tâm bất thiện. Còn tâm biết cảnh nhất định và bất định có 25 là: 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ tiếu sinh).

Ba phần tóm tắt: 1 là tâm biết cảnh nhất định có 35 hoặc 67; 2 là tâm biết cảnh bất định có 31; 3 là tâm biết cảnh nhất định và bất định có 25.

Tâm tất cả là 123 (tính luôn 2 tâm thông), phân theo 21 cảnh, chia 3 phần như sau:

- 1 là phần những tâm biết cảnh nhất định, tức là mỗi khi sanh vẫn biết những cảnh đồng như thứ tâm đã sanh trước, dù sau này sanh mấy lần vẫn biết cảnh không khác như là tâm sắc giới, tâm không vô biên và tâm vô sở hữu luôn luôn biết cảnh chế định. Ba thứ tâm thức vô biên và 3 thứ tâm phi tưởng phi phi tưởng vẫn biết cảnh đáo đại v.v… dù thay đổi chi cũng không ngoài những cảnh ấy. Còn tâm siêu thế luôn luôn biết cảnh Níp-bàn và những cảnh tính chung như là cảnh pháp, cảnh siêu lý v.v….

- 2 là phần những tâm biết cảnh bất định như là tâm thông, tâm đỗng lực dục giới hữu nhân và tâm khai ý môn biết rất nhiều cảnh mà không có cảnh nào nhất định.

- 3 là phần những tâm biết cảnh nhất định và bất định như là ngũ song thức khi biết cảnh ngoại phần thì không biết cảnh nội phần, khi biết cảnh nội phần thì không biết cảnh ngoại phần, nhưng mỗi đôi thức đều biết cảnh nhất định tương ứng. Ba tâm ý giới biết 6 cảnh nhất định là cảnh ngũ, cảnh siêu lý, cảnh sắc pháp, cảnh dục giới, cảnh nội/ ngoại phần và cảnh hiện tại. 5 cảnh không nhất định là sắc, thinh, khí, vị, xúc nội và cảnh ngoại. Tâm thẩm tấn, tâm tiếu sinh và tâm đại quả biết 4 cảnh nhất định là cảnh ngũ, cảnh dục giới, cảnh siêu lý và cảnh nội ngoại. Tâm biết 13 cảnh nhất định là cảnh nội, cảnh ngoại, cảnh sắc, cảnh thinh, cảnh khí, cảnh vị, cảnh xúc, cảnh quá khứ, cảnh hiện tại, cảnh vị lai, cảnh danh pháp, cảnh sắc pháp và cảnh đáo đại. Sở hữu bất thiện biết 20 cảnh bất định (trừ tật), không bao giờ biết đạo, quả và Níp-bàn. Sở hữu tật biết 1 cảnh ngoại phần nhất định. 19 cảnh (trừ Níp-bàn) biết không nhất định. Ba sở hữu giới phần biết cảnh siêu lý nhất định, còn 19 cảnh kia (trừ quá khứ) biết bất định. Hai sở hữu vô lượng phần biết 4 cảnh nhất định là cảnh pháp, cảnh chế định, cảnh ngoại thời và cảnh ngoại phần. 33 sở hữu ngoài ra biết 21 cảnh đều bất định.

Tâm Biết Đặng Mấy Cảnh

- Tâm biết 3 cảnh có 3 là: Ba tâm vô sở hữu xứ ghi số 3, nêu 3 tâm này biết cảnh pháp, cảnh chế định và cảnh ngoại thời.

- Tâm biết 4 cảnh có 18 là: Ba tâm không vô biên xứ và 15 tâm sắc giới, ghi số 4, nêu những tâm này biết 4 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh chế định, cảnh ngoại thời và cảnh ngoại phần.

- Tâm biết 6 cảnh có 14 hoặc 46 là:

Ba tâm thức vô biên xứ và 3 tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ ghi số 6, nêu 6 tâm này biết 6 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh đáo đại, cảnh siêu lý, cảnh quá khứ, cảnh danh pháp và cảnh nội phần.

Tâm siêu thế ghi số 6; nêu những tâm này biết 6 cảnh là: Cảnh pháp, cảnh siêu lý, cảnh Níp-bàn, cảnh ngoại phần, cảnh ngoại thời và cảnh danh pháp.

- Tâm biết 7 cảnh có 10 là: Ngũ song thức ghi số 7, nêu những tâm này biết 7 cảnh là: Cảnh sắc, cảnh hiện tại, cảnh dục giới, cảnh siêu lý, cảnh nội phần, cảnh ngoại phần và 1 trong cảnh ngũ.

- Tâm biết 13 cảnh có 3 là: 3 tâm ‘ý giới’ ghi số 13, nêu 3 tâm này biết 13 cảnh là: Cảnh ngũ, cảnh sắc pháp, cảnh dục giới, cảnh siêu lý, cảnh hiện tại, cảnh nội phần, cảnh ngoại phần, cảnh nội và ngoại phần, cảnh sắc, cảnh thinh, cảnh khí, cảnh vị, cảnh xúc.

- Tâm biết 17 cảnh có 12 là: 3 tâm thẩm tấn, tâm tiếu sinh, 8 tâm đại quả ghi số 17, nêu những tâm này biết 17 cảnh là: 21 cảnh trừ ra 4 cảnh Níp-bàn, đáo đại, chế định và ngoại thời.

- Tâm biết 20 cảnh có 20 là: 12 tâm bất thiện và 8 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo bất tương ưng biết 20 cảnh là 21 cảnh trừ ra cảnh Níp-bàn luôn đạo, quả.

- Tâm biết 21 cảnh có 11 là: Tâm khai ý môn, 8 tâm đỗng lực dục giới tịnh hảo tương ưng và 2 tâm thông ghi số 21, nêu những tâm này biết 21 cảnh, tùy theo bậc khác nhau.

Chỉ có 6 thứ tâm là tâm khai ý môn, 4 tâm đại tố tương ưng và tâm thông tố sanh cho bậc Toàn giác, biết đặng tất cả 21 cảnh, cho nên trong văn lục bát nói: “Nuốt trọn đặng có 6 tâm”.

Nên thuộc nhuần những câu như sau!!!

“Trọn quớ cảnh dục hai lăm,

Sáu leo đáo đại hơn hăm chế bày,

Níp-bàn có tám quyết nay,

Ăn chừa siêu thế đặng rày hai mươi,

Chỉ trừ La-hán đạo cư,

Cũng là quả tột nửa mười là năm,

Nuốt trọn đặng có sáu tâm,

Hợp đồng cảnh giới dón trong bảy phần.”

Những Tâm Và Cảnh Riêng

1. Cakkhu viññāṇa dvi (đôi nhãn thức) chỉ biết cảnh sắc hiện tại (nhất định).

Sota viññāṇa dvi (đôi nhĩ thức) chỉ biết cảnh thinh hiện tại (nhất định).

Ghāna viññāṇa dvi (đôi tỷ thức) chỉ biết cảnh khí hiện tại (nhất định).

Jīvha viññāṇa dvi (đôi thiệt thức) chỉ biết cảnh vị hiện tại (nhất định).

Kāya viññāṇa dvi (đôi thân thức) chỉ biết cảnh xúc hiện tại (nhất định).

2. 3 mano dhātu (ý giới) [pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và sampaṭicchanna dvi (đôi tiếp thâu)] biết 5 cảnh trên thuộc về hiện tại.

3. 11 tadālambaṇa (na cảnh) và hasituppāda (tiếu sinh) biết 6 cảnh dục gồm có 54 kāma citta (tâm dục), 52 kāmacetasika (sở hữu dục) và 28 thứ rūpa (sắc pháp).

4. 12 akusala citta (tâm bất thiện), 4 ñāṇavippayutta mahākusala citta (tâm đại thiện bất tương ưng trí) và 4 ñānavipayutta mahākiriya citta (tâm đại tố bất tương ưng trí) biết 6 cảnh hiệp thế (lokiya), gồm có 81 lokiya citta (tâm hiệp thế), 52 lokiya cetasika (sở hữu tâm hiệp thế), 28 thứ rūpa (sắc pháp) và pháp chế định.

5. 4 ñāṇasampayutta mahākusala citta (tâm đại thiện tương ưng trí) và rūpa kusala abhiññā [21] (thông thiện sắc) biết tất cả 6 cảnh trừ Arahatta magga (Arahaṃ đạo) và phala (quả). Những cảnh này gồm có 87 tâm (trừ Arahaṃ đạo và quả), 52 sở hữu phối hợp với 87 tâm, 28 thứ sắc, chế định và Níp-bàn.

6. 4 ṇāṇasampayutta mahākiriya citta (tâm đại tố tương ưng trí), kiriya abhiññā (thông tố) và mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn) biết tất cả 6 cảnh gồm có 89 tâm, 52 sở hữu tâm, 28 sắc pháp, chế định và Níp-bàn.

7. 15 rūpāvacara citta (tâm sắc giới), trừ abhiññā dvi (đôi thông) có pháp chế định là cảnh.

8. 3 ākāsānañcāyatana citta (tâm không vô biên xứ) có ākāsa (hư không không cùng tận) và ākiñcañña (vô sở hữu) tuần tự làm cảnh.

9. 3 viññāṇañcāyatana citta (tâm thức vô biên xứ) và 3 nevasaññā nāsaññāyatana citta (tâm phi tưởng phi phi tưởng xứ) có ākāsānañcāyatana kusala / vipāka citta (tâm thiện / quả không vô biên xứ) và ākiñcañña kusala / vipāka citta (tâm thiện / quả vô sở hữu xứ) tuần tự làm cảnh.

10. 8 lokuttara citta (tâm siêu thế) có Nibbāna (Níp-bàn) làm cảnh.

11. 19 paṭisandhi citta (tâm tái tục), 19 bhavaṅga citta (tâm hữu phần) và 19 cuti citta (tâm tử) có maranāsanna nimitta (điềm cận tử) làm cảnh. Điềm này có thể là dưới dạng kamma (cảnh ‘nghiệp’), điềm nghiệp hay điềm sinh.

VI. VẬT TẬP YẾU (VATTHU SAṄGAHA)[22]

‘Vatthu’ nghĩa là ‘vật’, nương vào sắc ‘vật’ này, những citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) khác nhau phối hợp đặng sanh.

Vật (vatthu) có hai loại là vật cụ thể nói theo pháp chế định và vật nói theo bản thể thực tính siêu lý. Vật cụ thể nói theo pháp chế định chỉ cho sáu vật hiện bày ra như: Con mắt, lỗ tai, lỗ mũi, cái lưỡi, cái thân, trái tim. Vật nói theo bản thể thực tính siêu lý là những sắc thanh triệt sẽ được trình bày ở đây.

Có Pāḷi chú giải như vầy: “Vasanti patiṭṭhahanti cittacetasikā etthāti = vatthu”: Tâm và sở hữu tâm nương nơi sắc thực tính nào đặng sanh, thì sắc thực tính ấy gọi là ‘vật’.

‘Vatthu’, nói theo bản thể thực tính siêu lý chỉ cho 5 sắc thanh triệt và sắc nghiệp nương trái tim, tất cả có sáu như là:

1. Cakkhu vatthu (nhãn vật) có pháp thực tính là cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt).

2. Sota vatthu (nhĩ vật) có pháp thực tính là sota pasāda (nhĩ thanh triệt).

3. Ghāna vatthu (tỷ vật) có pháp thực tính là ghāna pasāda (tỷ thanh triệt).

4. Jīvha vatthu (thiệt vật) có pháp thực tính là jvihā pasāda (thiệt thanh triệt).

5. Kāya vatthu (thân vật) có pháp thực tính là kāya pasāda (thân thanh triệt).

6. Hadaya vatthu (sắc ý vật), là sắc vật cụ thể tồn tại trong máu trong trái tim, nên tạm gọi là ‘sắc trái tim’.

Năm sắc vật trước là năm giác quan, trong khi vật thứ sáu là sắc trái tim.

Tâm nương vật chỉ lấy phần tâm nương môn nhất định, vì nương bằng cách nương sanh cũng có phần tương tự như nương ở và cũng nhờ sắc thanh triệt trợ giúp cho biết đặng cảnh. Năm đôi thức đều nương 5 vật tương ứng. Còn những tâm dục giới ngoài tâm ngũ song thức chỉ nương vật (sắc thanh triệt) bằng lối nương môn là có dịp sanh chung với lộ ngũ cũng như người đi theo qua cửa, chẳng khác như cầu quay cho tàu qua, ghe xuồng theo sau cũng qua luôn đặng.

Thông thường, tất cả các loại cây cối sanh sôi và đẹp đẽ tiến hóa được do nương nhờ mặt đất như thế nào thì tâm, sở hữu tâm hiện bày và phát sanh liên tục đặng cũng do nương nhờ 6 loại sắc vật như thế ấy.[23] Ở đây, cả 6 sắc vật này cũng ví như mặt đất. Tâm, sở hữu tâm ví như vật có sự sống và vật không có sự sống.

Có một sự so sánh của sự đánh diêm quẹt. Diêm quẹt là yếu tố được đánh, bề mặt nhám của hộp quẹt là yếu tố tiếp nhận và ngọn lửa là yếu tố thành tựu. Bây giờ ngọn lửa không hiện hữu bất cứ nơi đâu trước khi đánh diêm quẹt. Khi duyên phát sanh đầy đủ thì lửa phát sanh.

Cũng như thế, cảnh sắc là yếu tố đối chiếu hay dội vào, nhãn vật là yếu tố tiếp nhận và nhãn thức là yếu tố thành tựu. Tâm nhãn thức không hề hiện hữu trước và sau sự xúc chạm giữa cảnh sắc và nhãn vật; nó chỉ sinh khởi ngay lúc tiếp xúc.

Bây giờ nhãn vật, tức là cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) làm môn, mà qua môn ấy cảnh sắc thâm nhập vào tâm. Do đó, cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) được gọi là cakkhu dvāra, tức là nhãn môn.

Kế tiếp, tâm nhãn thức cùng với 7 danh pháp câu sanh với tâm ấy sinh khởi tại thời điểm xúc chạm, tức là trên cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt), tùy thuộc vào nhãn thanh triệt làm nền tảng. Do đó, cakkhu pasāda (nhãn thanh triệt) được gọi là cakkhu vatthu (nhãn vật).

Diễn tiến của 4 sắc thanh triệt còn lại cũng tợ như thế.

Vatthu (Vật) và Bhūmi (Cõi)

‘Bhūmi’ nghĩa là ‘cõi hiện hữu’.

1. Trong 7 Kāma loka (cõi Dục) có tất cả 6 vatthu (vật) đều hiện hữu.

2. Trong Rūpa loka (cõi Sắc), chỉ có 3 vật; đó là, cakkhu vatthu (nhãn vật), sota vatthu (nhĩ vật) và hadaya vatthu (ý vật) hiện hữu. Trong khi tu tiến pháp chỉ tịnh để vào rūpa jhāna (thiền sắc), người tu thiền phải hạn chế thọ hưởng những ‘dục dục’ bằng cách điều khiển tâm của vị ấy không cho dạo quanh, du hành nơi những cảnh dục. Do đó, khi jhāna kusala kamma (nghiệp thiền thiện) trợ duyên cho vị ấy được tái tục trong Rūpa-loka (cõi Sắc). Ở Rūpa-loka (cõi Sắc), vị ấy không có khả năng với ghāna vatthu (tỷ vật), jīvha vatthu (thiệt vật) và kāya vatthu (thân vật), tức là sự hưởng ‘dục dục’ không có ở nơi đó. Brahma (Phạm thiên) thì hoan hỷ với jhāna sukha (thiền lạc). Tuy nhiên, họ cần mắt để thấy Buddha (Đức Phật), tai để nghe dhamma (pháp) và hadaya vatthu (sắc ý vật) để những mano viññāṇa citta (tâm ý thức) và sở hữu tâm nương đặng sinh khởi.

3. Trong Arūpa loka (cõi Vô sắc) không có vatthu (vật) hiện hữu, bởi vì không có sắc hiện hữu ở đó – lần nữa, theo định lực của samatha bhavanā (tu tiến chỉ tịnh) để vào những arūpa jhāna (thiền vô sắc).

Thức Giới (Viññāṇa dhātu) Nương Vật

‘Viññāṇa’ nghĩa là ‘citta’ (tâm hay thức) trong khi ‘dhātu’ nghĩa là ‘giới’ hay là những pháp tự trì trạng thái.

Những citta là dhātu hay giới được chia thành 7 loại:

1. Cakkhu viññāṇa dhātu (nhãn thức giới)[24] = là cakkhu viññāṇadvi (đôi nhãn thức) chỉ nương cakkhu vatthu (nhãn vật) để sinh khởi.

2. Sota viññāṇa dhātu (nhĩ thức giới) = là sota viññāṇadvi (đôi nhĩ thức) chỉ nương sota vatthu (nhĩ vật) để sinh khởi.

3. Ghāna viññāṇa dhātu (tỷ thức giới) = là ghāna viññāṇadvi (đôi tỷ thức) chỉ nương ghāna vatthu (tỷ vật) để sinh khởi.

4. Jivhā viññāṇa dhātu (thiệt thức giới) = là jivhā viññāṇadvi (đôi thiệt thức) chỉ nương jīvha vatthu (thiệt vật) để sinh khởi.

5. Kāya viññāṇa dhātu (thân thức giới) = là kāya viññāṇadvi (đôi thân thức) chỉ nương kāya vatthu (thân vật) để sinh khởi.

6. Mano dhātu (ý giới) = là pañca dvārāvajjana (khai ngũ môn) và sampaṭicchanadvi (tiếp thâu) nương hadaya vatthu (sắc ý vật) để sinh khởi.

7. Mano viññāṇa dhātu (ý thức giới) = là 72 thứ tâm còn lại nương hadaya vatthu (sắc ý vật) để sinh khởi.

Ý giới (mano dhātu) và ý thức giới (mano viññāṇa dhātu) nương ý vật (hadayavatthurūpa) có 75 hoặc 107 tâm (trừ ngũ song thức và 4 quả vô sắc). Những tâm nương ý vật khi sanh ở cõi Vô sắc thì không nương ý vật, nên gọi là tâm nương ý vật bất định.

7 thức giới nương 6 sắc vật sanh trong 11 cõi Dục.

4 thức giới (là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, ý giới và ý thức giới) nương 3 sắc vật (là: Nhãn vật, nhĩ vật, ý vật) sanh trong 15 cõi Sắc (trừ cõi Vô tưởng).

1 ý thức giới không nương sắc vật sanh trong 4 cõi Vô sắc.

Nói về ý vật đây giúp cho những tâm nương không quá chặt chẽ như sắc thanh triệt với ngũ song thức, nên đặng nhiều thứ tâm nương; ví như đò đưa rước từ người trong một xứ chỉ ngoại trừ kẻ ở nhà bè hay xứ khác (nhà bè chỉ cho ngũ song thức, xứ khác là 4 quả vô sắc).

Những tâm nương ý vật mà có thể sanh ở cõi Vô sắc thì khi ấy khỏi nương ý vật (ý quyền), nên gọi là nương ý vật bất định.

Cõi Dục giới có đủ 6 vật (vatthu) là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý vật (tim). Nên nương theo giới có 7 giới là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, tỷ thức giới, thiệt thức giới, thân thức giới, ý giới và ý thức giới. Cách nương như bài đọc, học. Có thơ lục bát như vầy:

“Dục giới mười một cõi gần

Bao nhiêu bảy giới tùy cần sáu căn.”

Nghĩa là 11 cõi Dục giới có đủ 6 vật, tâm nương đủ 7 giới. Có Pāḷi như vầy: Chavatthū nissitā kāme satta.

Cõi Sắc giới hữu tưởng chỉ đặng ba vật là: Nhãn vật, nhĩ vật và ý vật (tim). Tâm nương đặng 4 giới là nhãn thức giới, nhĩ thức giới, ý giới và ý thức giới. Có thơ lục bát như vầy: “Bốn giới, Sắc giới ba căn”, nghĩa là cõi Sắc giới hữu tưởng có 3 vật mà tâm được 4 giới. Có Pāḷi như vầy: Rūpe catubbidhā tivatthū nissitā.

Cõi Vô sắc giới không có vật (vatthu), tâm tham, tâm si, tâm khai ý môn, tâm đại thiện, tâm đại tố và tâm ngũ thiền siêu thế (trừ sơ đạo) sanh đặng ở cõi Vô sắc (khỏi nương vật), tâm sanh đặng một giới, nên có văn lục bát như: “…một giới Vô sắc không thân phù trần…”, nghĩa là có một ý thức giới sanh cõi Vô sắc, khỏi nương vật. Có Pāḷi như vầy: Arūpe dhāvekānissikā.

Những tâm không thể sanh ở cõi Vô sắc thì phải nương vật (vatthu) nhất định có 47 là 2 tâm sân, 5 tâm sơ đạo, 15 tâm sắc giới, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn).

Những tâm cũng sanh ở cõi Vô sắc thì nương vật bất định có 42 là: 8 tâm tham, 2 tâm si, tâm khai ý môn, 8 tâm đại thiện, 8 tâm đại tố, 4 tâm thiện vô sắc, 4 tâm tố vô sắc và 7 hoặc 35 tâm siêu thế (trừ sơ đạo).

Còn 4 tâm quả vô sắc không nương vật, nên văn lục bát nói như vầy:

“Bốn mươi ba lẻ hằng hằng

Nương nhờ căn sắc làm bằng chỗ mong.”

Nghĩa là 43 (tâm sơ đạo tính 1) hoặc 47 (tâm sơ đạo tính 5) thứ tâm nương vật nhất định. Có Pāḷi như vầy: Tecattāḷīsa nissāya jāyare, nghĩa là 43 thứ tâm phải nương vật mới sanh ra đặng.

“Bốn mươi hai lẻ hoặc không” (theo hẹp) là 42 tâm nương vật bất định. Có Pāḷi như vầy: Dvecattāḷīsa nissāya ca anissāyajāyare.

“Tứ quả Vô sắc khỏi vòng dựa ai”, nghĩa là 4 tâm quả vô sắc giới sanh ra luôn luôn khỏi nương vật chi cả. Có Pāḷi như vầy: Pakaruppā anissitā jāyare. Vì 4 tâm này tái tục làm người vô sắc. Tâm nào sanh theo cõi nấy, chớ không bao giờ sanh theo cõi hữu sắc, nên hoàn toàn không nương vật nào cả.

Phân Loại Tâm Nương Vật Nhất định Và Bất Định

1. Có 10 tâm luôn nương 5 vật (nương nhất định) [cakkhu vatthu (nhãn vật), sota vatthu (nhĩ vật), ghāna vatthu (tỷ vật), jivhā vatthu (thiệt vật), kāya vatthu (thân vật)]. Chúng là dvi pañca-viññāṇa – tức là, ngũ song thức.

2. Có 33 hay 37 tâm luôn nương hadaya vatthu (ý vật) (nương nhất định) để sinh khởi ở cõi Ngũ uẩn. Chúng là 2 dosa mūla citta (tâm căn sân), 3 mano dhātu citta (tâm ý giới), 3 santīraṇa citta (tâm thẩm tấn), hasituppāda citta (tâm tiếu sinh), 8 mahā vipāka citta (tâm đại quả), 15 rūpavacana citta (tâm sắc giới) và 1 hay 5 Sotāpatti magga citta (tâm đạo Thất lai).

Gom (1.) và (2.) thì những tâm nương vật (vatthu) nhất định có 47 là: 2 tâm sân, 5 tâm sơ đạo, 15 tâm sắc giới, 8 tâm đại quả và 17 tâm vô nhân (trừ khai ý môn).

3. Có 42 hay 70 tâm nương ý vật bất định (đôi khi nương vật, đôi khi không nương vật) để sinh khởi ở cõi Ngũ uẩn hay Tứ uẩn. Đó là mano dvārāvajjana citta (tâm khai ý môn), 10 akusala citta (tâm bất thiện) [trừ 2 dosa mūla citta (tâm căn sân)], 8 mahākusala citta (tâm đại thiện), 8 mahā kiriya citta (tâm đại tố), 4 arūpāvacara kusala citta (tâm thiện vô sắc giới), 4 arūpāvacara kiriya citta (tâm tố vô sắc giới), 7 hoặc 35 lokuttara citta (tâm siêu thế) [trừ Sotāpatti magga (đạo Thất lai)].

Những thứ tâm này nương vatthu (vật) khi chúng sinh khởi trong cõi Hữu sắc (cõi Dục và cõi Sắc) và chúng không nương vatthu (vật) khi chúng sinh khởi trong cõi Vô sắc (Arūpa).

4. Có 4 tâm không bao giờ nương vật khi sinh khởi, đó là 4 arūpāvacara vipāka citta (tâm quả vô sắc giới) là những tâm chỉ sinh khởi ở cõi Vô sắc (Arūpa).

Có Pāḷi như vầy: Dvecattāḷīsa nissāya ca anissāyajāyare. Tứ quả Vô sắc khỏi vòng dựa ai, nghĩa là 4 tâm quả vô sắc giới sanh ra luôn luôn khỏi nương vật chi cả. Pakaruppā anissitā jāyare. Vì 4 tâm này tái tục làm người vô sắc. Tâm nào sanh theo cõi nấy, chớ không bao giờ sanh theo cõi Hữu sắc, nên hoàn toàn không nương vật nào cả.

Những tâm không thể sanh ở cõi Vô sắc thì phải nương vật nhất định. Còn những tâm có thể sanh ở cõi Hữu sắc lẫn Vô sắc thì nương vật bất định.

Xin xem lại bốn nhân trợ sanh tâm ở đầu Chương I.

Ở cõi Dục giới có đủ sáu vật, ở cõi Sắc giới hữu tưởng có 3 vật (trừ tỷ, thiệt, thân vật), ở cõi Vô sắc không có vật.

Lưu ý: Có 46 tâm (đã đề cập trong 3. và 4. ở trên) sanh trong cõi Vô sắc (Arūpa).

CHƯƠNG IV: CITTA VĪTHI SAṄGAHA – LỘ TRÌNH TÂM TẬP YẾU

‘Vīthi’ theo nghĩa đen là ‘loạt, dãy, chuỗi, con đường’. Ở đây, ‘vīthi’ chỉ cho một chuỗi tâm sinh khởi và thực hiện phận sự tương ứng để nhận biết cảnh xuất hiện ở một trong những môn. Chuỗi tâm cũng có thể được xem như tiến trình liên quan đến nhận thức để biết cảnh bằng citta (tâm).

Như con đường đi xuyên qua từ làng này đến làng khác mà không bỏ qua bất cứ làng nào hay thay đổi trật tự thứ lớp của những làng ấy. Cũng thế, những citta (tâm) sinh khởi từng tâm một theo trật tự thứ lớp, theo citta niyāma (định luật của tâm).

Kệ Mở Đầu:

§1. Cittuppādanaṁ icc’ evaṁ, katvā saṅgahaṁ uttaraṁ, Bhūmipuggalabhedena, pubbāparaniyāmitaṁ.

Pavattisaṇgahaṁ nāma, paṭisandhipavattiyaṁ,

Pavakkhāmi samāsena, yathā sambhavato kathaṁ.

Sau khi đã hoàn thành xuất sắc phần citta (tâm) và cetasika (sở hữu tâm) nhiếp theo cách đã được trình bày, tôi nêu khái quát mà tôi có thể, sự phát khởi của cả hai tâm và sở hữu tâm lúc tái tục và trong thời bình nhật theo người và những cõi hiện hữu, yếu tố quyết định tâm nào trước và tâm nào theo sau, nó được trình bày ra sao?

Sáu Nhóm Sáu:

2. Cha vatthuni, cha dvārāni, cha ārammaṇāni,

Cha viññāṇāni, cha vīthiyo, chadhā visayappavatti,

C’ eti vīthisaṅgahe cha chakkāni veditabbāni.

3. Vīthimuttānaṁ pana kammakammanimitta-gatinimitta-vasenatividhāhoti visayappavatti.

4. Tatha vatthu-dvār’ ārammanāni pubbe vuttanayan’ eva.

Trong lộ tâm nhiếp, có sáu loại trong mỗi nhóm với sáu chi như sau:

(i) Sáu vật.

(ii) Sáu môn.

(iii) Sáu cảnh.

(iv) Sáu loại thức.

(v) Sáu loại lộ trình tâm.

(vi) Sáu loại cảnh hiện bày.

Cảnh hiện bày với những tâm ngoại lộ có 3 nhóm, đó là cảnh ‘nghiệp’ (kamma), cảnh ‘điềm nghiệp’ và cảnh ‘điềm sinh’. Trong sáu nhóm sáu trên, những vật, môn và cảnh đã được trình bày trong Chương Pakiṇṇaka – Linh Tinh.

(i) Sáu vật (Vatthu)

1) Nhãn vật (cakkhu vatthu) – có pháp thực tính là nhãn thanh triệt (cakkhu pasāda).

2) Nhĩ vật (sota vatthu) – có pháp thực tính là nhĩ thanh (sota pasāda).

3) Tỷ vật (ghāna vatthu) – có pháp thực tính là tỷ thanh (ghāna pasāda).

4) Thiệt vật (jivhā vatthu) – có pháp thực tính là thiệt thanh (jivhā pasāda).

5) Thân vật (kāya vatthu) – có pháp thực tính là thân thanh (kāya pasāda).

6) Ý vật (hadaya vatthu).

Có sáu vật cụ thể tùy theo những tâm (citta) và những sở hữu tâm (cetasika) khác nhau phối hợp sinh khởi. ‘Pasāda’ là sắc thanh triệt.

(ii) Sáu môn (Dvāra)

1) Nhãn môn (cakkhu dvāra) – có pháp thực tính là nhãn thanh triệt (cakkhu pasāda).

2) Nhĩ môn (sota dvāra) – có pháp thực tính là nhĩ thanh (sota pasāda).

3) Tỷ môn (ghāna dvāra) – có pháp thực tính là tỷ thanh (ghāna pasāda).

4) Thiệt môn (jivhā dvāra) – có pháp thực tính là thiệt thanh (jivhā pasāda).

5) Thân môn (kāya dvāra) – có pháp thực tính là thân thanh (kāya pasāda).

6) Ý môn (hadaya dvāra) – tâm hữu phần (bhavaṅga citta).

Đây là 6 môn trong thân và tâm của chúng ta, qua đó ngoại cảnh có thể đối chiếu hay dội vào.

(iii) Sáu cảnh (Ārammaṇa)

1) Cảnh sắc (rūpārammaṇa) – là sắc cảnh sắc, tức là các màu (vaṇṇa).

2) Cảnh thinh (saddhārammaṇa) – là sắc cảnh thinh, tức là âm thinh (sadda).

3) Cảnh khí (gandhārammaṇa) – là sắc cảnh khí, tức là các mùi (gandha).

4) Cảnh vị (rasārammaṇa) – là sắc cảnh vị, tức là các vị (rasa).

5) Cảnh xúc (phoṭṭhabbārammaṇa) – là sắc cảnh xúc, tức là đất, lửa, gió (pathavī, tejo, vāyo).

6) Cảnh pháp (dhammārammaṇa):

Gồm 5 sắc thanh triệt, 16 sắc tế (sukhuma rūpa), 89 tâm (citta), 52 sở hữu tâm (cetasika), Níp-bàn (Nibbāna) và chế định (paññatti). Cảnh pháp chỉ có thể xuất hiện trong ý môn.

(iv) Sáu loại thức (Viññāṇachakka)

5. Cakkhuviññāṇaṁ sotaviññāṇaṁ ghānaviññāṇaṁ jivhāviññāṇaṁ kāyaviññāṇaṁ manoviññāṇaṁc’eti cha viññāṇāni.

Sáu loại thức là:

1) Đôi nhãn thức – cakkhuviññāṇadvi.

2) Đôi nhĩ thức – sotaviññāṇadvi.

3) Đôi tỷ thức – ghānaviññāṇadvi.

4) Đôi thiệt thức – jivhāviññāṇadvi.

5) Đôi thân thức – kāyaviññāṇadvi.

6) Ý thức – manoviññāṇa (79 tâm).

Ý thức gồm 3 ý giới (mano-dhātu) và 76 ý thức giới (manoviññāṇa-dhātu).

Lưu ý: tâm nhãn thức sanh qua nhãn môn, nương vào nhãn vật (vatthu) và v.v… . Những tâm ý thức sanh qua ý môn, nương vào sắc ý vật (hadaya vatthu) trong trái tim.

Năm loại thức trước mỗi thức gồm có 2 thứ, trong khi mano viññāṇa (ý thức) bao gồm 79 thứ tâm thức.

(v) Sáu loại lộ (Vīthichakka)

6. Cha vīthiyo pana cakkhudvāravīthi sotadvāravīthighānadvāravīthi jivhādvāravīthi kāyadvāravīthi manodvāravīthi c’eti dvāravasena vā, cakkhuviññāṇavīthi sotaviññāṇavīthi ghānaviññāṇavīthi jivhāviññāṇavīthi kāyaviññāṇavīthi manoviññāṇavīthi c’etiviññāṇavasena vā dvārappavattā cittappavattiyo yojetabbā.

Sáu loại lộ tâm theo 6 môn là:

1) Cakkhudvāravīthi – lộ nhãn môn, lộ tâm liên hệ với nhãn môn hay nhãn thức.

2) Sotadvāravīthi – lộ nhĩ môn, lộ tâm liên hệ với nhĩ môn hay nhĩ thức.

3) Ghānadvāravīthi – lộ tỷ môn, lộ tâm liên hệ với tỷ môn hay tỷ thức.

4) Jivhādvāravīthi – lộ thiệt môn, lộ tâm liên hệ với thiệt môn hay thiệt thức.

5) Kāyadvāravīthi – lộ thân môn, lộ tâm liên hệ với thân môn hay thân thức.

6) Manodvāravīthi – lộ ý môn, lộ tâm liên hệ với ý môn hay ý thức.

Lưu ý: Cakkhudvāravīthi – Lộ nhãn môn là lộ tâm sinh khởi thực hiện phận sự tương ứng để biết cảnh sắc xuất hiện tại nhãn môn.

Những lộ tâm còn lại nên được hiểu theo cùng cách ấy.

Nói theo viññāṇa (thức) thì có sáu lộ là:

1) Cakkhuviññāṇavīthi – lộ nhãn thức, hay lộ tâm liên hệ với nhãn thức.

2) Sotaviññāṇavīthi – lộ nhĩ thức, hay lộ tâm liên hệ với nhĩ thức.

3) Ghānaviññāṇavīthi – lộ tỷ thức, hay lộ tâm liên hệ với tỷ thức.

4) Jivhāviññāṇavīthi – lộ thiệt thức, hay lộ tâm liên hệ với thiệt thức.

5) Kāyaviññāṇavīthi – lộ thân thức, hay lộ tâm liên hệ với thân thức.

6) Manoviññāṇavīthi – lộ ý thức, hay lộ tâm liên hệ với ý thức.

Lộ tâm liên hệ với môn nên được phối hợp với những tâm tương ứng.

Những Nhân / Duyên Trợ Cho Vīthi (Lộ Trình) Sanh

1) Cả bốn nhân (duyên)[25] phải hội họp cho sự sinh khởi của cakkhu dvāra vīthi (lộ nhãn môn) là:

(i) Cakkhu pasāda (sắc nhãn thanh triệt) phải còn tốt.

(ii) Rūpa rammaṇa (cảnh sắc) phải hiện diện.

(iii) Aloka (ánh sáng) phải hiện diện.